Morgunblaðið - 08.03.1998, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 8. MARZ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
s
AVEGUM Náttúruvemdar ríkisins
hefur verið unnið að tillögu að um-
sögn um þingsályktunartillögu Hjör-
leifs Guttormssonar um þjóðgarða á
hálendinu og verður tillagan gerð opinber eft-
ir stjórnarfund á mánudag.
Heimildir Morgunblaðsins herma að í til-
lögunni sé lýst yfir ánægju með meginmark-
mið frumvarpsins um vemdun hálendisins.
Um leið sé vakin athygli á því að tæknileg
vandkvæði gætu falist í því að ganga jafnlangt
í einu skrefi. Enn séu t.a.m. jarðir í einkaeign
inni á svæðunum. Hugsanlegt væri að ganga
skemmra í fyrstu, t.d. með því að lýsa yfir
friðlöndum. Friðlönd eru valin með tilliti til
sérstaks landslags, gróðurfars eða dýralífs.
Almennt segir í skilgreiningu náttúruvemdar-
laga á friðlandi að ekki megi með raski á nátt-
úrufari eða mannvirkjagerð spilla svip land-
svæðisins. Annars er gert ráð fyrir að nánar
sé kveðið á um að hve miklu leyti fram-
kvæmdir séu takmarkaðar, umferð og um-
ferðarrétt almennings og notkun veiðiréttar í
sjálfri friðlýsingunni. Með friðlýsingunni megi
fylgja fyrirmæli um nauðsynlegar aðgerðir til
þess að almenningur njóti svæðisins, s.s. um
lagningu göngustíga, girðingar og þess háttar.
Þjóðgarðar era ekki aðeins valdir með tilliti
til sérstæðs landslags, gróðurfars eða dýra-
lífs. Söguleg helgi getur valdið því að ástæða
sé talin til að varðveita ákveðið landsvæði með
náttúrufari sínu. Náttúravemdarlög gera al-
mennt ráð fyrir því að þjóðgarðar séu ríkis-
eign og aðgangur almennings að þjóðgörðum
sé leyfður eftir tilteknum reglum.
Lýst yfir friðlandi í byrjun
Freysteinn Sigurðsson, jarðfræðingur og
formaður Hins íslenska náttúrafræðifélags,
tók fram að stjóm félagsins hefði ekki fjallað
sérstaklega um þingsályktunartillögu Hjör-
leifs. „Innan stjómar félagsins hefur hins veg-
ar ríkt sú skoðun að enn skorti nægilegar
upplýsingar um hálendið til að hægt væri að
taka ákvörðun um stofnun þjóðgarða með
rökstuddu móti. Eðlilegra væri að byrja á því
að lýsa yfir friðlandi á hálendinu öllu. Efla
bæri rannsóknir og á grandvelli niðurstaðna
ítarlegra rannsókna að afmarka ákveðna nátt-
úravætti. Stofnun þjóðgarða gæti komið í
kjölfarið og orðið lokaskrefið til náttúravemd-
ar,“ sagði hann.
Hann tók fram að rekstrarleg vandkvæði
kæmu upp í hugann í tengslum við hugmynd
Hjörleifs. „Ef jöklarnir verða látnir afmarka
kjarnann og aðeins lítil ræma verður í kring
er hætt við að erfítt yrði t.d. að reisa þjón-
ustumiðstöð í þjóðgarðinum. Illfærar jökulár
gætu skapað hættu og gert landvörðum og
ferðamönnum erfitt um vik að færa sig á
milli svæða innan þjóðgarðsins," sagði Frey-
steinn og lagði að lokum áherslu á að megin-
markmið þingsályktunartillögunnar um við-
eigandi vemdun miðhálendisins væri já-
kvætt.
Einn þjóðgarður á hálendinu
Dr. Hilmar J. Malmquist, í stjóm Náttúra-
vemdarsamtaka íslands, sagði samtökin ein-
dregið fagna þingsályktunartillögu Hjörleifs
Guttormssonar. Tillagan væri mikilsvert og
þarft framlag til umræðunnar um vemdun og
nýtingu miðhálendis íslands.
Langt gengið
í einu skrefí
SKIPTAR skoðanir era á því á meðal ferðaþjónustuaðila hvort hætta sé á að stofnun þjóð-
garða valdi því að óeðlilegar hömlur verði lagðar á notkun ökutækja á jöklum.
„Miðhálendi íslands er stærsta ósnortna
víðemi sem eftir er í Evrópu og óvíða, ef
nokkurs staðar, er að finna jafnsérstætt sam-
spil elds, íss og öræfakyrrðar. Svo fágæta
auðlind ber tvímælalaust að nýta og umgang-
ast af mikilli varfærni og með vemdun að leið-
arljósi. Samtökin taka undir með Hjörleifi
Guttormssyni um að ákvæði þjóðgarðalaga
eigi best við um miðhálendið. Þannig er best
tryggt að hvers konar mannvírkjagerð - sem
á að heyra til undantekninga á svæðinu - lúti
ströngustu kröfum um náttúru- og umhverfis-
vemd,“ sagði hann.
Hann' tók fram að samtökin teldu að ganga
bæri skrefi lengra en tillaga Hjörleifs gerði
ráð fyrir. Nauðsynlegt væri að líta á svæðið
sem eina heild og gera allt að þjóðgarði. „Ann-
ars er hætt við að heildarásýnd þessara víð-
erna raskist og að dýrmæt náttúraauðæfi
spillist.“
Tengsl við þjóðlendnafrumvarp
Magnús Oddsson, ferðamálastjóri, sagði að
ferðamálaráð myndi fjalla um þingsályktunina
undir lok mars. Um leið minnti hann á efnis-
leg tengsl þingsályktunarinnar við ályktun
ferðamálaráðstefnu fyrir nokkrum áram. „Sú
ályktun felur í sér að kannað verði hvort besta
leiðin til að tryggja vemdun og aðgang ferða-
manna að hálendinu felist í því að gera allt há-
lendið að einum þjóðgarði.
Nú hefur þingmaður sett fram tillögu um
fjóra þjóðgarða á hálendinu. Við því er varla
annað að segja en að ferðaþjónustan hlýtur
ætíð að fagna því að stefnt sé að stofnun
vemdarsvæðis, friðlanda eða þjóðgarða enda
hljóti markmiðið að vera að varðveita auðlind-
ina okkur og komandi kynslóðum til ánægju,"
sagði hann.
Hann minntist á þjóðlendnafrumvarpið.
Stjórn ferðamálaráðs hefði fjallað um frum-
varpið og teldi grandvallarmarkmiðið um að
einskismannslandið á hálendinu yrði ríkiseign
mjög til bóta. „Hins vegar telur stjórnin
tvennt í frumvarpinu geta falið í sér hindrun
fyrir ferðaþjónustuna. Annars vegar ansi op-
in heimild til gjaldtöku vegna afnota af auð-
lindum og hins vegar að stjómsýslan á há-
lendinu skuli að hluta til vera í höndum
aðliggjandi sveitarfélaga. Um leið fengju
sveitarstjórnirnar gjaldtökuheimild á svæð-
um í ríkiseign,“ sagði hann og tók fram að
stjórnin teldi óeðlilegt að almannaeign væri
að hluta til undir forræði sveitarfélaga. Mun
eðlilegra væri að forræðið lægi alfarið hjá
forsætisráðherra.
Magnús sagði að stofnun þjóðgarða gæti
falið í sér bæði kosti og galla fyrir ferðaþjón-
ustuna. „Kostirnir felast fyrst og fremst í
því að gengið yrði að því vísu að verið væri
að vernda landsvæði í því skyni að almenn-
ingur hefði aðgang að ósnortnu svæði með
náttúrulega sérstöðu. Gallarnir geta aftur á
móti falist í því að þeir sem fari með forræð-
ið yfir þjóðgörðunum geti á einhvern hátt
hneigst til þess að hindra umferð fólks, t.d.
með því að verðleggja aðgang að landinu.
Umræður hafa komið upp um hvort taka
ætti gjald fyrir að koma inn í þjóðgarðana á
Jökulsárgljúfrum og Skaftafelli. Hingað til
hefur því sem betur fer verið hafnað," sagði
hann og tók fram að til framtíðar væri ekki
spurningin að kostirnir yfirgnæfðu gallana
enda væri auðveldara að leiðrétta galla á
borð við gjaldtöku en hugsanlegt rask í nátt-
úrunni.
Ekki gert ráð fyrir samráði
Tryggvi Ámason, framkvæmdastjóri Jökla-
ferða hf. á Höfn í Homafirði, hefur boðið upp
á vélsleða- og snjóbílaferðir á Vatnajökli frá
árinu 1985. Hann segist hlynntur verndun
innan skynsamlegra marka.
„Ég er hins vegar ekki hrifinn af því
hvernig Hjörleifur hugsar sér að fara að.
Hann gerir í framvarpinu ráð fyrir að Nátt-
úruvemd ríkisins geri tillögur um umferð og
nýtingu til umhverfisráðherra. Hvergi er
minnst á samvinnu við landeigendur eða
ferðaþjónustu. Endirinn yrði væntanlega sá
sami og orðið hefur í öðram þjóðgörðum, t.d.
Skaftafelli, þar sem umferð fólks hefur verið
heft óeðlilega mikið. Undanfarin ár hefur
verið reynt að útbúa reglugerðir til að banna
umferð vélknúinna ökutækja á Öræfajökli.
Maður skilur ekki tilganginn enda er ekki
hægt að fara þangað upp nema nokkra daga
á ári.
Ekki verður heldur rask á náttúrunni því
að snjórinn sér um að endurnýja sig og má
burt grunn förin eftir tækin. Markmiðið
virðist fyrst og fremst að útiloka aðra en
göngu- og skíðafólk frá svæðinu," segir hann
og tekur fram í þessu sambandi að ferða-
þjónustan hafi enn ekki stofnað hagsmuna-
samtök sem gætu tekið að sér að verja hags-
muni greinarinnar gagnvart laga- og reglu-
gerðarsetningum eins og t.d. þingsályktun-
artillögu Hjörleifs um þjóðgarða, frumvarpi
forsætisráðherra um þjóðlendur og frum-
varpi til nýrra sveitarstjórnarlaga. Hann
segist vona að hagsmunasamtökin verði
stofnuð á árinu.
Amgrímur Hermannson, eigandi ferða-
skrifstofunnar Addís, starfaði í vinnunefnd á
vegum samgönguráðuneytisins um ferðamál á
hálendinu á síðasta ári. ,Akkilesarhæll nefnd-
arinnar fólst í því hvað vald yfir hálendinu
dreifist á mörg sveitarfélög samkvæmt nú-
gildandi skipulagslögum. Ef fram fer sem
horfir og stjórnsýsla allra aðliggjandi sveitar-
félaga verður látin ganga alveg inn í landið
verður ástandið enn verra og nánast skelfi-
legt. Með framvarpi Hjörleifs myndi ástandið
skána því með því skapaðist ákveðin heildar-
sýn yfir svæðin fjögur,“ segir hann og fram
kemur að nefndin hafi skilað ítarlegum tillög-
um um samgöngur á hálendinu til samgöngu-
ráðherra í desember á síðasta ári.
Arngrímur, sem hefur staðið fyrir jeppa-
ferðum á Langjökul, segist ekki óttast að
óeðlilegar hömlur verði lagðar á akstur vél-
knúinna ökutækja á jöklum innan þjóðgarð-
anna. „Hver heilvita maður sér að ökutækin
skapa ekkert rask í snjónum. Ferðirnar hafa
skapað sér ákveðinn sess og verða ekki lagðar
niður.“
SIGHVATUR Björgvinsson,
formaður AJþýðuflokksins, er
fyrsti flutningsmaður frumvarps
nokkurra stjórnarandstöðuþing-
manna um virkjanir og annars um
gjald fyrir nýtingu auðlinda í
jörðu. Hann segir að mikilvægur
munur sé á þessum frumvörpum
og hugmyndunum á bak við þjóð-
lendufrumvarp forsætisráðherra
auk tillagna iðnaðarráðherra um
auðlindanýtingu og félagsmála-
ráðherra um stjórnsýslu á hálend-
inu.
Samkomulag virðist vera um að
svonefnd eigendalaus svæði, þá er
einkum átt við hálendið, verði eign
ríkisins en stjómarliðar vilja að
hefðbundinn nýtingarréttur land-
eigenda verði skertur sem allra
minnst og bætur komi fyrir eignar-
nám á orkulindum.
Segir Sighvatur að í framvörp-
um ráðherranna sé allt of óljóst
hvað beri að gera ef ágreiningur
komi upp milli sveitarfélaga um
nýtingu auðlinda.
Ágreiningsefni geti orðið fjöl-
mörg ef fara eigi þá leið að fram-
lengja einfaldlega stjórnsýslumörk
sveitarfélaga sem eiga land að há-
lendinu og láta þau skipta svæðinu
á milli sín. Siðferðilega geti það
auk þess ekki verið verjandi að íbú-
amir í þessum sveitarfélögum, um
4% þjóðarinnar, fái alla stjóm á
40% landsins. Oljóst sé hvað ríkis-
stjómin ætli sér, hvort
forsætisráðherra eigi
að hafa endanlega
ábyrgð eða umrædd
sveitarfélög sem eru
mjög fámenn. Hætta sé
þar einnig mikil á
hagsmunaárekstrum í
slíku fámenni ef um
mikla fjármuni sé að
tefla.
Takmörkun á eignar-
rétti
„Það er einkum þrjú
mál sem greina okkar
tillögur frá tillögum
stjómarliða. í fyrsta
lagi er það takmörkun
á einkaeignarrétti. Ef við hugum
að stjórnarfrumvarpinu um auð-
lindir í jörðu segir þar að þær séu
einkaeign þar sem það verði sann-
að.
Þama viljum við setja mörk, að
eigandi að landi þar
sem háhiti er nýttur
með milligöngu hins op-
inbera, eigi rétt á
skaðabótum fyrir land-
spjöll og óþægindi en
ekki fyrir auðlindina
sjálfa. Um þetta er mik-
ið deilt enda gríðarlegir
hagsmunir í húfi. Talið
er að samanlagt sé nýt-
anlegur háhiti og vatns-
afl, sem ekki er búið að
virkja, um 60-70
tetrawattstundir. Þetta
svarar til raforkunotk-
unar Dana eða hálfrar
Lundúnaborgar. Verð-
mætið gæti verið svipað
og fiskimiðanna okkar.
Við skilgreinum hvem þátt fyrir
sig, teljum að hefðbundin jarðefni
eins og möl séu einkaeign en þau
sem kunni að finnast til viðbótar,
s.s. olía eða gull, séu ríkiseign.
Lághitinn er sem fyrr einkaeign
samkvæmt okkar frumvarpi en all-
ur háhiti, eins og notaður er í
Kröflu, ríkiseign. Grannvatn á
einkajörð er einkaeign. Það má því
segja að það sem nú sé tahð ótví-
rætt einkaeign verði það áfram
samkvæmt okkar hugmyndum.
Við erum ein um að flytja frum-
varp um virkjunarrétt fallvatna og
viljum að grundvallarreglan sé að
rétturinn sé sameign þjóðarinnar.
Einkaaðila sé þó heimilt að nýta
fallvötn, sem eru á jörð hans, til
eigin þarfa.
í öðru lagi eru miklu strangari
umhverfisverndarsjónarmið í
okkar frumvörpum. Við viljum að
umhverfismat fari fram áður en
framkvæmdir hefjast þannig að
ekki sé búið að gefa út leitarleyfi,
rannsóknarleyfi og nýtingarleyfi
áður en matið fer fram. Með
þessu viljum við koma í veg fyrir
að sú staða komi upp að aðili sé
búinn að leggja út í kostnað áður
en hann fái að vita hvort umhverf-
issjónarmið hindri framkvæmd-
ina.
Þriðja atriðið er gjaldtakan. í
stjómarfrumvörpunum er ein-
göngu gert ráð fyrir því að forsæt-
isráðherra eða iðnaðarráðheira,
eftir því sem við á, sé heimilt að
semja um nýtingu í þágu þjóðar-
innar og ákveða gjald fyrir. Það
eru engar reglur um málsmeðferð.
Ekkert er kveðið á um að tryggja
öllum jafnræði þannig að ráðherra
geti ekki einfaldlega samið við einn
aðila án þess að aðrir viti hvað sé í
boði.
Það eru engar reglur um það
hvernig ráðherra eigi að hegða
sér. Á hann að bjóða afnotin út?
Þetta er opin heimild til að semja
við hvem sem er um hvað sem er.
Það eru heldur engar reglur í
stjómarframvörpunum um hvað
miða beri við þegar gjaldtakan sé
ákveðin.
Skilyrði um útboð
í okkar frumvörpum eru máls-
meðferðarreglur. Við gerum ráð
fyrir því að kveðið sé á um minni
háttar nýtingarrétt, eins og t.d.
gjald fyrir kísiltöku í Mývatni, í
lögum um aukatekjur ríkissjóðs.
Þegar um meiri háttar nytjar sé
að ræða sé skilyrði að útboð fari
fram. Virkjanaleyfi fari í útboð. Við
eram auk þess með viðmiðunar-
reglur um að tilboðsgjafi sendi inn
afmarkað tilboð um gjaldið sem
hann vill greiða. Þá er hægt að
bera saman tilboðin.“
Sighvatur bendir á að þegar
virkjanaréttur verði kominn á op-
inn Evrópumarkað muni fyrirtæki,
erlend sem innlend, aðeins þurfa
að uppfylla almenn skilyrði. „Ætla
menn þá að afhenda virkjanarétt-
inn fyrir ekki neitt?“
Onýtt orka gæti
verið jafngildi
fískimiðanna
Sighvatur
Björgvinsson