Morgunblaðið - 18.10.1998, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 18. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
HVER tími hefur sína hug-
myndafræði. Um tíma
voru það kenningar Key-
nes um ríkið sem hinn
leiðandi stóra bróður markaðarins.
Nú er það hins vegar markaðurinn,
sem á að skapa atvinnu og ríkið á að
láta sér nægja að skapa einkageir-
anum réttar leikreglur. Þessi þróun
er skemmtilega rakin í „The Comm-
anding Heights“ eftir Daniel Yergin
og Joseph Stanislaw, sem í takt við
tíðarandann eru ekki háskólafræði-
menn, heldur starfa við ráðgjafafyr-
irtæki og hafa sem sérsvið sitt
áhættugreiningu í orkugeiranum.
Samkvæmt undirtitlinum er efni
bókarinnar „Bardaginn milli ríkis-
stjórna og markaðarins, sem er að
breyta heiminum“. Einhverjum
þykir kannski höfundamir spanna
vítt svið, en bókin er spennandi eins
og besti reyfari, enda eru hinir víð-
feðmu hagsmunir sem tekist er á
um reyfarakenndir.
Þó sú skoðun þyki gamaldags nú
er merkilega skammt um liðið síðan
að það ríkti nokkum veginn eining
um að auðvitað ætti ríkið að hafa
undirtökin í hagkerfinu. Það er
þetta hugmyndaskrið, sem höfund-
arnir fást við, hvar og hvemig hug-
myndimar urðu til og áhrif þeirra.
A skarpan hátt er undirstrikað að
jafvel bestu kenningar slitni með
tímanum. Og eins og við hæfi er á
tímum miðlunar þá em höfundamir
uppteknir af hvemig hugmyndir
verða til, orðin sem þær em klædd-
ar og miðlun þeirra.
Hin efalausu undirtök ríkisins
Hugmyndin að bókinni kviknaði á
Izmailovo markaðnum í útjaðri
Moskvu, tákni hins margbrotna
rússneska vemleika, er þáverandi
breski sendiherrann í Rússlandi, Sir
Brian Fall, velti fyrir sér að líklega
hefði aðlögun Rússa verið auðveld-
ari ef Sovétríkin hefðu hmnið á sjö-
unda eða áttunda áratungum. A
þeim tíma var ríkisrekið hagkerfí
viðurkenndur raunvemleiki og
munur austrænna og vestrænna
hagkenninga mun minni en 1991.
Bókartitillinn, Hinar stýrandi
hæðir, ganga í gegnum alla bókina,
því hver er það sem stjómar? Hug-
takið er fengið frá Lenín, sem 1922
setti fram tillögu að efnahagsendur-
bótum, er bám í sér einkaverslun og
landbúnað. Þegar tillögumar sættu
harðri gagnrýni flokksfélaganna full-
vissaði hann þá um að ríkið myndi
áfram ríkja á hinum stýrandi hæð-
um, hafa undirtökin í hagkerfinu.
Fyrstu þrír kaflamir fjalla um
þróunina í Evrópu, Bandaríkjunum
og þriðja heiminum eftir stríð. Evr-
ópu hlotnuðust þrjátíu feit ár með
blönduðu hagkerfi, þar sem ríkið
stýrði einnig atvinnulífinu föstum
tökum í skjóli öflugra íyrirtækja og
banka í ríkiseign, oft í krafti einok-
unar. Líkt og risavaxið tryggingar-
félag átti ríkið að tryggja að krepp-
an á fjórða áratugnum gæti ekki
endurtekið sig og heldur ekki fátæk
og stríð, sem fylgdi.
í Bandaríkjunum var ríkið reynd-
ar ekki með finguma í spilinu í
gegnum ríkisrekin fyrirtældð eins
og í Evrópu, en var þáttakandi í
krafti umfangsríkrar og æ víðtæk;
ari reglugerða- og lagasetningar. í
þriðja heiminum leituðu löndin eigin
leiða, oft sem fyrrverandi nýlendu-
veldi, ýmist með Bandaríkin eða
Sovétríkin að fyrirmynd.
Þessi þrjátíu góðæri
leiddu til að blandað
hagkerfi virtist alveg
jafn óumdeilanlegt og
markaðshagfræðin nú. A
áttunda áratugnum
komu kreppueinkenni í
Ijós í Evrópu og ástæðan var ekki
olíukreppan. Henni fylgdi sam-
dráttartímabil með áður óþekkti
samtvinnun stöðnunar og verð-
bólgu.
I Bretlandi fylgdu stjórnir bæði
Verkamannaflokks og Ihaldsflokks
nokkurn veginn sömu stefnu. Þegar
Margret Thatcher varð forsætisráð-
herra var verðbólgan 24 prósent,
verkalýðsfélögin vom til skiptis í
verkfalli og jaðarskattar vom 98
prósent. Ýmsir óttuðust að landið
stefndi í að verða vestræn hliðstæða
Austur-Þýskalands. Innblástur sinn
fékk Thatcher frá Keith Joseph
flokksbróður sínum. Hann talaði
Reuters
ÞEIR Bill Clinton Bandaríkjaforseti og Tony Blair, forsætisráðherra Bretlands, hafa gerst helstu talsmenn
„þriðju leiðarinnar“ svonefndu í stjórnmálum sem hafnar öfgum bæði óheftrar félagshyggju og
kapítalisma.
Er markaðshag-
fræði hin endan-
lega kenning?
Tískusveiflur stjórna ekki aðeins kjóla-
lengdinni heldur gætir þeirra í hagheimin-
um, eins og rakið er í bók, sem Sigrún
Davíðsdóttir segir frá. Að lestri loknum
má spyrja af hverju markaðshagfræðin
ætti að vera hin endanlega hagkenning?
Reuters
POUL Nyrup Rasmussen, forsætisráðherra Danmerkur, notar nú
hvert tækifæri til að leggja áherslu á að endurskilgreina þurfi
velferðarhugtakið.
Markaðshag-
fræði ekki haf-
in yfir gagn-
rýni
allt öðm vísi en allir aðrir,
líka flokksfélagarnir.
Kenning Joseph var ekki
að ríkið gerði hlutina illa,
heldur gini yfir of miklu.
Hin brennandi spum-
ing Joseph var af hverju
ástandið í Bretlandi væri svona
miklu verra en í nágrannalöndun-
um. Innblástur hans kom ekki frá
Keynes, heldur Friedrich von Ha-
yek og Milton Friedman, sem ein-
blíndu á fyrirtækin sem skapendur
þjóðarauðsins. Það var alltof rót-
tækt að tala um markaðshagfræði,
svo það var áfram talað um kapítal-
isma. Thatcher talaði af eldheitri
sannfæringu. Það er engin tilviljun
að Tony Blair forsætisráðherra
Bretlands er einlægur aðdáandi
Thatchers, sem talaði af sterkri
sannfæringu, en án tilfinninga-
þmngins látæðis Blairs.
Einkavæðingaráform Thatchers
varð miklu víðtækara en nokkur gat
ímyndað sér í byrjun. Þessi áætlun
og breyttar aðstæður í verkalýðs-
hreyfingunni breyttu breskum
stjómmála- og efnahagsaðstæðum
varanlega. Hugmyndirnar urðu á
þessum áratug að markaðshagfræð-
inni, sem allir vilja kenna sig við.
Eins og margir aðrir undirstrika
höfundamir að Blair hafi ekki kom-
ið til valda með því að varpa
Thatcherstefnunni fýrir róða, held-
ur við að leggja hana undir sig og
bæta við hugtakinu samkennd.
Þessi hugmyndafræði á að sameina
allan vinstrivænginn.
í Bandaríkjunum spmttu fram
svipaðar hugmyndir, ekki síst í tíð
Ronald Reagans, þegar hugmyndir
þeirra Hayek og Friedmans hlutu
hljómgrunn. Eins og Friedman
benti á 1960 þá áttu ríkisstjómir að
finna sitt hlutverk í að treysta
stofnanir þjóðfélagsins, lög og regl-
ur er tryggðu frjálsa samkeppni.
Hagkerfið átti ekki að miðast við
framleiðslu heldur neytendur.
Frá þróunariöndum
til rísandi markaða
Alþjóðlegar fjárfestingar er orð,
sem hvert barn skilur núorðið, en í
byrjun síðasta áratugs var það bæði
óþekkt og óskiljanlegt. Ríkisstýrð
hagkerfi ráku þróunarhjálp og vel-
viljuð verkefni í þróunarlöndunum.
Líkt og fjárlagahallinn fékk að sí-
aukast heima fyrir fengu þróunar-
löndin líka leyfi til að safna gríðar-
Iegum skuldum. Mexíkó var að slig-
ast af hrikalegri skuldakreppu og í
mörgum löndum þriðja heimsins
var níundi áratugurinnn þeim glat-
aður. En á sama tíma fóra fjármála-
stofnanir að koma auga á góða fjár-
festingarmöguleika í þriðja heimin-
um, ekki síst í nokkrum Asíulönd-
um. En þar sem ekki þótti vænlegt
að lokka fjárfesta til þriðja heimsins
var tekið upp á að tala um „rísandi
markaði". Eins og kunnugt er hafði
þetta góð áhrif.
Eftir hran Sovétríkjanna var
áætlanabúskapur klárlega úr leik
og markaðshagfræðin varð einráð. I
Asíu og á Indlandi hélt markaðs-
hagfræðin innreið sína, þó hvert
land gerði sér sína útgáfu hennar og
jafnvel Kína þokaðist hægum skref-
um í átt að markaðshagfræði. í Suð-
ur-Ameríku var stefnan sú sama þó
önnur Mexíkókreppa ______________
1994 torveldaði ferlið. í
hluta Afríku er kyrr-
staða, en æ fleiri ríki
þriðja heimsins hafa
styrkt hagstöðu sína.
Alþjóðavæðing og
Evrópusamruni
Alþjóðleg viðhorf hleyptu fjöri í
sammna Evrópu og hugmyndir,
sem lengi höfðu legið í dái, vora
framkvæmdar. Hugmyndir um sam-
einaðan markað hæfðu hugmyndum
Thatcher um Evrópusamstarfið sem
ofur-Efta, en sama gilti ekki um
sameiginlega mynt. Tími Thatchers
leið undir lok, en evran er á næsta
leiti og hún hefur njörvað niður
stefnummið markaðshagfræðinnar,
sem eiga að binda endi á ósiði fr+a
tímum blandaða hagkerfisins.
Tilraunir til að uppfylla Ma-
astrieht-forsendurnar hleyptu fjöri í
einkavæðinguna. Síðan 1985 hafa að
sögn höfundanna verið seld ríkisíyr-
Jafnvel bestu
kenningar
slitna með
tímanum
irtæki í Evrópu fyrir 100 milljarða
Bandaríkjadala. Með sama takti og
nú er í einkavæðingu munu bætast
við aðrir 300 milljarðar fram til
2000. Áður vom ríkisíyrirtæki álitin
driffjöður þróunar og tæknifram-
fara en era nú álitin dragbítur. Nú
er það einkageirinn, sem er hvati
tækniþróunar.
Á vinstrivængnum ríkti einnig
framfaratrú, en framfarirnar áttu
að ryðja sósíalismanum braut. En
eins og Jens Stoltenberg íyrrum
fjármálaráðherra Noregs bendir á í
bókinni, þá hefur tæknin valdið
breytingum, sem hafa styrkt kapít-
alismann, ekki leitt til sósíalisma.
En sagan er ekki á enda.
Velferð: Frá réttindum
til ábyrgðar
Angi hins blandaða hagkerfis var
tilkoma velferðarríkisins, en hver
verða örlög þess á tímum markaðs-
hyggju? Ríkið hopar af hinum stýr-
andi hæðum, bæði sökum þrýstings
frá samruna Evrópu og krafa um
einkavæðingu, afnám hafta og
minni ríkisumsvifa. En hvemig á að
halda uppi félagslegu öryggi vel-
ferðarríkisins, sem borgamir virðst
vilja halda í af öllu hjarta?
Þetta era að sögn höfundanna
grandvallar vandi Evrópu. Lausnin
er í augsýn og felst í að endumýja
hinn félagslega sáttmála velferðar-
ríkisins. Lausnin er að endurskil-
gi-eina það bræðralag, sem velferð-
arríkið hvílir á. Hið gamla bræðra-
lag hvíldi á réttindum borgaranna,
en hin nýja skilgreining leggur
áherslu á persónulega ábyrgð. I
reynd þýðir þetta að borgararnir
eiga að bera stærri hluta kostnaðar-
ins af félagslegri þjónustu og bera
meiri ábyrgð á eftirlaunum sínum.
Hvorki Blair né Poul Nyi'up
Rasmussen forsætisráðherra Dana
láta nokkurt tækifæri ónotað til að
hamra á þessari nýju skilgreiningu.
Fjölmiðlar ýta stöðugt undir ótta
fólks um öryggi sitt. I viðbót við að
óttast breytt hlutverk hins opinbera
og efast um velferðarioforð stjóm-
málamannanna bætist við óttinn um
að þjóðríkið, grundvöllur velferðar-
ríkisins sé í upplausn eða verði
gleypt af evrópsku ofurríki með
óvissum velferðarskuldbindingum.
Það þarf mikið til áður en íbúar vel-
ferðarríkjanna finna sig aftur ör-
ugga og það er Evrópu mikil áskor-
un.
Stjórnunarstefna
í stað stjórnmála
Bókin um hinar stýrandi hæðir
gefur tækifæri til að hugleiða breytt
samband efnahagslífs og hagkerfis.
í öllum iðnaðarlöndunum hafa fyrir-
tækin stundað gífurlega niðurskurð
og lagt margvíslega starfsemi í
hendur þjónustufyrirtækja. Meðvit-
uð fyrirtæki leita kjarnasviða sinna.
Sama tilhneiging sést í stjórmálum,
þar sem leitast er við að finna
kjamasvið rikisins. Opinberi geir-
inn á að minnka svo hann verði
ódýrari og hægt sé að lækka skatt-
inn, svo borgaramir noti peningana
í einkageiranum og skapi þannig
vinnu.
En erum við þá komin á leiðar-
enda í hagkenningum og er mark-
aðshagfræði hin endanlega kenn-
ing? Lesandi bókarinnar trúir því
tæplega. Á innan við tveimur ára-
tugum hefur náðst samstaða um
gagnsemi markaðarins.
Kapítalismi og fjölþjóða-
fyrirtæki fyrri áratuga
era annað en markaðs-
hagkerfið og alþjóðavædd
fyrirtæki. Nú talar Blair
um þriðju leiðina rétt eins
og Ota Sik þáverandi
varaforsætisráðherra
Tékkóslóvakíu gerði 1968. Orðaforð-
inn er annar, hugmyndirnar líka.
Með breiðu sjónarhorni gefur
bók Yergins og Stanislaws ástæðu
til gagnrýninna eftirþanka. Sá tími
er liðinn að ógn kommúnismans
geri alla gagnrýni á kapítalismann
hættuspil. Markaðshagfræði er
ekki hafin yfir alla gagnrýni. En
stjórnmálamenn, sem láta sér
nægja tuggur um að markaðurinn
sé óvættur er ekki verði komið í
bönd, grafa undan ríkisvaldinu með
því að láta líta út eins og það sé afl-
vana og grafa undan trausti kjós-
enda á því, án þess að gefa þeim
neitt í staðinn.