Morgunblaðið - 14.01.1998, Blaðsíða 12

12 MIÐVIKUDAGUR 14. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
133%
hækkun
tóbaksá
tíu árum
Tóbak hefur hækkað um 28% umfram al-
mennt verðlag á síðustu tíu árum að því
er fram kemur í samantekt Hjálmars
Jónssonar og hefur bá ekki verið tekið
tillit til 10% hækkunar á verði tóbaks
nú um áramótin.
Tóbaksverð í neysluverðsvísitölunni 1988-97
VERÐ á tóbaki var 133%
hærra í desember í ár en
það var í maí árið 1988 fyrir
tæpum tíu árum síðan, sam-
kvæmt mæíingum Hagstofu íslands
á vísitölu neysluverðs. A sama tíma
hefur almennt verðlag hækkað
81,4%, en það þýðir að tóbak hefur
hækkað 28% umfram almennt verð-
lag á tímabilinu. Til viðbótar hækk-
aði tóbak um 10% um áramótin, en
ekki hefur verið tekið tillit til þeirrar
hækkunar í þessum tölum, þar sem
vísitala neysluverðs sem mælir verð-
breytingar milli desember og janú-
armánaðar kemur ekki út fyrr en
síðar í þessari viku.
Meginhluti tóbakshækkunarinnar
er til kominn á síðustu mánuðum og
misserum, enda hækkaði tóbak um
tæp 12% í september síðastliðnum.
Ef vísitala neysluverðs er höfð til við-
miðunar hefur tóbaksliður vísitolunn-
ar hækkað um 13,8% frá þvi í mars í
fyrra á sama tíma og almennt verð-
lag hefur hækkað um 1,7%.
Tóbak vegur 1,7%
Útgjöld vegna áfengis og tóbaks
hafa áhrif á vísitölu neysluverðs eins
og önnur útgjöld vísitölufjölskyld-
unnar, en vísitala neysluverðs á að
endurspegla eins og kostur er raun-
veruleg útgjöld og eru í því augna-
miði gerðar neyslukannanir með
reglubundnu núllibili og vísitalan
leiðrétt í samræmi við niðurstöður
þeirra. Áfengi og tóbak eru nú um
3,3% af heildarútgjöldum vísitölu-
fjölskyldunnar og skiptast útgjöld
vegna áfengis annars vegar og tó-
baks hins vegar nokkurn veginn til
helminga. Þannig vegur tóbak nú um
1,7% í vísitölu neysluverðs og hefur
vægið minnkað á undanförnum rúm-
um áratug úr 2,5% samkvæmt
neyslukönnun sem gerð var árið
1985.
Hækkanir á verði tóbaks vegna
heilbrigðissjónarmiða umfram al-
mennar verðhækkanir hafa því þau
áhrif að vísitala neysluverðs mælir
meiri verðhækkanir en hún myndi
gera að öðrum kosti. Til að mynda
má gera ráð fyrir því að 10% hækk-
un á verði tóbaks nú um áramótin
geri það að verkum að vístalan
hækki um 0,17% þegar hækkunin er
að fullu komi fram. Það hefur ítrekað
verið gagnrýnt að tóbaksverð hafi
áhrif á vísitöluna, til dæmis á Alþingi
eins og rakið var í grein um áhrif
verðhækkana tóbaks í sunnudags-
blaði Morgunblaðsins.
Aðspurður um þessa gagnrýni
sagði Rósmundur Guðnason, deild-
arstjóri vísitöludeildar Hagstofu Is-
lands, að markmiðið með útreikningi
vísitölu neysluverðs væri að gefa
eins rétta mynd af útgjöldum al-
mennings, hvernig þau skipust og
hvernig þau breyttust frá einum
tíma til annars og nokkur kostur
væri. I því augnamiði væru gerðar
viðamiklar neyslukannanir á fimm
ára fresti, auk þess sem grunnur
vísitölunnar væri leiðréttur þess á
milli þætti til þess ástæða. A meðan
hluti þessara útgjalda væru vegna
tóbaksneyslu hlyti vísitalan að mæla
það. Að öðrum kosti gæfi hún ekki
rétta mynd af útgjöldum vísitölufjöl-
skyldunnar. Væri farið inn á þá
braut að taka tóbak út úr vísitölunni
vegna heilbrigðissjónarmiða væri
vandséð hvar ætti að stoppa. Ætti þá
ekki það sama að gilda um áfengi til
að mynda eða sykur og feitmeti, sem
rannsóknir bentu til að hefðu skað-
leg áhrif á heilsuna?
Rósmundm’ benti einnig á að al-
menna reglan væri sú að útreikning-
ur neysluverðsvísitalna ætti að end-
urspegla öll útgjöld fjölskyldna.
Lúxemborg og Ítalía hefðu til
skamms tíma ekki haft tóbak í út-
reikningi vísitalna sinna, en því hefði
verið breytt þegar farið hefði verið
að reikna út sameiginlega verðvísi-
tölu fyrir evrópska efnhagssvæðið
snemma árs 1996.
Sama spurningin var til umræðu á
Alþingi fyrir rúmum þremur árum
síðan, en þá svai-aði Davíð Oddsson,
forsætisráðherra, fyrirspurn um
þessi mál á Alþingi. Davíð sagði að
áfengi og tóbak væri hluti af heimil-
is- og einkaneysluútgjöldum þjóðar-
innar. „Enginn greinarmunur er
gerðm- á útgjöldum eftir tilefni
þeirra og engin afstaða tekin til þess
hvort þau eru nauðsynleg eða ónauð-
synleg, gagnleg eða gagnslaus;
heilsusamleg eða heilsuspillandi. I
þessum efnum er beitt hliðstæðum
aðferðum og erlendis."
Verðtryggt miðað við vísitölu
neysluverðs frá 1995
Það er einnig hægt að velta því
fyrir sér hvaða áhrif tóbaksverð-
hækkun hefur á eignir og skuldir í
landinu, en vísitala neysluverðs gild-
ir einnig til verðtryggingar frá því
hún tók gildi snemma árs 1995. Þá
tók hún við hlutverki framfærsluvísi-
tölunnar annars vegar og sérstakrai’
lánskjaravísitölu hins vegar. Fram-
færsluvísitalan vó þriðjung í gnmni
lánskjaravísitölunnar gömlu, en auk
hennar vó byggingarvísitalan þriðj-
ung og launavísitalan þriðjung. Sé j
litið enn lengra aftur vó framfærslu-
vísitalan tvo þriðju í grunnni láns-
kjaravísitölunnar og byggingarvísi-
talan þriðjung, en því var breytt í lok
níunda áratugarins til að auka sam-
ræmi í þróun launa og lánskjara.
Á síðustu árum hefur margt verið
gert til að minnka vægi verðtrygging-
ar í landinu með því að þrengja þau
skilyrði sem þarf til verðtryggingar
og lengja lágmarkstíma skuldbind- 1
inganna. Engu að síður er j
langstærstur hluti skulda heimilanna
verðtryggður, en Seðlabanki íslands
mat þær tæpa 350 milljarða króna í
árslok 1996. Stærstur hluti skuldanna
er við húsnæðislánasjóði, tæplega
57%, 19,5% eru við bankakerfið, rúm
11% við lífeyrissjóði og rúm 10% við
Lánasjóð íslenskra námsmanna. Aðr-
ar skuldir eru m.a. við tryggingafélög
og verðbréfasjóði. Ef litið er aftur til
ársins 1995 þegai’ vísitala neyslu- í
verðs, sem verðtryggingarmæli- j
kvarði, tók gildi má gera ráð fyrir
mjög gróflega reiknað að skuldúnai’ '
hafi vaxið um nálægt 700 milljónir
ki-óna vegna þeiirar hækkunar sem
orðið hefur á tóbaki umfram annað
verðlag í landinu.
Eignir heimilanna námu á sama
tíma 1.153 milljörðum króna, en auð-
vitað hækka verðtryggðar eignir
eins og verðtryggðar skuldir við það
að vísitalan hækkar. Með eignum I
teljast eignir í lífeyrissjóðum en ekki .
eignarhlutii’ í fyrirtækjum eða lausa-
fjármunir, svo sem innbú. Ibúðir eru '
stærstur hluti eignanna eða 48% og
þar á eftir kemur eign í lífeyi’issjóð-
um, nærri 25%. Fjáreignir koma
næst, 20%, en til þeirra teljast inn-
stæður í bönkum, skuldabréfa- og
skammtíma verðbréfaeign og bílar
eru 7% eigna heimilanna á þessum
tíma.
Eignir lífeyrissjóðanna eru verð- i
tryggðar að langstærstum hluta og
sama gildir væntanlega um fjáreign-
ir að mestu leyti. Auk þess má !
reikna með að einhver tengsl séu
milli hækkunar á verði íbúðarhús-
næðis og verðlags almennt, þó verð á
íbúðarhúsnæði hljóti auðvitað að
ráðast af markaðsaðstæðum á hverj-
um tíma. Það má því búast við að
gróflega áætlað hafi eignir heimil-
anna hækkað um nálægt einum
milljarði króna á þessum tíma um- í
fram það sem þær hefðu gert hefði
hækkun á tóbaki verið í takt við ann-
að verðlag í landinu.
Samkeppnisráð bannar skilmála greiðslukortafyrirtækja í samnmgum við verslanir og þjómistufyrirtæki
AKVÖRÐUN samkeppnisráðs
kemur í kjölfar erinda Sigurðar
Lárussonar, kaupmanns í Dalsnesti
í Hafnarfirði, til Samkeppnisstofn-
unar, en hann óskaði eftir að stofn-
unin aflaði upplýsinga um gjald-
skrár greiðslukortafyrirtækjanna
og þá sérstaklega upplýsinga um
mismunandi gjaldþrep þjónustu-
gjalda og hvers vegna mikil velta
gæfi tilefni tU lægri gjalda.
Samkeppnisráð telur að skilmálar
greiðslukortafyrirtækjanna, sem nú
hafa verið bannaðir, takmarki við-
skiptafrelsi kaupmanna og þjón-
ustufyrirtækja og hindri þar með
samkeppni, en skilmálamir fela það
í sér að söluaðila sé skylt að veita
korthöfum sömu viðskiptakjör, verð
og þjónustu og þeim sem greiða
með reiðufé, og að söluaðila sé
óheimilt að hækka verð á vöru eða
þjónustu sé greiðslukorti framvísað
við kaupin. Telur samkeppnisráð að
skilmálarnir taki eingöngu mið af
hagsmunum greiðslukortafyrir-
tækjanna þar sem tilgangur þeirra
virðist íyrst og fremst vera að efia
notkun greiðslukorta og hámarka
þar með hagnað greiðslukortafyrir-
tækjanna. Að mati samkeppnisráðs
mun afnám umræddra skilmála
styrkja stöðu kaupmanna og þjón-
ustuíyrirtækja í samningum við
greiðslukortafyrirtækin og geti
jafnframt leitt til lækkunar þjón-
ustugjalda þeirra, en slík þróun hafí
átt sér stað erlendis.
Kostnaði velt yfír í verðlagið
eða álagning lækkuð
Fram kemur í ákvörðun sam-
keppnisráðs að við móttöku
greiðslukorta þurfí verslanir og
Skilmálar takmarka
viðskiptafrelsi og
hindra samkeppni
gi-eiðslukortafyrirtækin um hversu
há þjónustugjöld þau skuli greiða.
Með því að fella skilmálana úr gildi
geti kaupmenn og seljendur þjón-
ustu náð styrkari stöðu gagnvart
greiðslukortafyrirtækjunum til
þess að knýja á um lækkun á þjón-
ustugjöldum. Til dæmis gætu
verslanir eða þjónustufyrirtæki
ákveðið að innheimta einungis
gjald í vöruverði af korthöfum eins
greiðslukortafyrirtækis en ekki af
korthöfum annars fyrirtækis ef
þau telji þjónustugjöld fyrrnefnda
fyrirtækisins of há.
Samkeppnisráð hefur bannað tiltekna skilmála sem greiðslu-
kortafyrirtækin Greiðslumiðlun hf. (VISA) og Kreditkort hf.
(EUROCARD) hafa sett í samninffum sínum við verslanir og
þjónustufyrirtæki sem taka við greiðslukortum. Samkeppnis-
ráð telur umrædda skilmála fela í sér skaðleg áhrif á sam-
keppni og óréttmæt skilyrði gagnvart þeim fyrirtækjum sem
taka við greiðslukortum.
þjónustufyrirtæki að greiða þjón-
ustugjöld o.f. til greiðslukortafyrir-
tækjanna, en hins vegar sé þeim
óheimilt að innheimta kostnaðinn
sérstaklega af korthöfum vegna
þeirra skilmála sem samkeppnisráð
hefur nú fellt úr gildi. Fyrirtæki
sem taka á móti greiðslukortum
hafa því annaðhvort þurft að lækka
álagningu sína eða velta kostnaðin-
um yfír í verðlagið og þar með á alla
viðskiptamenn án tillits til hvort
þeir greiða í reiðufé eða nota
greiðslukort. Athafnafrelsi þeirra
hafí því verið takmarkað og mögu-
leikum þeirra til að stunda verð-
samkeppni raskað að þessu leyti.
Telur samkeppnisráð að það fari
þvert gegn tilgangi og markmiði
samkeppnislaga að milliliðir í við-
skiptum geti með einhliða skilmál-
um dregið úr frelsi fyrirtækja til
þess að ákveða verð á vöru eða
þjónustu.
Að mati samkeppnisráðs tak-
marka skilmálarnir einnig samn-
ingsmöguleika þeirra fyrirtækja
sem taka við greiðslukortum við
Mögulegri samkeppni milli
greiðslumiðla raskað
Samkeppnisráð telur að umrædd-
ir skilmálar hafi komið í veg fyrir að
korthafar eða fyrirtæki sem taka
við greiðslukortum hafí haft vit-
neskju um kostnað og hagræði af
kortanotkun. Sökum þessa telur
samkeppnisráð að mögulegri sam-
keppni milli greiðslumiðla hafí verið
raskað þar eð korthafar geri sér
ekki grein fyrir þeim kostnaði sem
notkun greiðslukorta hefur í för
með sér geti þeir síður valið milli
greiðslumiðla.
Skilmálarnir sem nú hafa verið
felldir úr gildi þykja ekki vera í
samræmi við viðskiptahætti erlend-
is og þá þróun sem þar á sér stað,
og í ákvörðun samkeppnisráðs er
íjjallað um stöðu mála víða í Evrópu.
I því sambandi bendir samkeppnis-
ráð á að þar sem sambærilegir skil-
málar hafa verið afnumdir í Evrópu
hafí það leitt til lækkunar þjónustu-
gjalda. Gerir samkeppnisráð sér
vonir um að svo muni einnig verða
hér á landi.