Morgunblaðið - 11.07.1998, Qupperneq 34

£.34 LAUGARDAGUR 11. JÚLÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Alvarlegt slys í umhverfí
Eldhrauns og Landbrots
FYRIR þá sem ekki
eru kunnugir staðhátt-
um skal þeirra lítillega
getið, miðað við að vera
miðsvæðis í Eldhrauni
á þjóðvegi 1. Afstaða er
því sem næst þessi:
Austan og suðaustan
við Eldhraun er Land-
brotið en sunnan og
suðvestan við Eldhraun
er Meðallandið. Eld-
hraun hallar að þessum
sveitum frá norðri. Við
norðurbrún Eldhrauns
fellur Skaftá sem renn-
ur austur með Síðufjöll-
um framhjá Dalbæjar-
stapa og einnig
Systrastapa og rétt fyrir sunnan
Kirkjubæjarklaustur.
í daglegu tali heimamanna er
sagt að áin renni ofan við hraunið.
Skaftá fann sér farvegi út á og und-
ir Eldhraun skömmu eftir Skaftár-
elda. Skaftá hefur síðan dreift sér í
farvegum undir Eldhraun, þannig
fiutt til Landbrots og Meðallands
atn í ár og læki, vatnið kemur tært
eins og bergvatn undan hrauninu.
Ef þetta einstaka og margbrotna
náttúruundur hefði ekki gerst
hefðu þessar sveitir ekki byggst
eftir hamfarir Skaftárelda. Þetta
vatn er sameign Landbrots og
Meðallands. Vatnið á um 200 ára
hefð og það má með engu móti tak-
marka. Það gæti þýtt að þessar
fögru sveitir yrðu takmarkaðar til
búsetu.
Vegna sjálfsálits ókunnugra
^ manna sem töldu sig vita betur en
heimamenn, var ekki talin ástæða
til að ráðfæra sig við eða hlusta á
heimamenn. Þess vegna varð alvar-
legt óhapp í vegagerð í Eldhrauni.
Skelfilegar afleiðingar
Fyrir alllöngu setti vegagerðin
fyrirhleðslur smátt og smátt í far-
vegi Skaftár út á Eldhraun og sam-
tímis hætti Skaftá að renna út á og
undir hraunið með sama hætti og
áður var. Jafnframt lækkaði í Gren-
læk og Tungulæk frá ári til árs.
Vegagerðin sagðist vera að verja
þjóðveginn vatnságangi frá Skaftá.
Hér var illa ígrundað áður en af
stað var farið. Afleið-
ingar þessa tiltækis
urðu skelfilegar. Ein
merkasta sjóbh-tingsá
landsins, Grenlækur,
þornaði á síðastliðnum
vordögum og allt líf í
ánni að sjálfsögðu
drapst. Einnig þornaði
Tungulækur fyrir ofan
Tungufoss. Að sjálf-
sögðu drapst allt sem í
ánni var fyrir ofan foss,
margir fleiri lækir hafa
þornað og minnkað.
Vegna vanþekkingar
utanaðkomandi aðila
sem töldu ábendingar
heimamanna nánast
ekki umhugsunarverðar, varð um-
rætt umhverfisslys í Eldhrauni og
Landbroti. Það kann ekki góðri
Pað er 200 ára hefð
fyrir rennsli vatnsins,
segir Helgi Valdimars-
son, og röskun á ferli
þess rýrir landkosti og
takmarkar byggð í
fögrum sveitum.
lukku að stýra að taka lítið eða ekk-
ert mark á heimamönnum sem vör-
uðu við í mörg ár að fyrirhleðslur í
farvegum Skaftár út á Eldhraun
myndu enda með vatnsþurrð í lækj-
um í Landbroti.
Heimamenn vita nákvæmlega
hvaðan og hvemig vatnið rennur
undir Eldhraun, þessi vitneskja
hefur haldist hjá íbúum Landbrots
og Meðallands mann fram af manni
síðan Eldhraun rann. Heimamenn
þurfa enga sérfræðinga eða frétta-
mann til að kanna það sem vitað
var fyrir 200 árum.
Nú er það stóra málið hvort
þetta tiltæki Vegagerðarinnar hef-
ur skemmt farvegi Skaftár undir
Eldhrauni. Oskandi að svo sé ekki.
Ef skemmdir hafa orðið á Vega-
gerðin mikið starf framundan að
koma farvegum Skaftár út á og
undir Eldhraun í viðunandi horf.
Vonandi kemur Vegagerðin farveg-
um og vatni Skaftár í eðlilegt horf í
hrauninu fyrir nk. haust.
Einnig skal bent á að það er
fleira í hættu en veiðiár og lækir,
t.d. hafa sumar bújarðir orðið tak-
markað vatn í högum og sumar
jarðir hafa nánast ekkert vatn í út-
högum og uppblástur lands og
landeyðing blasir við vegna vatns-
þurrðar.
Ungt hraun
Eldhraun er ekki nema rúmlega
200 ára. Hraunið er nánast nýrunn-
ið og á eftir aldir í gróðurþróun.
Eitt stórkostlegt náttúrufyrirbæri
er að þróast í Eldhrauni til gróður-
myndunar. Skaftá ber sand og jök-
ulleir í hraunið og sérstaklega hafa
hlaup í Skaftá á undanfbrnum árum
þróað þessa sérstöku jaðvegsþróun,
sem er einstök, ekki aðeins á Is-
landi heldur í heiminum.
Því miður hefur Vegagerðin og
aðrir með misskilið náttúnivernd-
ar- og umhverfisverndarsjónarmið
tafið hér náttúrulega jarðvegs- og
gróðurþróun. Þessari merkilegu
þróun má með engu móti raska
heldur á að vinna þegar í stað að
endurbótum og lagfæringu á þeim
spjöllum sem menn hafa unnið t.d.
með misskilinni uppgræðslu og fyr-
irhleðslum. Það yrði raunveruleg
umhverfis- og náttúruvernd.
Það er íhugunarefni þegar frétta-
maður ríkissjónvarpsins flutti
landsmönnum misskilið fréttaefni
frá umhverfi Skaftár í Eldhrauni.
Hvort ekki sé rétt að skoða nánar
þann þátt sem misskilin náttúru- og
umhverfísvernd í fréttaflutningi
sjónvarpsins kann að hafa haft til
búsifja í byggðarlaginu.
Það er einnig íhugunarefni að svo
virðist sem fréttamenn séu álíka
friðhelgir í landinu og fálkinn.
Fréttamaðurinn góðkunni og verð-
launaði á að vita, að það er víðs-
fjarri að sandur og jökulleir sé alls
staðar til óþurftar til gróðurmynd-
unar þar sem hæfilegur raki er.
Hæfilegur raki kemur í sandinn og
jökulleirinn í Eldhrauni frá Skaftá
ef áin er látin í friði. Hér var
óheppilega misskilið umhverfis- og
náttúruverndarsjónarmið sem hef-
Helgi
Valdimarsson
Morgunblaðið/Rafn Ilafnfjörð
STÓRIFOSS í Grenlæk sumarið 1990.
STÓRIFOSS vorið 1998 - þurr!
ur trúlega eitthvað tafið úrbætur í
Eldhrauni og Landbroti.
Að friða mosa
Heyrst hefur umtal um að hemja
verði farvegi Skaftár svo áin renni
ekki út á Eldhraun, t.d. á vetrum
vegna jakaburðar út á hraunið.
Jakarnir eru mikilvægur þáttur í
vatnsforða hraunsins. Þessar að-
gerðir áttu að vera til varðveislu
mosa í hrauninu til komandi kyn-
slóða. Hér er undarlegur og vara-
samur misskilningur á umhverfis-
og gróðurvemd og lýsir ótrúlegri
fljótfærni hjá kunnáttu fólki. Það
eiga allir að vita, a.m.k. uppkomið
fólk, að mosi er undanfari gróðurs
og þarf raka.
Mosinn í Eldhrauni verður að
mold og grasi í framtíðinni. Það er
aldrei hægt að varðveita mosa. Um-
tal þessara „umhverfismosafræð-
inga“ hefur, þó ótrúlegt sé, senni-
lega eitthvað tafið fyrir úrbótum.
Við umhverfissamtök og náttúm-
verndarsamtök segi ég: Látið þetta
umhverfisslys sem orðið er í Eld-
hrauni og Landbroti verða ykkur
varanlegt umhugsunarefni. Vinnið
nú þegar ötullega að því að koma
Eldhrauni og Landbroti í náttúm-
legt horf og sjáið síðan um að Eld-
hraun verði látið í friði, svo að vatn-
ið frá Skaftá fái að renna eðlilega í
gegnum hraunið til Landbrots.
Vatnið er búið að vera eign byggð-
arlagsins frá Skaftáreldum.
Ég óska byggðarlaginu alls góðs.
Höfundur er fyrrverandi bygginga-
meistari.
Fenemal og arnarstofninn
ÁÁRUNUM 1971 til
og með 1994 var svefn-
lyfið fenemal notað
víða til þess að draga
úr skaða af völdum
vargfugls, m.a. á sorp-
haugum. Með gildis-
töku nýrra laga árið
1994 var notkun
fenemals hætt, en
heimild veitt fyrir und-
-“anþágu til notkunar
efnisins, fyndust ekki
betri kostir til að draga
úr skaða af völdum
vargs. I fyrri mánuði
veitti ég heimild til
slíkrar undanþágu til
fimm æðarbænda, í til-
raunaskyni og að uppfylltum mjög
ströngum skilyrðum, sem ekki síst
eiga að tryggja að arnarstofninum
stafi ekki hætta af notkun efnis-
ins.
Þessi ákvörðun varð til þess að
- formaður ráðgjafarnefndar um
villt dýr sagði af sér og nokkur um-
ræða var í fjölmiðlum um málið.
Var á stundum að skilja af umfjöll-
uninni að með ákvörðuninni væri
amarstofninum stefnt í stórhættu
og nýju og hættulegu eitri sleppt
út í náttúru íslands. Slíkt er fjarri
sanni. Af þessu tilefni er rétt að
'i>rekja nokkrar staðreyndir um eðli
málsins og aðdrag-
anda, sem hafa orðið
útundan.
Svefnlyf sem brotnar
hratt niður
Fenemal er svefnlyf,
sem m.a. hefur verið
gefið bömum. Það
brotnar hratt niður,
hvort sem er í manns-
líkamanum eða í nátt-
úranni og er alls óskylt
þeim þrávirku eitur-
efnum, sem við Islend-
ingar höfum hvað
mestar áhyggjur af og
höfum barist gegn. í þá
rúma tvo áratugi sem
efnið var notað hér á landi er varla
að finna nokkur dæmi um skaðleg
áhrif af völdum efnisins. Arnar-
stofninn rétti aðeins úr kútnum á
þessu tímabili, en hefur staðið í
stað eftir að notkun fenemals var
hætt. Ekkert bendir því til þess að
samband sé á milli fenemal-notk-
unar og viðgangs arnarstofnsins.
Engu að síður er nauðsynlegt að
fara með fyllstu gát og gæta ýtr-
ustu varkárni við notkun fenemals,
þannig að tryggt sé að það hafi
engin skaðleg áhrif á haföminn eða
aðrar lífverur en vargfugl. Því hafa
mjög ströng skilyrði verið sett um
Flest bendir til þess að
notkun fenemals sé
best viðunandi leiðin til
fækkunar vargfugls,
segir Guðmundur
Bjarnason, og að hún
hafí ekki áhrif á
arnarstofninn.
notkun efnisins hjá æðarbændun-
um fimm. Efnið skal einungis lagt
út í eggjum og undir umsjón sér-
fræðings hjá Veiðistjóraembætt-
inu. Haldið skal nákvæmt yfirlit yf-
ir útburð eiturs og árangur af út-
burði og því yfirliti skilað til um-
hverfisráðuneytisins fyrir 5. sept-
ember 1998. Þessar undanþágur í
tilraunaskyni ættu því að auka
þekkingu manna á virkni fenemals
og hjálpa mönnum við ákvörðun
um hvaða úrræðum skuli beitt í
framtíðinni. Þessi tilraunanotkun á
fenemali er því miklu takmarkaðri
og undir meira eftirliti en notkun
efnisins fyrir aðeins fjóram áram í
raun er hún vart sambærileg.
En þó að þannig megi sýna fram
á að arnarstofninum og íslenskri
náttúra sé engin sannanleg hætta
búin með takmarkaðri notkun
fenemals, hefur verið gagnrýnt að
ekki skuli farið eftir áliti ráðgjafar-
nefndar um villt dýr, sem lagðist
gegn veitingu undanþágu fyrir
notkun fenemals. I því sambandi er
rétt að taka fram að ráðherra er að
sjálfsögðu ekki bundinn af áliti ráð-
gjafarnefndarinnar, þótt ég taki
það alvarlega, sem m.a. sýnir sig í
hinum ströngu skilyrðum sem sett
era fyrir tilraunanotkun á
fenemali.
Víða leitað ráðgjafar
Ráðgjafanefndin var hins vegar
ekki ein um að veita umhverfis-
ráðuneytinu sérfræðiráðgjöf á
þessu sviði, m.a. leitaði ráðuneytið
ráðgjafar hjá embætti Veiðistjóra,
eiturefnasviði Hollustuvemdar rík-
isins og hjá dr. Þorkeli Jóhann-
essyni, forstöðumanni Rannsókn-
arstofu í lyfjafræði, sem er einn
helsti eiturefnasérfræðingur lands-
ins. Álit hans var á þá lund að önn-
ur efni sem reynd hefðu verið, s.s.
ti-íbrómetanól og alfaklóralósi,
hefðu annmarka sem gerðu notkun
þeirra erfiða, en að fenemal mætti
vel nota til þess að drepa vargfugl.
Aðspurður taldi dr. Þorkell að ólík-
legt væri að fenemal gæti orðið
emi að aldurtila, t.d. legðust ernir
ekki á egg svo vitað væri og þó
Guðmundur
Bjarnason
hann æti t.d. svartbak sem drepist
hefði af fenemali hefði það litla eit-
urverkun á svo stóran fugl sem
örninn. Þetta álit dr. Þorkels vó
þungt í ákvörðun minni.
Æðarrækt er atvinnuvegur þar
sem maðurinn þarf að lifa í sátt við
villtan fugl og villta náttúra. Þessi
sérstæða búgrein á víða undir högg
að sækja, m.a. af völdum ágangs
vargfugls. Það er sjálfsagt að leyfa
æðarbændum að verjast varginum,
svo fremi að slíkt sé hægt án þess
að stofna haferninum í hættu eða
að það hafi önnur neikvæð áhrif á
náttúrana. Sterk rök hníga að því
að notkun fenemals sé best viðun-
andi aðferðin til fækkunar varg-
fugls og að hún hafi ekki skaðleg
áhrif á emi og náttúruna. Leiki
vafi á slíku, skýi-ist hann væntan-
lega með þeim tilraunaleyfum sem
nú hafa verið veitt og þeim athug-
unum á virkni efnisins sem gerðar
verða. Komi einhver vísbending
fram um skaðleg áhrif efnisins á
arnarstofninn verður hætt að veita
undanþágur fyrir notkun þess.
Takmörkuð notkun á svefnlyfinu
fenemal undir ströngu eftirliti á
nákvæmlega ekkert skylt við eitur-
hernað gegn tófu og emi með
strikníni fyrr á öldinni. Það
fjaðrafok sem orðið hefur vegna
þessa máls er illskiljanlegt þegar
staðreyndir málsins era hafðar í
huga og sú mikla varkárni og
ströngu skilyrði sem bundin era
leyfunum til æðarbændanna fimm.
Höfundur er umhverfísráðherra.