Morgunblaðið - 14.11.1998, Síða 24

24 LAUGARDAGUR 14. NÓVEMBER 1998
UR VERINU
MORGUNB LAÐIÐ
Almenn þekking
á sjávarútvegi lítil
UMHVERFISMERKINGAR á fiskafurðir virðast óumflýjanlegar.
Morgunblaðið/HG
Enn er alltof mörgum
spurningum ósvarað
Kaupmannahöfn. Morgunblaðið.
NEYTENDUR eru svo illa að sér
um sjávarútveg og fiskveiðai- al-
mennt að þeir eiga erfitt með að
gera sér grein fyrir hvaða máli ein-
stakir þættir skipti og hvað átt sé við
með umhverfismerktum fiski. Þetta
kemur fram í könnun meðal neyt-
enda I Þýskalandi, Danmörku og á
Spáni, er unnin var á vegum skrif-
stofu Norrænu ráðherranefndarinn-
ar af rannsóknarmiðstöð við Versl-
unarháskólann í Árósum og sjávar-
útvegsháskólann í Tromsö um um-
hverfismerkingar á fiski.
Skýrslugerðin er liður í því að
kanna hvort grundvöllur sé fyrir því
að koma á fót norrænni umhverfis-
merkingu. Eins og kunnugt er hafa
náttúruvemdarsamtökin WWF og
stórfyrirtækið Unilever tekið saman
höndum og stofnað til umhverfis-
merkis fyrir físk, en það framtak
hefur mætt mikilli tortryggni í sjáv-
arútvegi á Norðurlöndum.
Neytendur óttast
stóra togara
I könnuninni var athugað hvað
neytendur í þessum þi'emur löndum
vissu um sjávarútveg, hafsvæðin og
sjálfbærar fískveiðar, væntingar og
kröfur til vistvænna fiskveiða og
fisks sem matvöru og þekking og af-
staða til og traust á merkingu fisks
og matvara almennt.
Málefni hafsins snerta neytendur
yfirleitt mjög lítið og þeir vita lítið
um hafið og þann vanda sem við er
að glíma í sjávarútvegi. En það sem
þeh vita eða hafa áhuga á er oft und-
ir áhrifum af einstökum, neikvæðum
fréttum, til dæmis um mengun, of-
veiðar og slæma meðferð aflans. Svo
virðist sem neytendur séu búnir hinu
versta þegar málefni hafsins eru
annars vegar, því þaðan berist helst
einhverjar heimsendafréttir um
mengun, aflabrest og annað ámóta.
Þá er ekki síður þekkingarskortur
meðal neytenda á veiðunum sjálfum,
en hér er það aftur neikvæð mynd,
FYRIRTÆKI í sjávarútvegi þuifa á
næstu árum að taka aukið tillit til um-
hverfismála og íslendingar munu
njóta góðs af umhverfisvottun í mark-
aðssetningu sjávarafurða. Þetta kom
m.a. fram á aðalfundi Bresk-íslenska
verslunaiTáðsins sem haldinn var í
London 21. október sl. en yfirskrift
fundarins var markaðssetning sjávar-
afui’ða og umhverfismál.
Brendan May, yfirmaður almanna-
tengsla hjá Marine Stewardship
Couneil, fjallaði á fundinum um
ástand fiskistofna í heiminum. Hann
sagði flesta sammála um að ofveiði
væri víða gríðarlegt vandamál og því
þyrfti að taka í taumana þegar í stað.
Benti hann á umhverfismerkingar
sjávarafurða í því sambandi en sam-
tökin hyggjast hefja merkingar á
sjávarafurðum innan árs. „Alltof
mai-gir vilja kenna öðrum um hvernig
nú er komið fyrir lífríki sjávar. En það
er ekki við neinn einn að sakast.
Abyi’gðin er okkar alha og því verða
allir að taka höndum saman til að
snúa þróuninni við. Islendingar ættu
öðrum fremur að hagnast á umhverf-
isvottun vegna ábyrgrar fiskveiði-
stjómunar," sagði Brendan May.
Umhverfismál stærsta verkefni
sjávarútvegsins
Guðbrandur _ Sigurðsson, fram-
kvæmdastjóri Útgerðarfélags Akur-
eyringa, gerði í erindi sínu stutta
grein fyrh stjómun fískveiða á íslandi
og umfangi starfsemi ÚA. Hann sagði
stærstu verkefni sjávarútvegsfyrir-
tækja á næstu ámm snúast á einn eða
annan hátt um umhverfismál, ásamt
vömþróun og aukinni framleiðni.
sem fólk hefur. Almennt trúh fólk
öllu illu um stóra togara, sem í vit-
und fólks vhðast tengjast ofveiðum,
ekki hagkvæmni í veiðum. Almennt
hafa Norðurlöndin, Þýskaland og
Kanada þó jákvæða ímynd í hugum
neytenda.
Jákvæð afstaða til
vistvæns matar
I löndunum þremur eru neytendur
almennt jákvæðir í garð vistvæns
matar, en það er þó mikill munur á
þekkingu á vistvænum mat og neyslu
í þessum þremur löndum sem könn-
unin náði til. Bæði í Þýskalandi og
Danmörku er vistvænn matur út-
breiddur en á Spáni er vistvænn mat-
ur nýr af nálinni. Þegar kemur að
hugtakinu vistvænn fiskui’ eiga neyt>
endur þó almennt erfitt með að átta
sig á hvað átt sé við með því. En þar
sem vistvænar vörur hafa almennt á
sér gæðablæ er einnig sú trú að vist-
vænn fiskur hljóti á einhvern hátt að
vera betri en venjulegur fiskur.
Með þetta allt í huga eru niður-
stöður könnunarinnar að það sé fyrst
og fremst gæði og þar með ferskleiki
fisks sem máli skipti. I ljósi vanþekk-
ingar neytenda skipta önnur atriði
eins og veiðiaðferðh minna máli. Þar
sem flestir neytendur kjósa að kaupa
ópakkaðan fisk í lausavigt þá er
merkingu heldur ekki auðveldlega
viðkomið. Mælt er með að hið opin-
bera eða óháðar stofnanir fylgist með
merkingu.
Einnig er bent á að mikilvægt sé
að stuðla að aukinni þekkingu á fisk-
veiðum og sjávarútvegi. I ljósi þess
að Norðurlöndin hafa góða ímynd í
sjávai-útvegsmálum er bent á að
heppilegt sé að koma á fót norrænu
merki. Þar með væri einnig auðveld-
ara að koma upp skilgreindum for-
sendum merkisins, þar sem skilning-
ur á mörgum þáttum er eins eða lík-
ur á Norðurlöndunum. Af þessum
ástæðum væri erfiðara að koma á fót
alþjóðlegu merki.
„Umræðan um umhverfismál hef-
ur oft á tíðum beinst meha að sjávar-
útvegi en öðrum iðnaði og finnst
mörgum oftar en ekki ómaklega að
okkur vegið,“ sagði Guðbrandur.
„Staðreyndin er engu að síður sú að
víðast hvar er ekki staðið nægilega
vel að stjómun fiskveiða og sam-
kvæmt skýrslu Matvæla- og land-
búnaðarstofnunar Sameinuðu þjóð-
anna, FAO, eru um 70% allra fiski-
stofna fullnýttir eða ofveidh.“
Guðbrandur sagði margar ástæður
fyrir lélegu ástandi fiskistofna vfða í
heiminum en að sínu mati væri eink-
um tvennt sem lægi þar að baki.
„Fiskveiðar hafa víða verið stundað-
ar í stórum stfl þrátt fyrir óhag-
kvæmni. Fiskveiðar fyrrum Sovét-
ríkjanna voru þannig hluti af mið-
stýrðri áætlun til að brauðfæða þjóð-
ina. Slíkar veiðar yrðu aldrei stund-
aðar í frjálsu efnahagskerfi, einfald-
lega vegna þess að þær eru ekki hag-
kvæmar. Einnig skipth fiskveiði-
stjórnunin sjálf miklu máli í þessu
samhengi. Eg er sannfærður um
ágæti þess fiskveiðistjórnunarkerfis
sem byggh á áreiðanlegum vísinda-
gögnum og framseljanlegum kvóta,
líkt og á íslandi. Aðrar stjórnunarað-
ferðh hafa ekki reynst vænlegar til
árangurs. Útgerðarmenn eða sjó-
menn gera sér betur grein fyrir verð-
mæti auðlindarinnar þegar aflaheim-
ildhnar eru framseljanlegar og fram-
ferði þehra sjálfra skipth höfuðmáli
þegar kvótinn verður metinn til
lengri tíma litið. Afkastageta veiði-
skipanna leitar einnig jafnvægis í
slíku kerfi og aðlagar sig þannig
þeim kvóta sem úr er að inoða.“
TALSMENN hagsmunasamtaka
og sölusamtaka í sjávarátvegi telja
að enn sé of mörgum spurningum
ósvarað til að koma megi á um-
hverfismerkingum á sjávarafurðum.
Þeir telja samt sem áður að Islend-
ingar hagnist öðrum þjóðum fremur
á slíkri vottun en leggja áherslu á
að fara verði varlega í sakirnar.
I umhverfismerkingu sjávaraf-
urða felst vottun um að afurðin
komi úr stofni sem nýttur er á sjálf-
bæran hátt. Kröfur um slíka um-
hverfismerkingu verða sífellt há-
værari og hafa umhverfissamtök og
verslunarkeðjur erlendis látið til sín
taka í þessum efnum. Umhverfis-
vottun sjávarafurða var meðal ann-
ars rædd á fundi sjávarútvegsráð-
hen-a Norðurlandanna fyrir
skömmu. Þar var lögð áhersla á að
alþjóðlegar reglur væru forsenda
umhvei'fisvottunar en varast bæri
að einkafyrirtæki eða umhverfis-
samtök notuðu vottunina á eigin
forsendum. Bent var á að alþjóða-
stofnanir á borð við Matvæla- og
landbúnaðarstofnun Sameinuðu
þjóðanna (FAO) gætu annast fram-
kvæmd slíkrar vottunar.
Verðum að varast hrósyrði
umhverfissamtaka
Ki-istján Ragnarsson, formaður
Landssambands íslenskra útgerð-
armanna, segir mikilvægt að sátt
náist urri umhverfisvottun sjávaraf-
urða, enda bjóði hún upp á að Is-
lendingar fái hærra verð fyrir af-
urðir sínar á sumum mörkuðum þar
sem þeh gangi skynsamlega um
auðlindina. Hinsvegai- verði að var-
ast hrósyrði umhverfissamtaka um
fiskveiðistjómun íslendinga. „Um-
hverfisvottun Marine Stewardship
Council, sem umhverfissamtökin
World Wildlife Fund og fjöl-
þjóðarisinn Unilever standa að,
byggist á forsendum sem eru að
stóram hluta pólitískar. Tilgangur-
inn er að reyna að koma í veg fyrir
sölu á fiski sem þeim er ekki þókn-
anlegur. Við Islendingar verðum að
taka þátt í starfi sem miðar að
skynsamlegri umhverfísmerkinu
fiskafurða svo að neytendum séu
tryggðir fleiri kostir en hið vafa-
sama merki þessara samtaka,"
sagði Kristján m.a. í ræðu á aðal-
fundi LIÚ fyi'ir skömmu.
Kristján segir í samtali við Morg-
unblaðið að reglur um umhverfis-
merkingar verði að fara fram á
hlutlausum grundvelli og byggjast á
vel skilgreindum vísindalegum kröf-
um. Þá verði einnig að taka tillit til
mismunandi aðstæðna ríkja. „Eg tel
til dæmis ekki að við ættum að hefja
samstarf við aðrar þjóðh á Norður-
löndum um þessi mál vegna þess að
aðstæður í þessum löndum eru svo
ólíkar. Við erum hinsvegar mjög
hlynntir því að umhverfismerkingar
séu teknar upp á faglegum grund-
Umhverfísmerk-
ingar á sjávaraf-
urðum taldar
ótímabærar
velli, þá jafnvel á vegum stofnunar á
borð við FAO, og koma þannig í veg
fyrir að umhverfissamtök taki þess-
ar merkingar upp á sína arma,“ seg-
ir Kristján.
Þarf samstöðu um
skilgreiningar
Friðrik Pálsson, forstjóri Sölu-
miðstöðvar hraðfrystihúsanna, seg-
ir að í umhverfisstefnu SH hafi ver-
ið lagðar til grundvallar siðareglur
FAO um ábyrga nýtingu auðlinda
sjávar frá árinu 1995. „Astæðan er
meðal annars sú að við teljum að
víðtæk samstaða verði að vera um
þær skilgreiningar sem umhverfis-
merkingar byggjast á. Hvort FAO
er rétti aðilinn til að fylgja slíku eft-
ir skal ég hinsvegar ekki segja til
um. Það er aftur á móti hugsanlegt
að einkaaðilar, alþjóðlegar vottun-
arstofnanir eða fyrirtæki, taki að
sér að votta slíkar umhvei’fismerk-
ingar svo fremi sem um þær náist
alþjóðleg samstaða.“
Friðrik segir grundvallaratriði að
skilgreina hvað felist í hugtakinu
sjálfbærar veiðar. Misjafnt sé hvað
menn leggi í merkingu hugtaksins.
Einnig sé óljóst í þeim hugmyndum
sem fram hafa komið hvernig votta
eigi einstaka fiskveiðar. „Er hægt
að votta veiðar allra íslenskra skipa
út frá einni forsendu eða er hægt að
votta allar íslenskar sjávarafurðir
út á þorskstofninn eingöngu? Það
eru margar slíkar skilgi'einingar
sem verður að komast til botns í áð-
ur en merkingarnar komast á.“
Upplýsa þarf neytendur
Friðrik segir að menn verði
einnig að gera sér grein fyrir hvaða
gildi umhverfismerkingar hafa og
hvernig. „Umhverfismerkingar hafa
ekki gildi nema neytendum sé kom-
ið í skilning um hvað í þeim felst.
Það kostar bæði mikla vinnu og fé
og verður ekki gert nema með til-
tölulega víðtæku samstarfi, annað^
hvort stórra fyrirtækja eða þjóða. í
framhaldinu má þá spyrja hvort
þjóðir séu tilbúnar til að borga
meira fyrir umhverfisvottaða vöru
eða í besta falli að taka vöruna fram
yfir aðrar á sama verði.“
Áhersla á heilnæmi
Friðrik segist sjálfur þeirrar
skoðunar að sjávarafurðir verði um-
hverfismerktar fyrr eða síðar. „Það
er hinsvegar ýmsum spurningum
enn ósvarað í þessu samhengi. Ég
get vel ímyndað mér að aðili á borð
við FAO komi að því að skilgreina
hvað eru sjálfbærar veiðar og hvað
ekki. Við höfum líka lagt áherslu á
að einnig verði lögð áhersla á heil-
næmi afurðanna, samhliða vottun
um sjálfiiæra nýtingu. Þá yrðu fleiri
þættir dregnir inn í vottunina, til
dæmis mengun sjávar. Þá væri
hægt að sannfæra neytendur um að
hér á landi séu stundaðar sjálfbær-
ar veiðar en um leið séum við að
bjóða heilnæmar afurðir,“ segir
Friðrik.
Alþjóðastofnanir ekki
samkvæmar sjálfum sér
Gunnar Orn Rristinsson, fram-
kvæmdastjóri Sölusambands ís-
lenskra fiskframleiðenda, segir
álitamál hvaða hagsmunun sé verið
að þjóna með umhverfismerkingum
sjávarafurða. Enn sem komið er
leggi menn of misjafnan skilning í
hugtakið sjálfbærar veiðar. „Skil-
greiningin er afskaplega stutt á veg
komin. Eins og málum er háttað í
dag eru margar alþjóðlegar stofn-
anir ekki samkvæmar sjálfum sér
þegar kemur að vísindalegi-i um-
ræðu. Þar nægir að horfa til Al-
þjóða hvalveiðiráðsins. Á meðan vís-
indaleg rök taka af allan vafa um að
margir hvalastofnar þoli töluverðar
veiðar eru sjálfskipaðir umhverfis-
sérfræðingar á öndverðum meiði.
Þannig að á meðan skilgreiningin á
því hvað menn eiga við með sjálf-
bærum veiðum liggur ekki fyrir þá
tel ég að mjög varasamt að fara út í
umhverfismerkingar á sjávarafurð-
um.“
Mýmörg mál sem þarf að leysa
Gunnar segist ekki sjá fram á að
samstaða náist um skilgreiningu á
sjálfbærri nýtingu. Málið sé flókn-
ara en svo. Margar þjóðir stundi til
dæmis stjórnlausa rányrkju á fisld-
stofnum og sumar þeirra leggi ís-
lendingum meðal annars til hráefni
sem sé unnið úr hérlendis. „Mörg
þessara fyrirtækja gefa sig út fyrir
að vinna umhverfisvænar vörur.
Hvernig ætla þau að bregðast við
þegar stórmarkaðir gera kröfu um
umhverfisvottaða vöru? Það eru
mýmörg mál af þessu tagi sem þarf
að leysa til að umhverfismerking
geti átt sér stað og ég sé ekki að
hægt sé að leysa úr þeim eins og
staðan er í dag. Það verður því að
fara mjög varlega í að fela einhverj-
um aðilum vald í þessum málum,
burtséð frá því hvort það eru al-
þjóðlegar stofnanir eða einkafyrir-
tæki. Alþjóðlegar stofnanir hafa
ekki nálægt eins mikilla hagmupa
að gæta af sjávarútvegi og við ís-
lendingar og því ófært að fela þeim
að túlka þessi atriði. Ég er því alfar-
ið á móti því að umhverfismerking-
ar verði teknar upp, það eru of
margir lausir endar í málinu," segir
Gunnar Örn.
Islendingar hagnast
á umhverfísvottun
Umhverfísmál í sjávarútvegi til umfjöllunar
á aðalfundi Bresk-íslenska verslunarráðsins