Morgunblaðið - 14.11.1998, Blaðsíða 62

MORGUNBLAÐIÐ
. 62 LAUGARDAGUR 14. NÓVEMBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
Ofvirkni barna
-í
Unnur Heba Sólveig
Steingrímsdóttir Guðlaugsdóttir
GREINING og meðferð of-
virkra barna fer fram á barna- og
unglingageðdeild Landspítalans.
Til að ná sem bestum árangri þarf
sameiginlegt átak heimilis og
skóla að koma til. Því fyrr sem
meðferð hefst því betra. Ráðgjöf
og stuðningur fyrir foreldra,
kennara og starfsfólk heilsugæsl-
unnar er mikilvægur þáttur í for-
vörnum og leiðir til aukinna lífs-
gæða fyrir ofvirk börn og fjöl-
skyldur þeirra.
Hvað er ofvirkni?
Meðal fræðimanna er gerður
greinarmunur á athyglisbresti án
ofvirkni (ADD - Attention-defieit
disorder) og athyglisbresti með of-
virkni (ADHD - Attention-def-
iciVhyperactivity disorder). Orsak-
ir ofvirkni eru taldar líffræðilegar,
líklega truflun í boðefnakerfi heila,
en erfðir eiga greinilega mikinn
hlut að máli (25% foreldra eru með
ofvirknieinkenni). Talið er að um
3-5% barna séu ofvirk. Það sam-
svarar að meðaltali því að eitt of-
virkt barn sé í hverjum bekk
grunnskólans á Islandi. 70% eru
enn með einkenni á unglingsárum
-A (mest hvatvísi og athyglisbrestur)
en 50% eru einkennalaus á fullorð-
insaldri. Hegðunareinkennum of-
virka barnsins er oft skipt í þrjá
flokka:
Athyglisbrestur:
Athygli endist stutt, á erfitt með
einbeitingu, gerir kæruleysisleg
mistök, á erfitt með að ljúka við
verkefni, getur illa skipulagt vinnu
sína, truflast auðveldlega, er
gleymið, týnir hlutum, á erfitt með
s. að kalla fram fyrri reynslu og nýta
hana, sér illa orsök og afleiðingu.
Ofvirkni:
Almennt mikil
hreyfivirkni, er á iði og
fiktar í hlutum, kliírar
mikið, talar mikið og er
hávært í leik. Bregst of
sterkt við áreiti, við-
brögð yfirdrifin.
Hvatvísi:
Getur ekki stoppað
til að hugsa, æðir
áfram í fljótfæmi,
hugsar ekki út í afleið-
ingar gerða sinna,
hvatvíst í svörum, get-
ur illa beðið eftir að
röðin komi að því,
sveiflur í hegðun/ástandi, grípur
fram í, ryðst inn í leiki hjá öðrum.
Hafa ber í huga að einkennin eru
töluvert bundin aðstæðum. Minna
ber á þeim við rólegar aðstæður,
t.d. þegar bamið er eitt með for-
eldram en þau geta blossað upp við
órólegri aðstæður, t.d. í leik með
öðram börnum. Einnig era ein-
kenni missterk og mismunandi
samsetning milli einstaklinga.
Þannig getur athyglisbrestur verið
mest áberandi hjá einu ofvirku
barni en hreyfíofvirkni og hvatvísi
hjá öðra.
Af hveiju ég?
Ofvirk böm eiga oft erfitt upp-
dráttar. Þau era traflandi fyrir þá
sem þau umgangast og eiga erfitt
með að fara eftir reglum og fyrir-
mælum. Þau heyra sífellt „ekki
gera þetta „hættu þessu nú
„afhverju getur þú aldrei verið til
friðs-“, o.s.frv. Þau upplifa snemma
höfnun frá öðram og eiga erfitt með
að skilja neikvæð viðbrögð annarra
gagnvart þeim. Sjálfsmynd þeirra
er þess vegna oft mjög brotin og
þau upplifa umhverfi sitt fjandsam-
legt þar sem fátt gengur þeim í
haginn. Urvinda foreldrar festast
gjarnan í vítahring neikvæðra sam-
skipta og eiga oft erfitt með að
finna jákvæðar hliðar á ofvirka
baminu. Oft fá þeir lítinn utanað-
komandi stuðning, s.s. frá ættingj-
um, sem vilja meina að þetta sé
bara fyrirgangur eða „strákalæti"
en era þó fegnir að sjá sem minnst
af barninu sem setur allt á annan
endann þegar það kemur í heim-
sókn.
Er ofvirkni
áhættuþáttur?
Rannsóknir benda til að á ung-
lingsárum eigi 40% ofvirkra við al-
varleg hegðunarvandkvæði að
glíma og stór hluti þeirra þrói með
sér andfélagslega hegðun og mis-
notkun fíkniefna (Mash og
Barkley, 1996). Þegar samskipti
heima og í skóla hafa í nokkur ár
einkennst af vítahring með nei-
kvæðum skilaboðum til barnsins,
er algengt að hegðunarerfiðleikar
(mótþrói, andstaða, ögran, upp-
reisn) bætist ofan á ofvirkniein-
kennin eða að barnið dragi sig í hlé
og koðni niður (kvíði, vanlíðan,
þunglyndi). Þetta fer eftir því hver
vandamál barnsins era og hvernig
þau eru samsett ásamt persónuein-
kennum hvers barns.
Greining og meðferð
Ofvirknigreining er gerð á
göngudeild BUGL. Tekið er á móti
bömum aðallega upp að 12 ára
aldri en stundum eldri. Eftir að nið-
urstaða er fengin er mælt með
ákveðnum aðgerðum og leiðum í
Ofvirk börn, segja þær
Unnur Heba Stein-
grímsdóttir og Sólveig
Guðlaugsdóttir, eiga
oft erfitt uppdráttar.
framhaldi af því. Er þá oftast um að
ræða lyfjameðferð, fræðslu- og/eða
þjálfunarnámskeið og ráðgjaf-
ar/stuðningsviðtöl fyrir foreldra á
göngudeild. I einstaka tilfellum er
mælt með innlögn á barnadeild, en
þar er sífellt meiri áhersla lögð á
þátttöku foreldra, sem fá beina
kennslu og þjálfun í árangursríkum
samskiptaaðferðum á deildinni. I
október sl. var settur á fót stuðn-
ingshópur fyrir foreldra ofvirkra
barna. Um er að ræða tilrauna-
verkefni sem felur í sér hópvinnu
en jafnframt stuðningsviðtöl fyrir
hverja íjölskyldu í heimahúsum.
Hópurinn hittist í tólf skipti, fram í
mars ‘99. Leiðbeinendur era tveir
hjúkranarfræðingar frá BUGL.
Hvernig náum við árangri?
Til að ná sem bestum árangri er
ljóst að taka þarf á vandanum frá
öllum hliðum samtímis, á heimili og
í skóla/leikskóla eða í aðstæðum
þar sem um vandamál er að ræða.
Því fyrr sem tekið er á vandanum
því betra og mikilvægt er að nýta
fjölbreytt meðferðarform samhliða,
s.s. lyfjameðferð, atferlisþjálfun
o.fl. ásamt öllum mögulegum stuðn-
ingi fyrir foreldra og kennara.
Mjög mikilvægt er að hjálpa barn-
inu að styrkja sjálfsmynd sína, t.d.
með því að gera því kleift að fylgja
jafnöldram í námi, styðja eðlileg fé-
lagatengsl og hjálpa því að nýta
styrkleika sína til hins ýtrasta.
Eins og fram hefur komið er stór
hluti ofvirkra enn með einkennin á
unglings- og fullorðinsaldri.
Góðar framtíðarvonir
Ofvirknihugtakið er tiltölulega
ungt og ekki er langt síðan farið
var að greina og þróa meðferð fyrir
ofvirka. Viðhorf almennings er enn-
þá í samræmi við það og margir
tregir til að líta á hegðun ofvirkra
sem afleiðingu af líffræðilegum
þáttum. Þau ofvirku börn og ung-
lingar sem fá þá aðstoð sem stend-
ur til boða og eiga vísan stuðning í
fjölskyldunni eiga góðar framtíðar-
vonir, en þegar talað er um ofvirk
börn er raunin oft sú að neikvæðar
hliðar ofvirkninnar era yfirgnæf-
andi í umræðunni. Það gleymist að
huga að manneskjunni sem er á
bak við þetta áberandi traflandi yf-
irborð. Þegar farið er að huga að
jákvæðum þáttum er úr mörgu að
moða og þegar orkan beinist í rétta
farvegi nýtist hún oft vonum fram-
ar, enda er hægt að benda á fjölda
áhugaverðra og mikilsmetinna full-
orðinna einstaklinga sem vora með
ofvirknieinkenni sem börn en hafa
komist langt í lífinu og sinna mikil-
vægum störfum í þjóðfélaginu í
dag.
Höfund ar eru geðhjúkrunarfræð-
ingar á barna- og unglingageðdeild
Landspítala (BUGL).
SÚ samfélagsgerð
sem við búum við er
iðnaðarsamfélagið með
velferðarkerfi og góðu
atvinnuástandi. Þetta
kerfi byggist á mjög
ákveðinni formbygg-
ingu og á við bæði á
vinnumarkaði og í
skólakerfi. Formbygg-
ingin er lóðrétt og
hlutverk einstakling-
anna er að gera það
sem fyrir þá er lagt af
öðram. En ferli breyt-
inga er hafið sem
gengur út á það að
formgerðin er orðin
fljótandi, krafist er allt
annarrar hæfni einstaklingsins en
áður. Sjálfstæði, framleiki í hugs-
un, yfirfærsla og mat og sjálfs-
traust verða mikilvægari eiginleik-
ar. Lóðrétta formgerðin lætur und-
an síga og sú formgerð sem við
tekur er lárétt.
Endingartími allra hluta styttist
stöðugt. Við búum við samfellda
þróun þar sem umhverfi okkar
þróast frá því sem við þekkjum til
einhvers sem við þekkjum ekki. Sá
einstaklingur sem bíður með að
taka ákvörðun er í raun að taka
ákvörðun um að hann ætli ekki að
vera með. Við erum tilneydd til
þess að taka ákvörðun nú og miða
ÚTILÍF
GLÆSIBÆ • S: 581 2922
www.utilif.is
hana við það ástand
sem er í núinu. Ekki
verður beðið þar til á
morgun með að kaupa
og læra á nýju tölvu-
gerðina því þá verður
hugsanlega önnur
komin á markað.
Menntakerfið þarf að
opnast meira. Þar þarf
að vera nægilegt rými
fyrir alla sem vilja
sækja sér aukna
menntun. I dag er
starfsmenntun um of
skipulögð á þann veg
að hún byggist á stutt-
um námskeiðum, sem
eru byggð eftir kröf-
um og mati atvinnurekandans. Því
miður virðist það oft vera svo að
margir atvinnurekendur era ein-
ungis tilbúnir til þess að leggja
fram fé til starfsmenntunar, þegar
leggja á starf niður, og þá til þess
að leggja fram styrk til náms í öðra
starfi.
Þeir eiginleikar starfsfólks að
geta unnið sjálfstætt, meta aðstæð-
or, flokka og taka á sig ábyrgð hafa
á seinni áram orðið mun eftirsókn-
arverðari. Vinnustaðir sem ná
bestum árangri í dag byggja á
þessum eiginleikum starfsfólksins.
Of margir stjómendur vinnustaða
hafa um of einblínt á tækniþróun-
ina sem einu leiðina til framtíðar-
innar. A vinnumarkaði framtíðar-
innar er fyrirsjáanleg þörf á þróun
þar sem tæknilegir möguleikar
haldast í hendur við hina mannlegu
eiginleika, eins og sjálfstæði, fram-
leika í hugsun, yfirfærslu og mat.
Það er þetta sem kröfur til at-
vinnuhæfni ganga út á. I auknum
mæli þarf einstaklingurinn að
rannsaka og vera skapandi í því að
leysa vandamál, ákafur í leit að
nýrri reynslu og tilbúinn að aðlag-
ast breyttum aðstæðum.
Þeir múrar sem felast í núver-
andi skipulagi verkalýðshreyfing-
arinnar koma í veg fyrir þróun á
vinnumarkaði og hindra atvinnu-
og þróunnarmöguleika einstak-
lingsins. Ef ekkert verður að gert
mun það leiða til þess að atvinnulíf-
ið og launamenn sætta sig ekki við
núverandi ástand og félagsmenn
munu í vaxandi mæli leita út úr
verkalýðshreyfingunni. Kjara-
samningar þurfa í auknum mæli að
vera rammasamningar, sem ein-
Á vinnumarkaði fram-
tíðarinnar er fyrirsjá-
anleg þörf á þróun,
segir Guðmundur
Gunnarsson, þar
sem tæknilegir mögu-
leikar haldast í hendur
við hina mannlegu
eiginleika.
staklingurinn og vinnuhópar geta
fyllt út í með þróun sem hann tek-
ur sjálfur ákvarðanir um eða eiga
sér stað á vinnustaðnum. Þar mun
ábyrgð og hlutdeild í starfí ráða
mun meiru en í dag. Fagmúrar
milli félagsmanna státtarfélaga era
að of stóram hluta að viðhalda
mörkum milli starfsgreina og mið-
ast við starfsgreinar eins þær em
án viðbótarmenntunar og þróunar.
Skilgreind mörk milli starfsgreina
sem hindra þróun einstaklingsins
þarf vitanlega að rífa niður. Sú þró-
un hefur hafist á vinnumarkaði og
verkalýðshreyfingin þarf að vera
þátttakandi í henni frekar en að
berjast gegn henni.
Höfundur er fomiaður Rafiðnaðar-
sambands íslands.
Þróun á
vinnumarkaði
Guðmundur
Gunnarsson