Morgunblaðið - 08.03.1998, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 8. MARZ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Reuters
NOKKRIR þeirra sem féllu í átökum við öryggissveitir Serba um liðna helgi voru bornir til grafar á þriðjudag nærri þorpinu Likosane, um 40 kfló-
metra frá Pristina, höfuðstað Kosovo-héraðs. Kosovo-Albanir hafa hótað að hefna hinna fóllnu grimmilega.
Tundurþráðurinn
styttist í Kosovo
Þjóðernisátökin í Kosovo-héraði í Serbíu
ógna þeim viðkvæma stöðugleika sem tek-
ist hefur að skapa eftir blóðsúthellingarnar
sem fylgdu upplausn Júgóslavíu. Asgeir
Sverrisson segir frá spennunni sem ríkir í
Kosovo og telur flest benda til þess að
átökin muni stigmagnast komi ekki til al-
þjóðleg afskipti af deilunni.
ATTA ár eru nú liðin frá því
að sérfræðingar um al-
þjóðamál tóku að vara við
því að harðvítug þjóðern-
isátök kynnu að blossa upp í
Kosovo-héraði í Serbíu. Slíkar
spásagnir hafa fram tii þessa
reynst einkennast af óhóflegri
svartsýni. Ástandið hefur hins veg-
ar farið ört versnandi á undan-
gengnum misserum og nú er al-
þjóðasamfélagið tekið að óttast að
„sprengingin" sem margir þóttust
sjá fyrir í Kosovo sé á næsta leiti.
Þetta svæði er að sönnu eldfimt og
fullyrða má að hættan á átökum
hefur aldrei verið meiri frá því að
sambandsríkið Júgóslavía leystist
upp með tilheyrandi hryllingi og
blóðsúthellingum. Enn á ný kann
erlend íhlutun að reynast nauðsyn-
leg, að þessu sinni í Kosovo þar
sem albanskir aðskilnaðarsinnar
hafa tekið upp vopnaða baráttu
gegn öryggissveitum Slobodans
Milosevie, forseta Júgóslavíu.
Mikil spenna hefur ríkt í Kosovo
síðustu vikuna eftir að öryggissveit-
ir serbneska innanríkisráðuneytis-
ins myrtu um fyrri helgi 25 manns í
Srbica en svo nefnist landsvæði eitt
í héraðinu miðju. Milosevic forseti
Júgóslavíu (þ.e. Serbíu og
Svartfjallalands) gaf fyr-
irskipun um aðgerðir
þessar, sem voru mjög
umfangsmiklar, eftir að
albanskir skæruliðar
höfðu, að sögn, myrt , fjóra
serbneska lögreglumenn. Spenna
fór heldur vaxandi en hitt eftir því
sem leið á vikuna. j
„Púðurtunna"
þjóðernishyggjunnar
Kosovo er réttnefhd „púður-
tunna“ þar sem samán fara þjóð-
frelsisþrá albanska meirihlutans
sem héraðið byggir og serbnesk
þjóðernishyggja, sem grundvölluð
er á sögulegri arfleifð og fórnum
þeim sem þjóðin hefur þurft að
færa. Við þetta bætist síðan hörmu-
legt efnhagsástand í Serbíu, sem
eykur á örvæntinguna og verður til
þess að raddir sem kalla á hófstill-
ingu og viðræður um friðsamlega
lausn deilumálanna eiga sífellt erf;
iðara með að láta til sín heyrast. í
mótmælunum í Pristina á mánudag
í liðinni viku sem um 30.000 Albanir
tóku þátt í hrópaði fólkið í kór: „Við
munum fóma lífí okkar en Kosovo
látum við aldrei af hendi.“
Átökin í Kosovo má rekja aftur til
ársins 1989 er Slobodon Milosevic
ákvað að nýta sér ört vaxandi þjóð-
ernishyggju í röðum Serba og
afnam sjálfsstjórn þá sem héraðið
hafði notið innan Júgóslavíu. Um
90% íbúa Kosovo eru Albanir eða
um 1.800.000 manns en afgangurinn
er Serbar. Albanimir eru flestir
múhameðstrúarmenn og tala al-
bönsku en Serbar tilheyra rétttrún-
aðarkirkjunni. Ólík viðhoi-f til al-
mættisins hafa því orðið til að
kynda undir því báli sem þjóðernis-
hyggjan hefur kveikt í Kosovo.
Saga þessa héraðs er flókin og
þjóðernisværingar hafa jafnan sett
mark sitt á hana. Kosovo
varð hluti Júgóslavíu árið
1926 en lenti um skeið
undir stjóm ítala á árum
síðari heimsstyrjaldar-
innar. Héraðið komst á
ný undir stjórn Serba eftir að
ófriðnum lauk en var um skeið,
skömmu fyrir fyrri heimsstyrjöld,
hluti af Albaníu. Þar liggja rætur
þjóðeraishreyfíngarinnar í Kosovo
sem og í kenningum sem fram
komu fyrir um 120 árum um að
sameina bæri albönsku þjóðina í eitt
ríki.
Þegar Slobodan Milosevic varð
leiðtogi kommúnistaflokks Serbíu
árið 1987, tók spennan sem lengi
hafði kraumað undir að brjótast
upp á yfirborðið. Milosevic tók þá
að mæla fyrir hugmyndum sínum
um „Stór-Serbíu“ sem áttu síðar
eftir að kaila fram mestu átök í
Evrópu frá lokum seinni heims-
styrjaldarinnar er Júgóslavía liðað-
ist í sundur eftir hrun kommúnism-
ans í álfunni austanverðri. Milos-
evic afnam sjálfsstjóm albanska
meirihlutans og kom undirsátum
sínum fyrir í helstu valdaembætt-
um í Kosovo. Pólitískar kúganir
héldust í hendur við vaxandi þjóð-
ernishyggju í Serbíu eftir að sam-
bandsríkið Júgóslavía hafði liðið
undir lok.
Ágreiningur í
röðum Albana
En öfgarnar hafa ekki einvörð-
ungu aukist á meðal Serba. Flest
bendir til þess að fylgi fari vaxandi
við róttækustu þjóðernissinnana í
röðum Albana.
Kosovo-Albanir hófu friðsamleg
mótmæli gegn yfirráðum Serba árið
1992. Frá þeim tíma hefur þar farið
fremstur Ibrahim nokkur Rugova,
sem er „þjóðkjörinn" forseti
Kosovo. Hann hefur jafnan hvatt
fylgismenn sína til að beita ekki of-
beldi og reynt að afla fylgis á al-
þjóðavettvangi við þá kröfu sína að.
efnt verði til viðræðna við stjórn-
völd í Serbíu um framtíðarstöðu al-
banska meirihlutans.
Á undanförnum tveimur árum
hefur vaxandi efasemda gætt um
ágæti þessarar stefnu , jbrsetans".
Andstæðingar hans benda á að Serb-
ar undir stjóm Milosevic, sem nú
hefur tekið við embætti forseta Júgó-
slavíu, þ.e. Serbíu og Svartfjalla-
lands, hafi hundsað allar kröfugerð-
ir og áköll um viðræður.
Astandið í Kosovo komst síðan á
nýtt og mun hættulegra stig árið
1996 er fram á sjónarsviðið kom
vopnuð hreyfing albanskra þjóðern-
issinna er nefnist „Frelsisfylking
Kosovo" (UCK er hin albanska
skammstöfun). Hreyfingin var
raunar skipulögð árið 1992 og börð-
ust margir skæraliðanna við hlið
trúbræðra sinna gegn Serbum í
Bosníu-stríðinu frá 1992-1995. Þessi
hópur, sem virðist mjög þokkalega
skipulagður og er vel vopnum bú-
inn, hefur látið til skarar skríða
gegn öryggissveitum Serba og fellt
fjölda manna auk þess sem Albanir
sem vændir hafa verið um „sam-
starf ‘ við „kúgunaröflin“ hafa verið
Iátnir gjalda fyrir það með lífí sínu.
í fyrra er talið að um 100 manns
hafi fallið í bardögum í þessu van-
þróaða landbúnaðarhéraði.
Stjórnvöld í Albaníu hafa ítrekað
hvatt Serba til að sýna stillingu i
Kosovo og mótmælt kröftuglega
þeim mannréttindabrotum sem
sögð era eiga sér stað þar. Því fer á
hinn bóginn fjarri að albanskir
ráðamenn hafi ævinlega orðið til
þess að slá á spennuna með yfirlýs-
ingum sínum. Oðra nær. Þannig
hafa stjórnvöld í Tirana, höfuðborg
Albaníu, lýst yfir að Albanir kunni
að sjá sig tilneydda „til að bregðast
við sem ein þjóð“ blossi upp vopnuð
átök í Kosovo.
Hætta á
útbreiðslu átaka
Slík viðbrögð myndu að öllum lík-
indum kosta átök af umtalsverðri
stærðargráðu og það er með tilliti
til þessarar hugsanlegu þróunar
sem skýra verður þær miklu
áhyggjur sem teknar eru að ein-
kenna afstöðu ráðamanna í Evrópu
og Bandaríkjunum.
Kenningin um „púðurtunnuna í
Kosovo" er tilkomin af þessum sök-
um. Menn óttast að átökin þar geti
hleypt af stað ófriði sambærilegum
við stríðið í fyrrum Júgóslavíu, sem
kostaði um 100.000 manns lífið og
varð þess valdandi að meira en
tvær milljónir manna misstu heim-
ili sín.
Raunar má með ágætum rökum
halda því fram að þjóðernisólgan í
Kosovo gæti haft enn hrikalegri af-
leiðingar í för með sér færi allt á
versta veg. Afskipti af hálfu stjórn-
valda í Albaníu gætu leitt til þess
að múslimar í Bosníu kæmu trú-
bræðrum sínum í Kosovo einnig til
varnar. Líklegt er að átökin gætu
einnig breiðst út til Makedóníu,
sem forðum var eitt sex lýðvelda
Júgóslavíu en um þriðjungur íbú-
anna þar er af albönsku bergi brot-
inn. Það gæti aftur kallað á íhlutun
af hálfu Grikkja, sem
þráast hafa við að viður-
kenna sjálfstæði Mak-
edóníu. Erkifjendur
Grikkja, nágrannar
þeirra í Tyrklandi, gætu
þá séð sig tilneydda til að bregðast
við „grískri útþenslustefnu“. Átökin
myndu þá óhjákvæmilega komast á
borð ráðamanna innan Atlantshafs-
bandalagsins (NATO) þar eð bæði
Grikkir og Tyrkir eiga aðild að
samtökunum. Loks er ógetið þeirr-
ar hættu sem skapast myndi ef
Milosevic Júgóslavíuforseti ákvæði
að kalla eftir aðstoð Serba í Bosníu
og Króatíu.
Serbfa að hruni komin
Einkennist þessi lýsing af óþarf-
lega myrkri sýn til ráðamanna í
þessum heimshluta og lítt beisluðu
hugarflugi? Þjóðemishyggjan er
sterkasta aflið í stjómmálum Serbíu
nú um stundir. Slyngasti stjórn-
málamaðurinn þar, Milosevic for-
seti, hefur óspart fært sér hana í
nyt til að tryggja völd sín og sósí-
alistastjórnarinnar gjörspilltu sem
hann fer fyrir. Gefi hann eftir
kunna dagar hans á valdastóli að
vera taldir.
Efnahagsástandið í Serbíu er
skelfilegt og fer versnandi. Fátækt
er mjög almenn, verkamenn og elli-
lífeyrisþegar fá laun sín ekki greidd
mánuðum saman. Þjóðarframleiðsl-
an hefur minnkað um helming frá
1987. Bankar eru flestir gjaldþrota.
Verksmiðjurnar hafa stöðvast. Heil-
brigðiskerfíð er hrunið. Serbar
skulda um átta milljarða Banda-
ríkjadollara í útlöndum og erlend
fjárfesting er engin í landi þeirra.
Þegar slíkt ástand ríkir hafa
valdamenn gjaman bragðið á það
ráð að sameina þjóðina gegn óvini,
ímynduðum, reynist hann ekki til
staðar. Þetta hefur Milosevic gert
með góðum árangri í Kosovo. Jafn-
framt hefur forsetinn nýtt sér þá
sterku stöðu sem hann þó hefur á
alþjóðavettvangi vegna Dayton-frið-
arsamkomulagsins svonefnda, er
varð til þess að binda enda á átökin
í Bosníu. Afstaða Bandaríkjamanna,
sem knúðu fram samkomulagið,
hefur verið sú að Milosevic sé í raun
ómissandi eigi það að halda. Þróun-
in í Bosníu hefur einnig verið já-
kvæð á síðustu mánuðum og vonir
hafa vaknað um að takast muni að
tryggja friðinn á þessu stríðshrjáða
landsvæði. Skriðþungi Milosevic
hefur aukist í réttu hlutfalli við
þann stöðugleika sem tekist hefur
að skapa í Bosníu.
Þetta færi virðist Milosevic
ákveðinn í að nýta til fullnustu.
Stöðumat hans virðist aukinheldur
segja honum að hann megi engan
veginn við tilslökunum í Kosovo.
Erlendri
íhlutun hafnað
Bandaríkjastjórn og Öryggis-
stofnun Evrópu hafa sent fulltrúa
til að freista þess að bera klæði á
vopnin í Kosovo. Evrópusambandið
(ESB) ítrekaði áhyggjur sínar á
þriðjudag og krafðist þess að sjálfs-
stjóm albanska meirihlutans yrði
endurreist. Sambandið styður á
hinn bóginn ekki sjálfstæðiskröfur
íbúanna.
Albanir hafa fyrir sitt leyti fagn-
að afskiptum erlendra ríkja af
Kosovo-deilunni en Milosevic hefur
á hinn bóginn sagt að hann muni
aldrei líða slíka íhlutun í serbnesk
innanríkismál. Haldi forsetinn fast
við þessa afstöðu sína gefast fá til-
efni til bjartsýni um þróun mála þar
í nánustu framtíð.
Líklegt er að erlend afskipti og
þá undir forustu Bandaríkjamanna
verði að koma til eigi að takast að
slá á spennuna í Kosovo. Líkt og í
ljós kom í Bosníu-stríðinu virðist
Evrópusambandið öldungis ófært
um að stilla til friðar í eigin túnfæti
þrátt fyrir háleit markmið um sam-
eiginlega utanríkis- og varnarstefnu
aðildarríkjanna.
Serbar munu aldrei gefa yfirráð
sín yfir Kosovo-héraði eftir. Þeir
líta á héraðið sem vöggu menningar
Serba því þar biðu serbneskir ridd-
arar ósigur fyrir Tyrkjum í júní-
mánuði 1383. Þetta hafa Serbar til
marks um þær fórnir sem þeir hafa
fært fyrir Evrópumenn; þeir hafí
komið í veg fyrir að trúarbrögð Mú-
hameðs spámanns breiddust út um
álfuna alla og mátt þola
yfírráð Tyrkja í fímm
aldir fyrir bragðið. Þess-
ar fórnir þjóðarinnar hafi
Vesturlandamenn jafnan
leitt hjá sér og geri enn.
Albanski meirihlutinn virðist
ákveðinn í að segja sig úr lögum við
Serba og renna saman við bræðra-
þjóðina í Albaníu. Allar forsendur
era til staðar fyrir því að sú mikla
spenna sem nú ríkir á þessum slóð-
um fari enn vaxandi. Kveikurinn
sem liggur að púðurtunnunni stytt-
ist ört og ekki verður séð að frekari
átökum verði afstýrt án skipulegrar
erlendrar íhlutunar.
Milosevic
má ekki við
eftirgjöf
Árangur
í Bosníu
í hættu