Morgunblaðið - 14.01.1998, Page 29

28 MIÐVIKUDAGUR 14. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
HEIÐUR OG
TRAUST
FRÚ VIGDÍSI Finnbogadóttur, fyrrverandi forseta ís-
lands, var sýndur mikill heiður í fyrradag, þegar Federico
Mayor, aðalframkvæmdastjóri UNESCO, Menningar- og vís-
indamálastofnunar Sameinuðu þjóðanna, fól henni að taka við
formennsku Alþjóðaráðs um siðferði í vísindum og tækni.
Mikil viðurkenning á störfum Vigdísar felst í því, að aðal-
framkvæmdastjóri UNESCO skuli fela henni jafn þýðingar-
og ábyrgðarmikið starf og þetta, ekki sízt þar sem um braut-
ryðjandastarf er að ræða. Einungis tveir mánuðir eru síðan
aðalráðstefna UNESCO lagði til að slíku Alþjóðaráði um sið-
ferði í vísindum og tækni yrði komið á fót.
Þá er Vigdísi ekki síður sýndur sómi og traust með þeirri
beiðni Federicos Mayors, að hún verði honum til ráðuneytis
við stofnun Alþjóðaráðsins, „með því að mæla með og velja
um það bil 20 fulltrúa í ráðið, einstaklinga frá öllum heims-
hlutum, sem hafi getið sér orð fyrir vel unnin störf á sviði vís-
inda, heimspeki, menningar og stjórnmála".
UNESCO vill með stofnun slíks Alþjóðaráðs efna til alþjóð-
legrar, siðferðilegrar umræðu um, hverjar afleiðingar geta
orðið og hvaða hættur geta skapast af aukinni framþróun vís-
inda og tækni á ýmsum sviðum. Markmiðið er að sem flestar
vísindagreinar og menningarheimar taki með einum eða öðr-
um hætti þátt í störfum Alþjóðaráðsins.
Nú undir lok 20. aldarinnar er stofnun slíks alþjóðaráðs ef-
laust tímabær, því þróun í vísindum og tækni er afar ör og
verður vafalaust svo áfram. Með sífellt aukinni þekkingu á
vísindum og tækni geta vissulega vaknað ýmsar siðferðilegar
spurningar, sem hollt getur verið fyrir þjóðir heims að leita
svara við. Nýlegt dæmi um siðferðileg álitamál er sú umræða
sem náði til flestra heimshorna, fyrir og í kjölfar umhverfis-
ráðstefnunnar í Kyoto.
Federico Mayor leggur til, að Alþjóðaráðið einbeiti sér til
að byrja með að þremur mikilvægum málaflokkum og sið-
ferðilegum spurningum og vandamálum þeim tengdum; þeim
sem varða orku, nýtingu ferskvatnsforða og upplýsingasamfé-
lagið. Það er íslendingum mikið ánægjuefni að fyrrverandi
forseta er sýnt slíkt traust á alþjóðavettvangi.
VANDI
MÓÐURMÁLSKENN SLU
KENNSLUFRÆÐI í íslenzku er brotakennd alveg frá
leikskóla og upp úr að mati Ragnheiðar Briem, íslenzku-
kennara við Menntaskólann í Reykjavík. Hún segir í viðtali
við Morgunblaðið, að börn eigi erfitt með að tjá sig á móður-
málinu, því orðaforðinn sé svo rýr. Kenna þurfi miklu meira í
íslenzku en nú sé gert, ekki sízt yngstu nemendunum, og
Ragnheiður segir góða námsmenn oft slaka í móðurmálinu.
Hún vill að samin verði málvöndunarorðabók, sem sýni hvaða
orð og setningar teljist góð og gild íslenzka.
Full ástæða er til að leggja við eyru, þegar jafn virtur og
reyndur íslenzkukennari og Ragnheiður Briem tjáir sig um ís-
lenzkukunnáttu skólanema og vanda móðurmálskennslunnar.
Sú mynd, sem hún dregur upp, er ekki uppörvandi, en ekki er
hægt að segja, að lýsingin komi á óvart. Um árabil hafa fjöl-
margir, ekki sízt móðurmálskennarar, bent á hrakandi ís-
lenzkukunnáttu barna og ungmenna, jafnt í töluðu sem rituðu
máli. Á hátíðarstundum taka ráðamenn undir mikilvægi ís-
lenzkrar tungu og benda réttilega á, að án hennar þrífst
hvorki íslenzk menning né fullveldi þjóðarinnar til framtíðar.
Bent hefur verið á leiðir til að bæta kunnáttu nemenda og
stöðu íslenzkunnar en einhverrar óskiljanlegrar tregðu gætir
í „kerfínu" þegar til framkvæmdanna kemur. íslenzk ung-
menni geta ekki orðið fullgildir starfsmenn í atvinnulífinu
nema hafa staðgóða íslenzkukunnáttu og meðal leiða til að
treysta hana hefur verið bent á aukna móðurmálskennslu í
skólum, bætta námsbóka- og handbókaútgáfu, bætta menntun
íslenzkukennara, svo og fulla greiðslu fyrir þá miklu heima-
vinnu, sem íslenzkukennarar þurfa að leggja á sig við yfírferð
verkefna og ritgerða, ekki sízt á framhaldsskólastigi. Tómt
mál er að tala um varðveizlu tungunnar verði ekki hlustað á
þessar tillögur, sem fyrst og fremst eru bornar fram af kunn-
áttufólki.
Þá má ekki gleyma mikilvægum þætti foreldra í mótun ís-
lenzkukunnáttu barna sinna. Margir hafa orðið til að benda á,
þ.á m. Ragnheiður, hversu mikilvægt það er að lesa fyrir
börnin, helzt á hverju kvöldi, en það mótar málkennd og auð-
veldar þeim að læra að lesa, sem er forsenda fyrir öllu námi.
Umboðsmaður Alþingis gagnrýnir stjórnsýslu fjármálaráðuneytisins harðlega
Svöruðu ekki
fyrirspurnum í
fjórtán mánuði
Umboðsmaður Alþingís gagnrýnir stjórn-
sýslu fjármálaráðuneytisins varðandi stað-
festingu á reglugerðum lífeyrissjóða harðlega
í tveimur álitum og hefur ákveðið að gera for-
sætisráðherra og forseta Alþingis grein fyrir
--------7-------------------------
málinu. I samantekt Hjálmars Jónssonar
kemur m.a. fram að samskipti lífeyrissjóða og
ráðuneytisins eiga sér lengri forsögu.
Morgunblaðið/Ásdís
LÍFEYRISMÁL eru enn eina ferðina í brennidepli. Myndin er tekin á
Lækjartorgi í gær, en konan á myndinni tengist ekki efni greinarinnar.
JÁRMÁLARÁÐUNEYTIÐ
virti álit umboðsmanns Al-
þingis að vettugi í máli er
varðaði erindi lífeyrissjóðs
um staðfestingu á breyttri reglugerð
sjóðsins og lét hjá líða að svara erindi
umboðsmanns þess vegna í rúma 14
mánuði. Það gaf auk þess engar skýr-
ingar á drættinum þótt eftir þeim
væri leitað og loks þegar svör bárust
voru þau ófullnægjandi. Umboðsmað-
ur segir að fjái-málaráðuneytið skeri
sig að þessu leyti verulega úr miðað
við önnur stjómvöld og hefur af þeim
sökum ákveðið að gera forsætisráð-
herra og forseta Alþingis grein fyrir
málinu, en það mun afar fátítt sam-
kvæmt upplýsingum Morgunblaðs-
ins.
Ennfremur segir í niðurlagsorðum
álits umboðsmanns í málinu nr.
1754/1996, sem afgreitt er 8. janúar
síðastliðinn að sú ákvörðun fjármála-
ráðuneytisins að afgreiða ekki lífeyr-
issjóðinn um staðfestingu á reglugerð
fyrir hann með formlegum hætti á
grundvelli gildandi laga hafí verið
ólögmæt. Síðan segir: „Með við-
brögðum sínum við áliti mínu frá 6.
október 1995 í máli A og erindum
mínum í tilefni af kvörtun sjóðsins í
kjölfar álitsins og með afstöðu sinni
hefur fjármálaráðuneytið að mínum
dómi, gert hvoi-t tveggja í senn, aukið
rangindi þau, sem það hafði áður
beitt A, og lagt stein í götu starfs um-
boðsmanns Alþingis. Af þeim sökum
sendi ég forsætisráðherra og forseta
Alþingis þetta álit mitt.“
Það er ekki einungis í þessu máli
sem umboðsmaður Alþingis kemst
að því að fjámálaráðuneytið hafi ekki
farið að lögum hvað varðar staðfest-
ingu á reglugerðum lífeyrissjóða, því
8. janúar síðastliðinn undiritar hann
einnig annað álit þar sem komist er
að þeirri niðurstöðu að fjármála-
ráðuneytið hafí brotið gegn megin-
reglum stjórnsýsluréttar í meðferð
umsóknar Sameinaða lífeyrissjóðs-
ins um staðfestingu á reglugerð
vegna stofnunar séreignadeildar við
sjóðinn. Telur umboðsmaður að sú
ákvörðun fjármálaráðuneytisins að
afgreiða ekki erindi sjóðsins með
formlegum hætti á grundvelli gild-
andi laga hafi verið ólög-
mæt og að lagarök hafi
ekki staðið til að hafna er-
indinu.
Fyrrnefnda álitið er
sýnu harðorðara því þar er
um það að ræða að fjármálaráðuneyt-
ið virðir að vettugi álit umboðsmanns
í málinu frá því haustið 1995 og lætur
hjá líða að svara fyrirspumum hans í
framhaldi af kvörtunum lífeyrissjóðs-
ins í á annað ár, eins og að framan er
rakið.
Vildi skiptast í deildir eftir
íjárfestingai'stefnu
Málsatvik eru þau að lífeyrissjóður-
inn óskaði eftir því við fjámálaráðu-
neytið að það staðfesti reglugerðar-
breytingu þar sem sjóðnum var skipt
upp í tvær deildir eftir fjárfestingar-
stefnu. Voru slíkar hugmyndir bomar
undir fjármálaráðuneytið upphaflega
haustið 1993 og kvað ráðuneytið ekki
unnt að fallast á slíkar breytingar þar
sem með þeim væri vildð frá hefð-
bundinni áhættudreifingu miðað við
mótaðar starfsvenjur. Ennfremur var
tekið fram að stefnt væri að því á því
þingi sem þá var að leggja fram fram-
varp til laga um starfsemi lífeyris-
sjóða, þar sem gert var ráð fyrir að
settar yrðu almennar reglur um fjár-
festingarstefnu lífeyrissjóða. Málinu
var skotið til umboðsmanns Alþingis
sem eftir að hafa fengið gögn frá fjár-
málaráðuneytinu um málið komst að
þeirri niðurstöðu 6. október 1995 að
synjun á staðfestingu reglugerðarinn-
ar væri ekki lögmæt. Sagði umboðs-
maður meðal annars að um einkarétt-
arlegt samningsatriði væri að ræða
sem almennt yrði ekki gripið inn í af
hálfu stjómvalda nema skýr laga-
heimild stæði til þess. „Fjármálaráðu-
neytið verði við ákvarðanir sínar um
staðfestingar á reglugerðum fyrir líf-
eyrissjóði að byggja á þeim lagaá-
kvæðum, sem um það efni fjalla á
hverjum tíma.“
í samræmi við þessa niðurstöðu
beindi umboðsmaður því til fjármála-
ráðuneytisins að erindið yrði tekið til
meðferðar að nýju og úr því leyst í
samræmi við niðurstöðu álitsins
kæmi um það ósk frá fyrirsvars-
mönnum lífeyrissjóðsins. Sú ósk kom
fram og synjaði fjármálaráðuneytið
enn um staðfestingu þrátt fyrir álit
umboðsmanns með bréfi 14. mars
1996 með vísan til þess að nefnd hefði
að undanfömu unnið að samningu
framvarps um þessi efni og ráðuneyt-
ið hefði af þeim sökum ákveðið að
samþykkja ekki breytingar á reglu-
gerðum lífeyrissjóða, enda mætti
ætla að á þessum atriðum yrði tekið
með lagasetningu.
Málinu var aftur kært til umboðs-
manns sem skrifaði fjármálaráðherra
vegna þess 23. apríl 1996. í áliti um-
boðsmanns er rakið að hann hafi ít-
rekað erindið bréflega fjóram sinnum
á árinu 1996 án árangurs, auk þess að
hafa ítrekað tilmælin á fundi með
ráðuneytisstjóra fjármálaráðuneytis-
ins 26. september 1996. Aftur var er-
indið ítrekað í upphafi árs 1997 og
jafnframt óskað eftir skýringum á
hverju sætti þessi dráttur
á svarinu, en þá var átta og
hálfur mánuður frá því um-
boðsmaður óskaði eftir
skýringum ráðuneytisins.
Hinn 26. febrúar berst um-
boðsmanni svar ráðuneytisins varð-
andi umsókn Sameinaða lífeyrissjóðs-
ins um stofnun séreignadeildar og
kemur þar fram að ráðuneytið „taldi
ekki rétt að samþykkja meiriháttar
breytingar á skipulagi lífeyrissjóða
og þar með skipan þessara mála á
meðan í vinnslu væri frumvarp um
lífeyrismál."
Úmboðsmaður ritaði fjármálaráð-
herra 11. mars og ítrekaði það 5. júní
og óskaði upplýst hvort þetta væri
einnig viðhorf ráðuneytisins varðandi
fyrrnefnda málið og var það loks
staðfest með bréfum ráðuneytisins til
umboðsmanns 25. júní og 8. júlí í
fyrra.
Skotið á frest
í áliti umboðsmanns kemur fram
að við fyrri umfjöllun um málið hjá
umboðsmanni hafi það ekki komið
fram sem rök hjá ráðuneytinu að
lagasetning sé framundan í þessum
efnum heldur hafi það verið viður-
kennt af hálfu ráðuneytisins í megin-
atriðum að fjármálaráðuneytið yrði
að byggja ákvarðanir sínar um stað-
festingu reglugerða lífeyrissjóða á
fullnægjandi lagagrundvelli og
byggja á þeim lagaákvæðum sem um
þetta fjölluðu á hverjum tíma. Hins
vegar verði að líta svo á að með þeirri
afstöðu sem tekin hafi verið í bréfum
tií kæranda 14. mars 1996 og bréfi
þess til umboðsmanns 26. febrúar
1997 og 8. júlí 1997 að ráðuneytið hafi
ákveðið að skjóta því á frest að af-
greiða erindin með formlegum hætti
uns fyrir lægi hvort sett yrði almenn
löggjöf um lífeyrisréttindi og starf-
semi lífeyrissjóða.
Síðan segir umboðsmaður: „Af
þessu tilefni tek ég fram, að borgar-
amir eiga rétt á því, að stjómvöld af-
greiði mál þeirra svo fljótt sem unnt
er á grandvelli þeirra laga og stjórn-
valdsfyrirmæla, sem í gildi era, þegar
þeir bera fram erindi sín við stjóm-
völd, sbr. 1. mgr. 9. gr. stjómsýslu-
laga nr. 37/1993. Það er almennt ekki
á valdi stjórnvalda að ákveða að bíða
með afgreiðslu mála langtímum sam-
an, þar til settar hafa verið nýjar regl-
ur, heldur verða stjórnvöld að beita
þeim réttarheimildum, sem í gildi eru
á hverjum tíma við úrlausn mála.“
Til viðbótar áréttar umboðsmaður
lögmætisreglu íslensks stjórnsýslu-
réttar og jafnræðisreglur sem lög-
festar hafi verið í 11. grein stóm-
sýslulaga nr. 37/1993 og í 65. gr.
stjómarskrárinnar. „Þá er að mínum
dómi tilefni til að minna á, að órétt-
lætt synjun um afgreiðslu mála getur
leitt til bótaskyldu hins opinbera,"
segir umboðsmaður.
„Hrein og klár inismunun"
Ekki bætir miklu við þetta að rekja
hér álit umboðsmanns varðandi Sa-
meinaða lífeyrissjóðinn frekar, en
það snerist um heimiid til að setja á
laggirnar séreignadeild við sjóðinn
og var upphaflega óskað staðfesting-
ar á reglugerð þar að lútandi síðla
hausts 1993. Það er hins vegar rétt að
nefna að málið á sér lengri forsögu,
því í það minnsta tveir starfandi sam-
eignarlífeyrissjóðir höfðu áður sótt
um heimild til stofnunar séreigna-
sjóða en verið hafnað á sama tíma og
verðbréfafyrirtækjunum mörgum
hverjum var heimilað að stofna sér-
eignalífeyrissjóði sem fólk gat greitt
til og þar með fullnægt lagaskyldu
þess efnis.
Almennur lífeyrissjóður iðnaðar-
manna sótti fyrst um þessa heimild
snemma árs 1990 en var hafnað.
Sjóðurinn ítrekaði umsókn sína einu
og hálfu ári síðar án árangurs, en
helstu greiðendur til sjóðsins voru
sjálfstætt starfandi iðnaðarmenn og
hárgreiðslufólk. Þórleifur Jónsson,
framkvæmdastjóri sjóðsins, sagðist í
samtali við Morgunblaðið 30. október
1991 ekki skilja að á svipuðum tíma
og lífeyrissjóður Fjárfestingafélags-
ins hefði fengið staðfestingu ráðu-
neytisins hefði umsókn þein-a verið
hafnað á þeirri forsendu að það sam-
rýmdist ekki ákvæðum frumvarps til
laga um lífeyrissjóði. „Þetta er hrein
og klár mismunun og maður trúir því
ekki að fjármálaráðuneytið geti stað-
ið á því að neita starfandi lífeyrissjóð-
um um nákvæmlega það sem búið er
að heimila öðrum,“ sagði Þórleifur í
samtalinu.
Áfellisdómur
Jóhannes Siggeirsson, fram-
kvæmdastjóri Sameinaða lífeyris-
sjóðsins segir að um áfellisdóm sé að
ræða yfir stjórnsýslu fjármálaráðu-
neytisins hvað varðaði erindi Samein-
aða lífeyrissjóðsins um staðfestingu
reglugerðar sjóðsins. Þeir fögnuðu
því að niðurstaða væri komin. Um-
boðsmaður tæki á efnisþáttum máls-
ins sem væra í fyrsta lagi meðferð
fjármálaráðuneytisins á erindinu, í
öðru lagi forsendur þess fyrir að slá
því sífellt á frest að afgreiða erindið.
I þriðja lagi væri tekið á þeim laga-
grandvelli sem fjármálaráðuneytið
gæti byggt á við afgreiðslu málsins
og í fjórða lagi væri tekið á þeirri
mismunun sem lífeyrissjóðurinn teldi
að ráðuneytið hefði sýnt þeim gagn-
vart öðram aðilum á þessu sviði.
„Niðurstaða umboðsmanns hlýtur að
vera mikill áfellisdómur yfir þeirri
stjórnsýslu sem fram fer í fjármála-
ráðuneytinu og hlýtur að vera mikið
áhyggjuefni, jafnt fyrir fjármálaráð-
herra sem forsætisráðherra, þar sem
það er ljóst að fjármálaráðherra
starfar á ábyrgð forsætisráðherra og
starfsmenn fjármálai'áðuneytisins á
ábyrgð fjármálaráðherra," sagði Jó-
hannes.
Á að afgreiða á grundvelli laga
Friðrik Sophusson fjármálaráð-
herra sagðist taka þessa gagnrýni á
ráðuneytið mjög alvarlega og hefði
beðið um greinargerð vegna sam-
skipta þess við umboðsmann Alþing-
is. Um væri að ræða einsdæmi því
reglan væri að hafa hliðsjón af álitum
umboðsmanns. Þessi mál
varðandi lífeyrissjóðina
væru undantekningar því
43 mál sem vörðuðu um-
boðsmann að einhverju
leyti hefðu verið skráð í
fjármálaráðuneytinu á síðasta ári og
einungis ætti eftir að svara einu sem
hefði komið síðla í nóvembermánuði.
Aðspurður hvort fjármálaráðu-
neytið hlyti ekki að þurfa að afgreiða
erindi sem því bærust á grundvelli
gildandi laga, sagðist Friðrik telja að
svo væri. Hins vegar hefði ráðuneytið
talið sig hafa meira svigrúm til þess
að staðfesta reglugerðir, en væri nið-
urstaða umboðsmanns.
Aðspurður hverju það sætti að
ráðuneytið hefði virt álit umboðs-
manns að vettugi frá október 1995 og
ekki svarað erindi hans í fjórtán mán-
uði, sagði Friðrik, að ráðuneytið hefði
átt að tilkynna umboðsmanni það
4-
strax að það teldi að ný rök hefðu
komið til sögunnar, þ.e.as. þau að
framvarp liggi fyrir og það ætli að
bíða eftir nýjum lögum. „Ég tel að
það sé augljóst að ráðuneytið hefði
átt að gera umboðsmanni grein fyrir
því strax ef það ætlaði að koma að
nýjum rökum. í stað þess var beðið
eftir nýrri beiðni frá lífeyrissjóðnum
og þeirri beiðni síðan synjað á nýjum
rökum, sem ráðuneytið hafði ekki
gripið til áður.“
- En telur þú að ráðuneytinu hafi
verið stætt á því að synja staðfest-
ingu í síðara sídptið eftir að álit um-
boðsmanns lá fyrir þar sem meðal
annars segir að fjármálaráðuneytið
verði við ákvarðanir sínar um stað-
festingar á reglugerðum fyrir lífeyr-
issjóði að byggja á lagaákvæðum sem
um það fjalla á hverjum tíma?
„Miðað við málið eins og það liggur
nú fyrir frá umboðsmanni tel ég að
ráðuneytinu hafi ekki verið það heim-
ilt, en ég get auðvitað ekki sagt fyrir
um það hvemig dómstólar dæmdu í
slíku máli og það verður að hafa í huga
að álit umboðsmanns er ekki dómur í
þeim skilningi," sagði Friðrik einnig.
Aðspurður hvort hann teldi þá
hugsanlegt í sumum tilvikum að
stjómvöld þyiftu ekki að fara eftir
áliti umboðsmanns, sagðist Friðrik
telja það góða meginreglu að fara að
áliti umboðsmanns og sjálfsagt væri
að gera það.
„Menn verða að hafa það í huga að
ráðuneytið var auðvitað á þessum
tíma milli steins og sleggju vegna
þess að lagafyrirmælin voru svo fá-
tækleg að það var í raun og vera ekki
nokkur leið að byggja upp eðlilega
stefnu gagnvart reglugerðarbeiðnum
lífeyrissjóðanna," sagði Friðrik.
- Býður það ekki bara geðþótta
heim ef stjórnvöld fara að byggja
ákvarðanir sínar og meðferð mála á
væntanlegri lagasetningu en ekki
lögum eins og þau hljóða?
Sammála umboðsmanni
„Ég er sammála umboðsmanni AI-
þingis að stjómvöld eiga að sjálf-
sögðu að byggja ákvarðanir sínar á
gildandi rétti, en ekki á lagafrum-
vörpum eða hugmyndum um það sem
sett kunni að verða í lög. Eina afsök-
un ráðuneytisins í þessu máli er sú að
það var svo mikil óvissa í þessum
málum, lagafyrirmælin fátækleg og
augljóst að það þurfti að gera breyt-
ingar. Reyndar höfðu þær staðið til
árum saman. Um þetta leyti var verið
að vinna að undirbúningi málsins sem
nú er komið í höfn,“ sagði Friðrik.
- Er hægt að segja að ráðuneytið
hafi haft einhverja stefnu í þessum
málum þegar það, á sama tíma og það
hafnaði erindum samtryggingarsjóða
um stofnun séreignasjóða, samþykkti
ítrekað stofnun séreignasjóða sem
verðbréfafyrirtækin stofnuðu?
„Það kemur einnig fram í svörun-
um að ráðuneytið taldi að það væri
ekki óeðlilegt miðað við þá löggjöf
sem gilti að í landinu væru annars
vegar samti-yggingarsjóðir sem
sinntu sínu starfi eins og venja hefði
verið og hins vegar séreignasjóðir
sem störfuðu á öðrum grundvelli. Á
því byggðist meðal annars málflutn-
ingur ráðuneytisins," sagði Friðrik
ennfremur.
Hann sagði að ný lög um lífeyris-
sjóði sem samþykkt hefðu verið
skömmu fyrir jól mörkuðu tímamót í
þessum efnum og vörðuðu hvert
mannsbarn í landinu. Með lagasetn-
ingunni vonaðist hann til
að þar með væru árekstrar
við einstaka lífeyrissjóði úr
sögunni. Nú hefðu þeir eitt
og hálft ár til að laga regl-
ur sína að nýjum lögum og muni
ráðuneytið aðstoða þá við það. Jafn-
framt væri það ætlun hans að ráðu-
neytið lagaði stjórnsýslu sína að
gagnrýni umboðsmanns, bæði hvað
varðaði málsmeðferð og efnistök í
viðkomandi málum. „Ég hef beðið
starfsmenn ráðuneytisins að taka
saman yfirlit yfir samsldpti við um-
boðsmann Aíþingis. Það verður sent
forsætisráðherra og forseta Alþingis,
en auk þess mun ég óska eftir fundi
með umboðsmanni Alþingis til að
ræða við hann hvernig samskiptum
við hann verður best háttað, enda tel
ég skyldu mína að greiða fyrir því
mikilvæga starfi sem hann gegnir,"
sagði Friðrik að lokum.
Getur leitt til
bótaskyldu
hins opinbera
Reglan að
hafa hliðsjón
af álitum
MIÐVIKUDAGUR 14. JANÚAR 1998 29
Fyrirheit ráðherra
hugsanlega lögboðið
Margir velta þeirri spurningu nú fyrir sér
hver sé réttur þeirra sjúklinga sem greiða
þurfa fullu verði þjónustu sérfræðilækna.
Að sögn Páls Þórhallssonar er vafamál
hvort hægt sé að byggja lagalega kröfu um
endurgreiðslu á almannatryggingalögun-
um. Hins vegar vaknar sú spurning hvort
ríkið bæri ekki skaðabótaábyrgð allt að
einu þar sem lög leggi því þá skyldu á
herðar að sjá sjúklingum fyrir ókeypis al-
hliða heilbrigðisþjónustu.
INGIBJÖRG Pálmadóttir heil-
brigðisráðherra hefur gefið
fyrirheit um að reikningar frá
sérfræðilæknum sem ekki eru
bundnir samningi við Trygginga-
stofnun ríkisins skuli geyma reikn-
ingana því þeir verði endurgreiddir.
Þar með má segja að tekin hafi verið
pólitísk ábyrgð á því að sjúklingarn-
ir sem nú fara erindisleysu til
Tryggingastofnunar ríkisins til að fá
reikninga endurgreidda muni ekki
þurfa að bera kostnaðinn sjálfir.
Margt bendir til að ráðherrann sé
þama ekki að ganga lengra heldur
en lög bjóða.
Spumingin sem hér blasir við er
þessi: Fram til þessa hafa íslending-
ar getað leitað sér lækninga þegar
þörf krefur hjá sérfræðilæknum og
hefur íslenska ríkið greitt stærstan
hluta kostnaðarins. Nú hafa hins
vegar sérfræðingar
í skurðlækningum,
bæklunaidækning-
um, háls-, nef- og
eyrnalækningum
og þvagfæraskurð-
lækningum sagt
upp samningi sín-
um við Trygginga-
stofnun ríkisins
þannig að fólk sem
leitar til þeirra hef-
ur orðið að greiða
kostnaðinn úr eigin
vasa. Sá kostnaður
getur hlaupið á tug-
um þúsunda. Sem
dæmi má nefna að
reikningur fyrú' að-
gerð vegna kvið-
slits getur verið á
bilinu
25.000-30.000 kr.
samningur af einhverju tagi sé alltaf
í gildi, jafnvel óháð því hvort læknar
vilja semja eða ekki. Þetta gerðar-
dómsákvæði er nokkuð torskilið og
vekur spurningar um það að hve
miklu leyti heilu sérfræðistéttirnar
geti sagt sig frá samningnum.
Sömuleiðis má vitna til laga nr.
97/1990 um heilbrigðisþjónustu þar
sem segir að allir landsmenn skuli
eiga kost á fullkomnustu heilbrigðis-
þjónustu sem á hverjum tíma era
tök á að veita. Heilbrigðisþjónusta
taki til hvers kyns heilsugæslu, heil-
brigðiseftirlits, lækningarannsókna,
lækninga og hjúkrunar í sjúkrahús-
um. Skv. 34. gr. almannatrygginga-
laga skal hverjum sjúkratryggðum
tryggður réttur til ókeypis dvalar á
sjúki-ahúsi að læknisráði. 2. mgr. 3.
gr. laga nr. 74/1997 um réttindi
sjúklinga mælir fyrir um rétt þeirra
Sjúkratryggingar
Á hvaða grund-
velli hefur greiðslu-
skylda ríkisins
byggst? Hvaða
lagalega rétt hefur fólk átt til niður-
greiddrar og í raun ókeypis heil-
brigðisþjónustu sérfræðinga? Þar
verður fyrst fyrir að benda á 33. gr.
laga um almannatryggingar nr.
117/1993 þar sem segir að þeir sem
átt hafi lögheimili á Islandi í sex
mánuði eða lengur séu sjúki'a-
tryggðir. Síðan er það nánar útfært
hvað í því felist að vera sjúkra-
tryggður. Það er reyndar svo oft bú-
ið að hrærá í þessum ákvæðum und-
anfarin ár að þau era ekki vel skýr.
Skv. 36. gr. laganna er veitt hjálp
við nauðsynlegar rannsóknir og að-
gerðir hjá sérfræðingum og stofn-
unum sem Tryggingastofnun ríkis-
ins hefur samning við.
í 39. gr. sömu laga segir að náist
ekki samningar skuli gerðardómur
ákveða samningskjörin. Samnings-
aðilar tilnefni einn gerðannann
hvor, en Hæstiréttur skipi odda-
mann. Verði dómurinn ekki fullskip-
aður þannig tilnefnir Hæstiréttur þá
sem vanta kann. Þetta ákvæði ber
vott um að lögin gera ráð fyrir að
„SEGJA má að tekin hafi verið pólitísk ábyrgð á því að sjúklingarnir
sem nú fara erindisleysu til Tryggingastofnunar ríkisins til að fá
reikninga endurgreidda muni ekki þurfa að bera kostnaðinn sjálfir."
til læknisþjónustu í samræmi við
bestu þekkingu sem völ er á og má
geta þess að á undirbúningsstigum
laganna var felldur út fyrirvari um
fjárhagsramma.
Þessum ákvæðum til stuðnings
má vísa í 76. gr. stjórnarskrárinnar
þar sem segir að öllum sem þess
þurfa skuli tryggður í lögum réttur
til aðstoðar vegna sjúkleika. í 29. gr.
samningsins um Evrópska efna-
hagssvæðið takast samningsaðilar á
hendur að tryggja launþegum sem
búsettir eru í viðkomandi landi bæt-
ur úr almannatryggingakerfinu. í
12. gr. Félagsmálasáttmála Evrópu
segir að samningsaðilar skuldbindi
sig til að koma á fót almannatrygg-
ingakerfi, viðhalda því og \ikka það
út. íslendingar hafa fullgilt þennan
sáttmála og ekki gert fyrirvara við
þetta ákvæði eins og Bretar hafa þó
gert sem bendir til að það sé ekki
með öllu merkingarlaust.
Félagsleg réttindi orðin tóm?
Vissulega hefur ekki oft reynt á
það í íslenskum rétti hver sé réttar-
vernd félagslegra réttinda af þessu
tagi og að hve miklu leyti borgar-
arnir kunni að eiga beinharða fjár-
kröfu í því efni. Spumingin er sú
hvort þessi tilvitnuðu lagaákvæði
séu ekki það afdráttarlaus að þau
tryggi almenningi lagalegan rétt á
hendur ríkinu á tiltekinni þjónustu.
Ríkið kann að eiga nokkurt val um
hvar þessi þjónusta er veitt, hvort
hún er veitt inni á sjúkrahúsunum
eða hjá sérfræðingum úti í bæ á
grundvelli samnings. En skyldan sé
eigi að síður fyrir hendi. Sú skylda
geti ekki horfið við það eitt að lækn-
ar séu ekki tilbúnir til samninga á
þeim forsendum sem ríkið býður
upp á.
Að vísu segir í almannatrygginga-
lögunum að tryggingastofnun beri
að leita hagstæðustu samninga
þannig að Ijóst er að henni er ekki
skylt að ganga að hvaða kröfum
lækna sem er. Það breytir hins veg-
ar ekki því að lágmarkstryggingar-
vemd verður að vera fyrir hendi og
ríkið getur þá boðið upp á þessa
þjónustu með öðrum hætti eins og;
til dæmis inni á sjúkrahúsunum.
Þessir sömu sérfræðingar starfa
auðvitað þar margir hverjir og ríkið
hlýtur almennt talað að geta búið
svo um hnútana að starfsmenn þess
láti þessa þjónustu í té.
Manni segir til dæmis svo hugur
um að mörkin milli aðgerða sem
framkvæmdar eru inni á sjúkrahús-
um og á stofum úti í bæ séu ekki
alltaf skýr. Hafi aðgerð af tiltekinni
tegund verið framkvæmd inni á
spítala einhvem tímann í gildistíð
núgilandi almannatryggingalagá
rennir það auðvitað stoðum undir að
fólk eigi almennt til-
kall til þess að fá
slíka þjónustu
ókeypis.
Talsmenn Trygg-
ingastofnunar ríkis-
ins hafa neitað því
að stofnunin taki
þátt í kostnaði sem
sjúklingar inna af
hendi til sérfræð-
inga sem hafa sagt
sig af samningi við
stofnunina. Er þá
vísað til fyrr-
greindra ákvæðú
laga um almanna-
tryggingar. Það er
að vísu rétt að skv.
36. gr. laganna verð-
ur samningur að
vera fyrir hendi. Það
kann því að vera að
beinn réttur til end-
urgreiðslu verði
ekki byggður á lög-
unum.
Hins vegar svarar
þetta þvi ekki hvort
sjúklingar eigi ekki skaðabótakröfu
á ríkið fyrir að bregðast þeirri
tryggingarskyldu sem lög og al-
þjóðasáttmálar leggja því á herðay.
Til þess að slík skaðabótakrafá
næði fram að ganga kynnu sjúk-
lingar að þurfa að sýna fram á að
reynt hafi verið án árangurs að fá
aðgerð framkvæmda á sjúkrahúsi.
En að því gefnu að fyrir liggi að
sjúklingar hafi ekki átt í önnur hús
að venda en til sérfræðinga utan
samninga þá er alls ekki fjarstæðu-
kennt að ætla að skaðabótakrafa á
hendur ríkinu gæti náð fram að
ganga. Það styður slíka kröfu að
ríkið sparar auðvitað stórar fjár-
hæðir á núverandi ástandi.
Getur það verið eðlileg og réttlát-
niðurstaða að ríkið velti þannig í
raun hluta af kostnaði af heilbrigð-
isþjónustunni yfir á vissan hluta
sjúklinga án þess að um það hafi
verið tekin ákvörðun með lögum og
án þess að grandvelli tryggingar-
verndarinnar hafi þannig verið
breytt? r