Morgunblaðið - 26.09.1998, Blaðsíða 48

LAUGARDAGUR 26. SEPTEMBER 1998
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Eiríkur Björns-
son fæddist í
Svínadal í Skaftár-
tungu 5. desember
1900. Hann lést á
Sjúkrahúsi Reykja-
víkur 18. september
1998. Foreldrar
hans voru Björn Ei-
ríksson böndi í
Svínadal, f. 2.1.
1861, d. 26.12. 1922,
og Vigdís Sæ-
mundsdóttir, f. 22.8.
1872, d. 21.7. 1955.
Eiríkur átti 13
systkini og eru
fimm enn á lífi, Sæmundur, f.
21.2. 1907, Þórunn, f.15.8. 1911,
Jón í Svínadal, f.19.8. 1912, Jón
á Kirkjubæjarklaustri, f. 29.6.
1914, og Sigurlaug, f. 11.5.
1919.
Eftirlifandi eiginkona Eiríks
er Ágústa Ágústsdóttir, f. 8.10.
1905. Börn þeirra eru: 1) Sigur-
dís Erla, f. 3.4. 1934, maki
Bjarni Oskar Pálsson, f. 4.7.
1935, þau slitu samvistir. Þeirra
synir eru Páll Steinþór, f. 23.10.
1954, Óskar Vignir, f. 11.10.
1958, og Eiríkur, f. 24.8. 1964.
Seinni maður Erlu er Pétur
Kristjónsson, f. 23.4. 1926. 2)
Björn rafvirki, f. 27.8. 1945,
kvæntur Kolbrúnu Þórarins-
dóttur, f. 22.12. 1951. Þeirra
börn eru Anna Lísa, f. 14.2.
„Heyrðu mig, ungi maður, ég
þarf að segja þér eitt: Það voru
Skaftfellingar sem fundu upp raf-
magnið.“
Það var óborganleg stund að fá
jfcð sitja með Nóbelsskáldinu eina
kvöldstund á Klaustri fyrir tæpum
tuttugu árum þegar ég vann að
skráningu upplýsinga um rafvæð-
ingu Vestur-Skaftafellssýslu og
hann lýsti með sínum hætti helstu
eðlisþáttum Skaftfellinga, hógværð,
þrautseigju, verklegri snilli og
heimspekilegri ró.
Að Eiríki Björnssyni í Svínadal
gengnum er lokið merkum kafla í
atvinnusögu Islendinga. Kafia sem
er nær jafn gamall öldinni og segir
sögu raívæðingar sveitanna. Til
verksins var nýtt vatnsafl, þetta
óþrjótandi afl landsins sem á upp-
sprettu sína í sól og regni, frosti og
funa og er vistvænna flestum öðrum
_ysrkugjöfum. Rafmagnið færði fólk-
inu birtu og yl, hreinlæti, verklega
tækni og aukna hagsæld. Eiríkur
vann að verkum sínum í eldmóði
nýrrar aldar og lifði það að sjá inn í
gegnum gættina að næstu öid, því
framsýni hans var einstök. Hann
var góður smiður, vandaður til orðs
og æðis, yfirvegaður og hlýr. Fastur
fyrir og þurfti rökstuðning fyrir
breytingum. Mikill húmoristi og tók
1974, Eiríkur, f.
20.2. 1976, og Sím-
on Björn, f. 21.4.
1980. 3) Ágúst
Hjalti Sigurjón raf-
vélavirki, f. 19.12.
1949, kvæntur
Jónínu Aðalsteins-
dóttur, f. 13.11.
1951, þau slitu sam-
vistir. Þeirra börn
eru Þórir Guðjón, f.
15.8. 1976, og
Ágústa, f. 11.8.
1978. Seinni kona
Ágústs er Erla Sig-
urgeirsdóttir, f.
16.2. 1956. Þeirra sonur er
Hjalti Geir, f. 25.1. 1993. Sonur
Erlu og stjúpsonur Ágústs er
Hákon Steinsson, f. 18.5. 1982.
Alls eru afkomendur Eiríks og
Ágústu 20 talsins.
Eiríkur var bóndi í Svínadal í
Skaftártungu en þekktastur var
hann fyrir störf sín sem frum-
kvöðull í raflýsingarmálum
landsins. Hann var einn sam-
starfsmanna Bjarna Runólfs-
sonar í Hólmi í Landbroti og
smíðaði síðan sjálfur fjölda
túrbína og reisti vatnsaflsstöðv-
ar víða um land. Hann var
sæmdur Riddarakrossi hinnar
íslensku fálkaorðu árið 1986.
Útför Eiríks fer fram frá Graf-
arkirkju í Skaftártungu í dag,
og hefst athöfnin klukkan 14.
nýjum verkum sem áskorun um
sköpun, hafði litla nennu til að
standa í stagli eða lífsgæðakapp-
hlaupi fyiár sjálfan sig.
Ég kynntist Eiríki sumarið 1979
er ég nýútskrifaður verkfræðingur
fékk sumai-vinnu við að skrásetja
sögu rafvæðingar Vestur-Skafta-
fellssýslu og þátt heimamanna í því
verki. Mér di-engstaulanum var þá
ekki ljóst hvað ég var að hella mér
út í þegar ég tók að mér þetta verk,
eftir auglýsingu á töflu í verkfræði-
deild Háskólans. Hafði, þótt ég sé
að hálfu Skaftfellingur, reyndai-
aldrei komið austur og tók að mér
óskilgreint verkefni, bæði hvað
varðaði upphaf og endi. Flestir
þekkja af afspurn að nokkrir bænd-
ur í Vestur-Skaftafellssýslu reistu
rafstöðvar í byrjun aldarinnar en
litlum heimildum hafði verið safnað
um þessa menn, störf þeirra og
verk. Mest hefur verið fjallað um
frumkvöðulinn Bjarna Runólfsson í
Hólmi, sem lést árið 1938, langt um
aldur fram. En fleiri komu við sögu
og að frumkvæði ritnefndar Dyn-
skóga, rits Vestur-Skaftfellinga, var
ákveðið að safna saman þeim upp-
lýsingum sem unnt væri að fá um
verk þessara frumherja og var ég
svo lánsamur að starfa að þessu tvö
sumur, 1979 og 1980. Þá voru enn á
lífi flestir þeirra sem við sögu komu,
s.s. Vaigerður ekkja Bjarna í Hólmi,
Svínadalsbræðurnir Eiríkur og Sig-
urjón, Sigfús á Geirlandi og Einar á
Kaldrananesi, en hann einn er á lífi
af þessu fólki. Samantekt þessi var
gefin út í hefti Dynskóga árið 1983.
Eiríkur Björnsson fæddist í
Svínadal í Skaftártungu og ólst þar
upp hjá foreldrum sínum í stórum
systkinahópi. Þar átti Eiríkur
heima allt sitt líf, ef frá eru talin ár-
in sem hann dvaldi í Hólmi. Hann
bjrrjaði ungur að fást við smíðar,
var hagur jafnt á járn og tré, vann í
leður, smíðaði hnakka o.fl. Á árun-
um 1925-1931 má segja að hann hafi
unnið nær eingöngu að túrbínu-
smíðum og uppsetningu rafstöðva á
verkstæði Bjarna Runólfssonar í
Hólmi. Þar unnu þá nokkrir ungir
og vaskir menn, m.a. bróðir Eiríks,
Sigurjón, sem réðst þangað strax 16
ára að aldri. Þeir unnu járn úr
strönduðum skipum, bræddu kopar
úr skipsskrúfum, smíðuðu túrbínur
af mismunandi gerðum og reistu
um 115 vatnsaflsstöðvar um allt
land. Francis, Kaplan og Pelton
túrbínur voru smíðaðar skv. teorí-
unni og rafmagn meðhöndlað af
gætni og lagni. Fengu þessir ofur-
hugar enda flestir löggildingar sem
rafvirkjar á seinni hluta starfsæv-
innar.
Mér er minnisstætt þegar ég hitti
Eirík í Svínadal fyrst. Maðurinn tók
mér kurteislega en með gætni. Sp-
urði tíðinda úr Reykjavík, sagði
fréttir af búskap og högum heima-
fólks, gaf lítið fyrir erindi mitt. Eft-
ir góðan viðurgjöming kvaddi ég
með orðum um að ég kæmi fljótt
aftur. Það sinnið blés allt á annan
veg hjá Eiríki, hann sagðist vita
hverra manna ég væri, langafi minn
og nafni hefði sagt sér til í söðla-
smíði. Fórum við nú smám saman
að nálgast viðfangsefnið og þegar
ég spurði hvort hann hefði ekki eitt-
hvað fengist við túrbínusmíðar í
Svínadal að Bjarna í Hólmi gengn-
um, sagði hann: „Jú lítillega.“ Hvað
margar? spurði ég. „Fimmtíu og
eina,“ sagði kappinn.
Eftir þetta fórum við að ná betur
saman. Hann sýndi mér bókina sína
góðu með útreikningunum sem
hann góðfúslega lánaði mér til ljós-
myndunar fyrir Dynskóga, eftir að
hafa vandlega límt fyrir þær blað-
síður sem geymdu peningaleg upp-
gjör og þess háttar sem ekki á að
bera á torg. Hann gerði lítið úr sín-
um þætti í Hólmi, taldi þetta allt
hafa verið hópvinnu unna undir for-
ystu Bjarna, sinn þáttur hefði varla
verið meiri en annarra. Utreikning-
arnir og skráningin um túrbínu-
smíðina báru vitni mikilli hugsun og
nákvæmni, djúpri þekkingu á við-
fangsefninu og skilningi á eðlisfræði
og verkfræði. Þeir félagarnir lásu
sér til í erlendum bókum, mest
nýttu þeir sér danska bók, Lomme-
bog for Mekanikere, eftir Peder
Lobben. Bókin gekk undir nafninu
„Lobbinn" í Hólmi. í þeirri bók er
að finna helstu lykilatriði eðlisfræði
og aflfræði, einkum með áherslu á
„praktíska" vélfræði og rafmagns-
fræði. Þeir keyptu aðföng beint frá
erlendum aðilum, með aðstoð góðra
manna. Þegar ég spurði Eirík um
„Lobbann“ hafði hann ekki séð bók-
ina síðan hann fór frá Hólmi á
fjórða áratugnum. Hafði samt mun-
að helstu formúlur og nýtt sér þær
við smíði fimmtíu og einnar túrbínu
í Svínadal, mælingar og uppsetning-
ar á rafstöðvum um allt land. Mér
lék því nokkur hugur á að nálgast
„Lobbann" og komst í eintak hjá
Sigurjóni bróður Eiríks. Sigurjón
bjó í Vík og hittust þeir Eiríkur oft
og höfðu báðir fengist við túrbínu-
smíði og uppsetningu rafstöðva eftir
að verunni í Hólmi lauk. Hafði þó
aldrei beint dottið í hug að spyrja
hvor annan um „Lobbann", málið
aldrei sérstaklega borið á góma. Á
námsárum mínum í Kaupmanna-
höfn áskotnaðist mér síðan eitt ein-
tak af „Lobbanum" góða og þótti
mér tilhlýðilegt að Eiríkur fengi
eintakið lánað svo lengi sem hann
þyrfti.
Nýsköpunarþrá Eiríks var mikil.
Hann reisti jarðbor í bæjargilinu og
boraði þar eftir heitu vatni. Þegar
við hittumst var margt og mikið
spekúlerað. Hann hafði óbilandi trú
á að nýta metangas úr kúamykju og
honum þótti auðsýnt að smala-
mennskur yi'ðu auðveldari úr litlum
þyrlum. Nýting innlendra vist-
vænna orkugjafa var hans æðsta
takmark. Hann hafði einnig alltaf
mikinn áhuga á bílum, ók sjálfur
stórum Weapon með einkennisnúm-
erið Z-2 og keypti sér bíl fyrir tæp-
um þremur vikum, Lödu Sport, og
var búinn að prófa gripinn heima
við.
Hann var mér góður vinur, barn-
góður og hugulsamur. Áhugasamur
um hagi og ástand fjölskyldunnar.
Fylgdist með verkefnum og starfi
líðandi dags, áhugasamur um þjóð-
mál og framfarir á Islandi. Hann
naut þess að eldast vel, halda heilsu
og atgervi, ganga til daglegra verka
og smíða eins og hugur hans stóð
alltaf til.
Nú er síðasta jólakortið komið, ég
get ekki annað en lesið það sem Ei-
ríkur skrifaði um síðustu jól þar
sem honum þótti tími kominn á
heimsókn og manaði mig með
glettni til farar. „Þú þarft náttúr-
lega að spara bensínið," var kveðj-
an. Nú er það svo að maður gleymir
sér oft í stundar annríki og ekki
varð af heimsókn í sumar, m.a.
vegna starfa á nýjum vettvangi, því
miður.
Störf Eiríks voru mikils metin af
sveitungum hans, fjölda lands-
manna sem naut verkkunnáttu hans
og annarra sem honum kynntust.
Hann var sæmdur riddarakrossi
hinnar íslensku fálkaorðu árið 1986
fyrir störf sín að raflýsingarmálum.
Hugur Eiríks var frjór og ferskur
allt til síðasta dags. Þegar hann
lagðist inn á spítala til að gangast
undir minni háttar aðgerð í síðustu
viku var ekki reiknað með að hann
gerði nema stuttan stans þar, en
stundaglasið var tæmt og langri og
farsælli ævi lokið. Megi góður Guð
gefa sálu Eiríks Björnssonar í
Svínadal hvild að loknum löngum
degi. Guð geymi alla ættingja og
vini Eiríks og einkum Ágústu konu
hans sem dvelur í hárri elli á
Kirkjubæjarklaustri og Jón bróður
hans, sem búið hefur einn með Ei-
ríki í Svínadal hin síðari ár.
Frændi, þegar fiðlan þegii',
fuglinn krýpur lágt að skjóli,
þegar kaldir vetrarvegir
villa sýn á borg og hóli,
sé ég oft í óskahöllum,
ilmanskógum betri landa,
ljúflíng minn sem ofar öllum
íslendingum kunni að standa,
hann sem eitt sinn undi hjá mér
eins og tónn á íiólustreingnum,
eilíft honum fylgja frá mér
friðarkveðjur brottu geingnum.
Þó að brotni þom í sylgju,
þó að hrökkvi fiðlustreingur,
eg hef sæmt hann einni fylgju:
óskum mínum hvar hann geingur.
(H.K.L.)
Hvfl í friði.
Þórólfur Árnason.
Afi minn Eiríkur Björnsson í
Svínadal er látinn. Ég vil með þess-
um fáu línum kveðja þig, afi minn.
Nafn þitt var sjaldnast nefnt án
þess að því fylgdi með nafn Svína-
dals en þar varst þú fæddur alda-
mótaárið 1900 og bjóst þar allan
þinn aldur og vildir hvergi annars-
staðar vera þótt þú værir búinn að
fara víða um land í störfum þínum
við virkjanir vatnsfalla fyrir hina og
aðra. Þó að þú værir búinn að upp-
lifa meiri breytingu en nokkur önn-
ur kynslóð hefur upplifað frá land-
námi þá var ekki á þér að heyra að
þú værir nokkuð að dragast aftur úr
í hugmyndum um umbætur og upp-
finningar heldur var eins og þú
efldist allur og fyndist ekkert
ómögulegt. Enda hefur það oft rifj-
ast upp fyrir mér þegar þú sagðir
mér hvað þér fannst stórkostlegt
þegar þú sást í fyrsta skipti járnsög
og hvað þig dreymdi um slíkan grip,
hversu mikið þú myndir geta smíð-
að ef þú einhvern tímann eignaðist
slíkan galdragrip. Þetta kannski
sýnir hvernig aðstaðan var í upphafi
1
Þökkum innilega auösýnda samúð við andlát og útför okkar kæru móður
og bróður,
MARGRÉTAR INGIMARSDÓTTUR
OG
ÁSMUNDAR HALLGRÍMSSONAR,
Háaleitisbraut 28,
Reykjavík.
Halldór Ingi Hallgrímsson, Kristjana Kristjánsdóttir,
Gunnar Hallgrímsson, Guðný Sigurðardóttír,
Margrét Hallgrímsdóttir, Reynir Ólafsson,
barnabörn og barnabarnabörn.
EIRIKUR
BJÖRNSSON
þegar þú ungur maður varst að
byrja að smíða úr járni ýmsa hluti
til að létta störfin, en það varð ævi-
starf þitt.
Rafvirkjameistari varstu að
mennt en hana hlaustu hjá Bjarna í
Hólmi en engan annan man ég eftir
að þú talaðir um af annarri eins
virðingu, ekki svo að skilja að þú
talaðir illa um nokkurn mann því
hófsemi, nægjusemi, prúðmennska
og þrautseigja var það sterkasta í
fari þínu. Þrautseigjan að láta
aldrei bugast hvað sem gekk á held-
ur að vinna hverja hindrun til þess
að halda ótrauður áfram.
Það vora menn eins og þú sem
færðu okkur fram á veginn í þessu
tæknivædda nútíma neyslusamfé-
lagi. Túrbínusmíði til virkjana í læki
og vatnsföll lá fyrir þér eins og opin
bók og ég minnist þess þegar þú
varst að reikna út á blaðsnifsi með
blýantsstubbi spennufall í virkjun
sem þú varst að reisa, hvað þetta
var lítið mál fyrir þér, en ég lagði
sama dæmi fyrir stærðfræðikenn-
ara minn og þá sá maður hversu
flókið þetta var. Viðgerðir á allra
handa tólum og tækjum sem til þín
var komið með þóttu til mikils sóma
enda leituðu margir til þín og allra
vanda vildir þú leysa. Notkun raf-
magns á bíla var mikið áhugamál
hjá þér og fannst þér alveg ótrúlegt
að það skyldu vera innheimt vöru-
gjöld af slíkum bílum sem hægt
væri að knýja með innlendum
mengunarlausum orkugjöfum og
fannst þér nær að þeir yrðu sem
mest í notkun til að losna við að
kaupa erlent olíusull eins og þú orð-
aðir það. Einkatölvan og öll tölvu-
tæknin var þér mikið áhugamál og
ótrúlegt hversu góðum tökum þú
varst búinn að ná á allri þeirri flóru,
kominn hátt á tíræðisaldur, og
sýndi vel þína skörpu greind og
fróðleiksfýsn.
Með þér er farinn einn af föstu
punktunum í lífi mínu en á heimil-
inu í Svínadal hjá þér, ömmu og
Nonna bróður þínum dvaldi ég
langdvölum og átti þar alveg heima
um nokkurt skeið og hjá mér var
Svínadalur eini staðurinn sem ég
kallaði heim. Eftir að ég eignaðist
fjölskyldu fylgdist þú ævinlega af
stakri umhyggju með hvernig gengi
hjá okkur öllum. Megi góður Guð,
sem þú trúðir svo einlægt á, vera
þér náðugur og ég veit að verði
mennirnir að englum þá verður þú
engill. Börnum mínum varstu
hvatning til heilbrigðs lífs í hvívetna
með líferni þínu, það var nóg að tala
um langafa í Svínadal máli sínu til
stuðnings, þau kveðja langafa sinn
með söknuði.
Ég vil þakka alla hjálpina og um-
hyggjuna í öll þessi ár, afí minn, því
án hennar hefði ég ekki viljað vera.
Ömmu Ágústu og Nonna bróður
þínum svo og öðrum aðstandendum
vottum við Maríanna samúð okkar.
Óskar Vignir.
Að leiðarlokum er margs að
minnast frá uppvexti ungs drengs
er fékk að vaxa úr grasi við fótskör
sjálfmenntaðs járnsmiðs og raf-
virkja. Fljótlega sem vit og þroski
leyfðu var farið að fylgjast með
smíðum á vélum og búnaði sem
tengdust rafmagni og virkjun fall-
vatna. Efniviður var sóttur á vit
Ægis sem hafði sett skip í vota gröf
á Meðallandsfjörum. Og úr þessu
fánýta dóti að margra mati varð til
afl sem breyttist í hlýju og ljós vítt
og breitt um land.
Ekki man ég hvenær það þótti
sjálfsagt að taka þátt í að skapa
þessi undur með því að létta undir
smíðavinnu þar sem litlar hendur
gátu flýtt fyrir eða tafið. Oft var
heitt í smiðju við eldstó og mest
þótti til koma er kopar var mulinn
með sleggju þegar átti að steypa
lokur í túrbínur og sjá gullinn
málminn renna í mót búin til af
stakri rósemi og vandvirkni. En
þegar smáar hendur urðu stærri
fengu þær að taka þátt í að taka i
sundur mót og hreinsa undir leið-
sögn þolinmóðs afa. Fljótlega tók
maður eftir því að síminn hringdi
eina langa og eina stutta hringingu í
tíma og ótíma. Annaðhvort var um
að ræða bón um athugun á virkjun