Morgunblaðið - 26.09.1998, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 26. SEPTEMBER 1998 45.
AÐSENDAR GREINAR
Hagfræði Kaldors,
GSP og LÍtí
ÁRATUGUM saman hefur þjóð-
inni verið talin trú um að hún lifi
eingöngu á fiski. Sumir þingmenn
og jafnvel ráðherrar halda að 80% af
þjóðarframleiðslunni megi rekja til
fiskveiða og vinnslu en hið rétta er
að einungis 9% af verðmætasköpun
hagkerfisins má rekja til fiskveiða
og önnur 5% til fiskvinnslu. Einung-
is 10% vinnuaflsins starfa við veiðar
og vinnslu.
Kaupmáttur
úr haflnu
„Pað lóðar á betri tímum!“ er yfir-
skrift auglýsingar sem birt var í
Morgunblaðinu laugardaginn 19.
september sl. Auglýsingin er liður í
svokölluðu fræðsluátaki LÍÚ og sú
fyrsta í röð opnuauglýsinga sem
eiga að birtast í blaðinu næstu laug-
ardaga. Hin virta auglýsingastofa
GSP, sem meðal annars samdi slag-
orðið Mjólk er góð og vann fyrir sig-
urvegarann í síðustu forsetakosn-
ingum, hefur sem sé fengið það hlut-
verk að segja okkur að hækkandi
seiðavísitala þorsks sé að skila þjóð-
inni auknum kaupmætti og hagsæld.
Ég sé fyrir mér að á næstu vikum
verði okkur talin trú um að það sé
þjóðinni fyrir bestu að fáeinum aðil-
um séu gefnar auðlindir fiskimið-
anna við Island til að versla með sín
á milli.
í auglýsingunni segir í feitletruð-
um texta: „Fyrstu vísbendingar um
þróun kaupmáttar á íslandi sjáum
við alltaf í hafinu." Pað má til sanns
vegar færa því að sveiflur í fiskveið-
um hafa jafnan raskað stöðugleika
hagkerfisins og birst þannig í
sveiflukenndum kaupmætti launa.
Við sjáum þetta m.a. á því að launa-
þróun í iðnaði hefur fremur fylgt
heildaraflatekjum en framleiðni í
iðnaði. Ferlið hefur kostað ótal
gengisfellingar, valdið verðbólgu,
dregið úr fjölbreytni atvinnulífsins
Sú stefna, sem alið er á
/ /
í auglýsingu LIU, segir
Ingólfur Bender, á
rætur sínar í hagfræði
þess tíma þegar minna
var vitað en nú er um
uppruna hagvaxtar og
hagsældar þjóða.
og leitt til þess að velferð hér er
minni en ella. Við getum að minnsta
kosti tekið undir það að hagsveifl-
urnar koma úr hafinu.
Það var þessi gamla lumma um að
kaupmátturinn komi úr hafinu,
skrejdt með seiðavísitölu þorsks og
mynd af þróun kaupmáttar hér á
landi frá 1990, sem varð tilefni þess-
arar greinar. Grunnur-
inn að þeirri kaupmátt-
araukningu, sem við
upplifum nú, var lagður
með samstilltu átald
þjóðarinnar. Verðbólg-
unni var komið niður
fyrir tveggja stafa tölu
í upphafi þessa áratug-
ar. Stefna stöðugleika
og aukins frjálsræðis
var mótuð og á grund-
velli hennar var hafin
endurreisn atvinnulífs-
ins eftir að uppsveifia í
fiskveiðum hafði enn
eina ferðina sprengt
þakið af samkeppnis-
stöðunni og botninn úr
hagkerfinu á síðasta áratug. Kaup-
máttaraukningin nú, að því marki
sem hún er varanleg, er þess vegna
ekki hvalreki úr hafinu heldur af-
leiðing af þessari stefnu stöðugleika
og frjálsræðis.
Úrelt mismunun
Sérgreind atvinnustefna hefur
verið n'kjandi hér á landi sem og
víða annars staðar. Sú stefna, sem
alið er á í auglýsingu LIÚ, á rætur
sínar í hagfræði þess tíma þegar
minna var vitað en nú er um upp-
runa hagvaxtar og hagsældar þjóða.
Sú hagfræði byggðist á þeim djúp-
stæða misskilningi að sumar at-
vinnugreinar væru í alla staði mikil-
vægari og því rétthærri en aðrar.
Sérstaklega voi-u það útflutnings-
greinarnar sem nutu hylli en hinar
voru litnar hornauga - jafnvel kall-
aðar afætur.
Nýlega kom hingað til lands í boði
Samtaka iðnaðarins prófessor við
Cambridge-háskóla að
nafni Robert Rowthom.
Hann er frægur fyrir
skrif sín um orsakir
minnkandi vægis iðnað-
ar í vinnuaflsnotkun
þjóða. Flutti hann um
það erindi í boði sam-
takanna. I hagfræðinni
er hann þó ef til vill
þekktastur fyrir að hafa
afsannað villukenningu
um uppruna hagvaxtar
sem víða var lögð til
grundvallar sérgreindri
atvinnustefnu á sjöunda
og áttunda áratugnum.
Kenningin er kölluð
lögmál Kaldors.
Lögmál Kaldors
Lögmál þetta spratt upp úr
vangaveltum breska hagfræðingsins
Nickulásar Kaldors um höft hag-
vaxtar. Hélt hann því fram að hag-
vöxtur væri hægari þegar útflutn-
ingsgreinarnar kepptu á jafnræðis-
grundvelli við aðrar greinar - afæt-
urnar - um vinnuaflið. í villu sinni
mælti hann með því sem varð að
veruleika í Bretlandi árið 1966 þeg-
ar komið var á sérgreindum tekju-
skatti í þeim tilgangi að hvetja fólk
til að vinna við útflutningsgreinarn-
ar en flýja hinar.
Skattur þessi var að allri gerð
svipaður og sjómannaafslátturinn
sem fyi-irfinnst í okkar skattkerfi.
Sjómannaafslátturinn og margs
konar viðlíka sértækar aðgerðir
undanfarinna áratuga, sem of langt
væri upp að telja, byggjast á viðlíka
villutrú.
Rowthorn sannaði svo hressilega
að lögmál Kaldors væru staðlausir
stafir í grein sem hann skrifaði í Jo-
urnal of Economics árið 1975 að
Kaldor sjálfur lýsti sitt eigið hug-
verk dautt og ómerkt sama ár. Sér-
greindi tekjuskatturinn var aflagður'
í Bretlandi en sjómannaafslátturinn
er hér enn við lýði._ Kaldor gamli
ætlar að tóra lengi á Islandi.
Spor í rétta átt?
Að undanförnu hefur mönnum
orðið tíðrætt um nauðsyn þess að
auka þjóðhagslegan sparnað til að
sporna gegn þenslu í íslenskum
þjóðarbúskap. Ymsar leiðir hafa
verið nefndar s.s. aukið aðhald í op-
inberam rekstri, að nýta þær skatt-
tekjur sem góðærið skapar til að
greiða niður erlendar skuldir og,-
hvetja einkaaðila til sparnaðar. Mér
er ljóst að stjórnvöld telja það frá-
leitt að útgerðin greiði neitt fyrir
auknar aflaheimildir, þrátt fyrir
hækkandi verð á sjávarafurðum. Má
ef til vill leggja til að tækifærið verði
þó notað til að leggja af þá mismun-
un sem felst í sjómannaafslættinum?
Um er að ræða ríflega einn og hálf-
an milljarð ki-óna og munaði um
minna til að „lækka hitann“ í hag-
kerfinu ef sú fjárhæð væri nýtt til að
greiða niður erlendar skuldir.
Stóra spurningin er auðvitað
þessi: Ætla stjórnvöld að gera eitt-
hvað til þess að draga úr vaxandi
þenslu sem kynt er undir með aukn-
um afla og hækkandi verði á sjávar*
afurðum eða á þessi uppsveifla í
hagskei-finu að leiða til verðbólgu-
holskeflu eins og allar hinar?
Höfundur er hagfræðingur
Samtaka iðnaðarins.
Ingólfur
Bender
ISLENSKT MAL
SVO HEFUR vitur maður sagt,
að sannleikurinn sé ekki í bókum
og auk heldur ekki í góðum bókum.
Víst er um það, að seint höndla
menn allan sannleikann, enda
skilst mér að enn sé jafnvel vafi á
því hvað sannleikur sé.
I manntölum og kirkjubókum,
sem eru grunnheimildir íslenski'a
nafnai'annsókna frá síðari öldum,
koma fyrir skekkjur, og sumt hefur
fallið niður. Meðal rannsakenda á
þessu sviði nefni ég með sérstakri
virðingu próf. Bjöm Magnússon.
Hann vann geysihagleg verk úr
manntölunum 1801 og 1845. En
alltaf er hægt um að bæta, og hér
fer á eftir bréf frá Torfa Guð-
brandssyni í Reykjavík sem ég
birti með ánægju og þakklæti:
,;Hr. Gísli Jónsson.
I þættinum [968] er vitnað í Ár-
bók Þingeyinga 1994, þar sem ver-
ið var að ræða um sjaldgæft kven-
mannsnafn: „Ekki átti næsta nafn
langlífi að fagna, sem kannski er
eðlilegt. Óvída eða Ovída eða jafn-
vel Ovídá hét ein stúlka á Islandi
1845, þingeysk: Ovída Jónasdóttir
11 ára í Hvammi í Höfðahverfi ...“
Af þessari tilvitnun má ætla, að
aðeins ein stúlka á Islandi hafi bor-
ið þetta einkennilega nafn árið
1845. Pví skal hér með upplýst að
langamma bréfritara bar nafnið
Ovídá og var Amfinnsdóttir. Ovídá
var oftar nefnd Ovidía í kirkjubók-
um og er hún talin fædd árið 1809 í
Furufirði á Hornströndum. For-
eldrar hennar voru hjónin Arnfinn-
ur Jónsson bóndi þar og Guðrún
Jónsdóttir frá Tröð í Áiftafirði.
Ovídá átti þrjú systkini, eitt þeirra
var Guðrún seinni kona Gísla Kon-
ráðssonar sagnaritara. Ovídá gift-
ist aldrei og er jafnan ski'áð vinnu-
kona í kirkjubókum. Með Gísla
Bjarnasyni í Ármúla eignast hún
árið 1838 soninn Jens Jakob, sem
líklega hefur orðið skammlífur. En
tíu árum seinna elur hún telpu er
hlaut nafnið Matthildur, sem síðar
varð merk húsfreyja á Smáhömr-
um í Strandasýslu og dó 102 ára.
Faðh' Matthildar var unglingspilt-
ur, Benedikt að nafni Jónsson
Ormssonar frá Kleifum í Gilsfirði,
er síðar varð héraðshöfðingi og
bóndi á Kirkjubóli í Tungusveit.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
972. þáttur
Foreldrar Matthildar höfðu verið
samtímis í Bæjum á Snæfjalla-
strönd um nokkurra ára skeið og
þar fæddist þetta barn þeirra. En
hjónaband kom aldrei til greina,
enda var aldursmunur þeirra mik-
ill, því að Ovídá var komin hátt á
fertugsaldur.
Þar sem ég undirritaður á til-
veru mína að vissu leyti henni
Ovídá Arnfinnsdóttur að þakka vil
ég ekki láta hjá líða að minna á, að
þær voru að minnsta kosti tvær
konurnar, sem báru þetta óvenju-
lega nafn árið 1845.
Með bestu kveðjum og þökk fyr-
h' þættina.“
★
Félagi minn hefur beðið mig að
skrifa um orðið sund, og tek ég
þann kost að fara að mestu leyti
eftir 15 ára gömlum þætti um það
efni:
Við stærum okkur oft af því, ís-
lendingar, að við varðveitum betur
fornan málarf en gi'annar okkar í
heiminum. En undantekningar eru
í þessu efni sem löngum endranær.
Þjóðverjar hafa sögnina schw-
immen, Danir svömme, Englend-
ingai' swim og Færeyingar svimja.
En hvemig höfum við farið að?
Við höfum gloprað niður þremur
sögnum sem hafðar vora um þessa
íþrótt: svimma, svima og symja.
Hin fyi-sta þessai-a sagna mun hafa
beygst eftir 3. hljóðskiptaröð, þ.e.
svimma, svamm, summum, sum-
mið. Svima beygðist eftir 4. röð:
svima, svam, svámum, sumið. Hér
er athugandi að í fornöld hafði v-
hljóð þá áráttu að hverfa með öllu,
ef því var áskapað að lenda næst á
undan varamynduðum (kringdum)
sérhljóðum (o, ó, u, ú). Sögnin
symja lítur út fyrir að hafa beygst
veikt. í stað alh'a þessara er svo
komin sögnin að synda, og er hún
reyndar gömul í máli okkar. Nú
vakna ýmsar spurningar um upp-
runa og skyldleika.
Ég gæti hugsað mér að nafnorð-
ið sund væri orðið til úr sumd, og
væri sú orðmynd náskyld íjórðu
kennimynd af svima. Þess eru
nokkur dæmi að md breytist í nd.
M-ið líkist dé-inu að því leyti að
breytast úr varahljóði í tannhljóð,
svo sem dé-ið er. Þetta kallast á
máli fræðanna ófullkomin samlög-
un (tillíking). Hliðstæður eru sam-
kumda sem verður samkunda og
framburðarmyndin kondu fyrir
komdu. Hér finnst mér guði þakk-
andi fyrir að ekki varð fullkomin
samlögun, því þá hefði sund breyst
í sudd. Það er of suddalegt fyrir
minn smekk. í Lappamáli í Noregi
kemur fyrh- þess konar mynd með
tveimur dé-um.
Um upprunann þykir mér trú-
legast að orðið feli í sér einhverja
hreyfingu og jafnvel hljóðlíkingu.
Þetta ætti að vera skylt sögninni
að svamla, og heilmikinn buslu-
gang kenni ég í gegnum gotneska
orðið swumsl, sem mér var kennt
að þýddi sundpollur.
Ekki er allt „sund“ sú athöfn að
synda. Fyrir kemur t.d. sund í
merkingunni millibil. í Grettis
sögu segir, þá er söguhetjan elti
nafna minn Þorsteinsson: „Fór
Gretth’ aldri harðara eftir en sund
var í milli þein-a.“ Óvíst er hvort
orðið sund í þessari merkingu og
annarri svipaðri sé af sama stofni
og það sund sem fyrr var ritað um.
Sund, sama sem miliibil, væri lík-
lega rétt að tengja atviksorðinu
sundur, og má þetta svo sem allt
vera skylt í ættir fram. Ég ímynda
mér t.d. að ópersónulega sögnin að
svima (mig svimar) sé skyld þessu.
Einhver hreyfing er í þessum orð-
um, eins og svúni (svimi), sveima;
svífa, svíkja, sveigja og sveipa. I
þessum hópi standa sérhljóðin í
fyrstu hljóðskiptaröð, og v-ið helst,
af því að sérhljóðin, sem koma
næst á eftir því, eru ókringd
(gleið).
★
Hlymrekur handan kvað (a la
Jónas Ámason):
Frú Lísibet leit út um gluggann,
og það angaði af henni fuggan;
þar lá Finnur í Þúfu
grátandi á grúfu.
„Aheg gaga að ég nenni að hugg ‘ann.“
Auk þess fær Jón Ársæll Þórð-
arson stig fyrir „fimm sljama bíó-
mynd“. Of oft hef ég heyrt fimm
„stjörnu" mynd eða fimm
„stjörnu" hótel. Já, og Karl Garð-
arsson annað stig fyrir að líta á
veðrið, en ekki „kíkja“ á það.
Hverju(m) má
treysta?
EKKI er á nokkurn
hallað þótt fullyrt sé að
Sjálfstæðisflokkurinn
er sérstakur málsvari
frelsis og lýðræðis,
réttlætis, friðhelgi
einkalífs og mannhelgi,
kristilegrar siðfræði og
umburðarlyndis. Vegpa
þessa hefur hver Is-
lendingur rétt til að
velja og rétt til að tjá
skoðun sína. Það er
borgaraleg skylda
hvers manns að láta álit
sitt í ljós, ef honum
finnst mikilvægum al-
mennum hagsmunum
misboðið. Barátta fyrir
einkahagsmunum getur vissulega
haft mikið almannagildi, og um það
eigum við góð dæmi Þorgeirs Þor-
Smíði lagafrumvarps
um gagnagrunn var
myrkraverk, segir
Jóhann Tómasson,
og þingmanna bíður
að bjarga heiðri
löggjafans, vöggu
lýðræðisins í landinu.
geirssonar og Jóns Ki'istinssonar.
Slík dæmi eru þó yfirleitt undan-
tekningar. Fyrir nokkram árum
réðst þekktur lögmaður á trygg-
ingafélögin og ekki sízt af miklu of-
forsi á þá- og núverandi dómsmála-
ráðherra og kvaðst gera það af rétt-
lætiskennd sem málsvari þeirra,
sem ekki gætu borið hönd fyrir höf-
uð sér. Af ótal ástæðum má hafa um
það efasemdir hvort borgaralegt
hugrekki eitt hafi knúið Jón Steinar
Gunnlaugsson til atlögunnar.
II
Forstjóri Islenzkrar erfðagi'ein-
ingar var spurður að því í sjónvarps-
þætti í sumar, hvort ekki væri eðli-
legt að margnefndur gagnagi'unnur
yrði í eigu og vörzlu íslenzka ríkis-
ins. Forstjóri IE kvaðst þvi miður
verða að segja það,
þrátt fyrir góðvini sína
í stjórnarráðinu, að
hann treysti ekki ís-
lenzka ríkinu. Þetta má
kalla talsverða kok-
hreysti hjá manni, sem
íslenzk stjórnvöld
veittu ósvífna fyrir-
greiðslu, svo ekki sé
meira sagt, þegar þau
veittu honum ótak-
markað lækningaleyfi
10. júní 1977. Hann
hafði þá uppfyllt 7/10 af
tilskildum kröfum og
hefur ekki bætt við síð-'
an. 1. júlí 1977 tóku
gildi nýjar reglur og
próf um framhaldsnám erlendra
lækna í Bandaríkjunum, sem settar
höfðu verið í tíð Carters forseta, og
Kári Stefánsson einn manna kom
sér þannig undan með fulltingi ís-
lenzkra stjórnvalda.
Ekki verður kokhreystin minni
þegar menn minnast þess að hann
fékk sjálfan forsætisráðherra Is-
lands til að gera fyrir sig það lítil-
ræði að sitja milli sín og fulltrúa La
Roche og handlanga penna á milli
þeirra, þegar frægir samningar voru
undhTÍtaðir í Perlunni sl. vetur.
En þó mest þegar haft er í huga
að forstjóri ÍE hefur fengið íslenzk
stjórnvöld til að flytja fyrir sig laga-
frumvarp (og fá samþykkt fyrir 20.
október nk.) sem sniðið er að þörf-
um þeirra útlendu fjárfesta sem
hann er umboðsmaður fyrir á Is-
landi. Einungis einn þingmaður hef-
ur hingað til lýst andstöðu sinni við
gagnagrannsfrumvarpið, sem for-
stjóri IE kynnti þingmönnum per-
sónulega áður en það var lagt fram á
Alþingi og opinberað almenningi 30.
mars sl. Fram að því hafði verið far-
ið með málið eins og mannsmorð.
Smíð lagaframvarps um gagna^
grunn á heilbrigðissviði sl. vetur var
óhugnanlegt myrkraverk og alþing-
ismanna bíður það verkefni að reyna
að bjarga heiðri löggjafarsamkom-
unnar, vöggu lýðræðisins í landinu.
Von er að forstjóri íslenzkrar
erfðagreiningar treysti sjálfum sér
betur en íslenzkum stjórnvöldum.
Höfundur er læknir.
Jóhann
Tómasson