Morgunblaðið - 04.12.1998, Blaðsíða 36

36 FÖSTUDAGUR 4. DESEMBER 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Dulmögn og
náttúrudýrkun
BÆKUR
Skáldsagur
ÚTISETAN
Eftir Guðnínu Bergmann. Fróði,
Reykjavík, 1998, 240 bls.
EKKI keraur verulega á óvart að
Guðrún Bergmann skuli velja að
söguefni í fyrstu skáldssögu sína
foma siði og dulmögn,
andatrú og núttúru-
dýrkun.
Sögusvið Útisetunnar
er Norður-Noregur og
„Island“ á fyrri hluta ní-
undu aldar. Þar segir
frá stúlkunni Arnhildi af
Sámi-ættflokknum,
þjálfun hennar sem sjá-
anda og seiðkonu,
hvernig hún lærir að
hafa hamskipti og
bregða sér í amarlíki og
ferðast um heima
manna og anda; stærst-
um hluta þjálfunartíma
síns, útisetunnar, ver
hún undir jökli á eyju
norður í höfum. Útiset>
an hefur meinlæti og harðræði í fór
með sér, en stúlkan er hörð af sér og
úrræðagóð með afbrigðum. í einver-
unni kynnist hún írskum einsetu-
manni og á með honum ástarfund.
Hann drukknar í stríðu jökulfljóti og
Amhildui- hverfm’ aftur til heim-
kynna Sámi-fólksins reynslunni rík-
ari.
Aðdáun höfundarins á náttúrulyfj-
um og andatrú kemur skýrt fram í
margendurteknum lýsingum á slík-
um fyrirbæram. í þeim birtist ofur-
trú á mátt grasa og jurta til að lækna
flestar meinsemdir, blandin bernskri
lofgjörð um heilbrigði fornra og
náttúrulegra lífshátta. Ekki verður
þó tekið mark á þeim lýsingum sem
áreiðanlegum heimildum heldur ber
að líta á þær sem ímyndaða sögulega
umgjörð um nokkra þræði hefðbund-
innar afþreyingai’ sem höfundur ger-
h’ tilraun til að flétta saman; sögu-
svið miðalda, yfirnáttúrulega krafta,
óblíð náttúruöfl, vígaferli, kynlíf, lífs-
háska og ástarævintýri. Til að full-
komna þessa kunnuglegu mynd
vantai’ reyndar dæmigert illmenni í
söguna og vaknar þá spurningin
hvort markmið höfundarins hafi ver-
ið að segja eins konar
reynslusögu fremur en
spennusögu án þess þó
að gera upp við sig hvor
leiðin skyldi farin.
Höfundurinn kýs að
leggja frásögnina í
munn Amhildi og er
talsvert lagt upp úr lýs-
ingum á líðan hennar
og tilfinningalegum
upplifunum af öllu sem
fyrir ber, en þrátt fyrir
nálægðina verður hún
lesandanum lítt hug-
leikin. Farið er fram og
aftur í tíma, fjölskyldu-
saga Arnhildar er rakin
í nokkrum aðskildum
köflum og breytir höf-
undur þá um frásagnaraðferð. Fjöl-
margar persónur koma við sögu en
þær þjóna flestar einföldum tilgangi,
styðja við afmarkaða hluta frásagn-
arinnai’ og eru svo úr sögunni. Frá-
sögnin er margorð en rislítil og stíll-
inn viðvaningslegur, minnir helst á
sléttan og felldan skólastíl án nokk-
urra merkjanlegra höfundarein-
kenna.
Útisetan sver sig í ætt við sagna-
flokk Margit Sandemo um ísfólkið
sem naut mikilla vinsælda fyrh-
nokkrum ámm. Fyrir þá sem höfðu
gaman af því ætti Útisetan ekki að
vera svo slæmur kostur ef velja skal
lesningu til afþreyingar á síðkvöldi.
Hávar Sigurjónsson
Guðrún
Bergmann
Hlátrasköll í höll
BÆKUR
Gamansögur
HÆSTVIRTUR FORSETI
Gamansögur af íslenskum alþingis-
mönnum, söfnuðu efni og ritstýrðu.
Prentvinnsla: Ásprent/POB ehf. Út-
gefandi: Bókaútgáfan Hólar 1998 -
184 síður.
JA, það er ekki á þá félaga, Guð-
jón Inga og Jón, logið prakkara-
skapnum. Fyrst héldu þeir í kirkjur
og fundu þar slíka skrípalinga, að
frásagnir af þeim fylltu tvær bæk-
ur, og var þó mörgu hent. Nú, svo
álpuðust þeir inn á íþróttavöll, sáu
menn elta bolta; hoppa yfír prik;
hlaupa eins og þeir héldu illvígt
naut elta sig, og sáu margt, margt
fleira. I þessari bók eru þeir komnh-
inn í virðulegt hús við Austurvöll,
Alþingishúsið. Þeir halda um maga
og hlæja og hlæja, og milli hviðanna
stynja þeir upp: Góðir landar, dæm-
ið þau, sem hér hafa komið sér fyr-
ir, ekki hart, þetta eru sakleysis
grey, - mannleg, meira að segja
fyndin mörg. Síðan raða þeir kynn-
unum til bókar; gera gi’ein fyrir
mönnum og málefnum; og af stakri
kui’teisi við stjórnendur þjóðar,
safna þeir saman í einn þátt speki-
málum, er þeir fundu hjá háttvirt-
um þingmönnum, tókst að safna í
gáfnaskjóðuna efni er nægði, með
því að lengja línubil, á 3 síður af 184.
Háttvísi höfunda er slík, að þeir
hljóta að vera einstök prúðmenni,
því aðeins í tvígang lýsa þeir og
skýra þetta undai’lega hljóð, sem al-
þjóð heyrir, þegar hinir háu herrar
hrista höfuð.
Já, bókin er kitlandi hláturvaki,
hættuleg fölskum tönnum, eins og
landskjálftar leirtaui í Ölfusi, því er
eg ekki viss, hvort rétt er að vitna
til hennar beint. En hér era ljóð;
hér eru eiturörva tilsvör; fimi tungu
og hugar.
Eitt sinn kom Jónas frá Hriflu að
leiði látins vinar, Ólafs Thors, og
stundi: „Skyldi Ólafur vera dáinn
eða er þetta enn einn Ieikaraskap-
urinn í honum?“
Jón Ái-mann Héðinsson var spurð-
ur, hver væri helsti kostur þess að
vera alþingismaður.
Hann svaraði: ,Að
hafa fast bflastæði í
miðbænum."
Sverrir Her-
mannsson var spurð-
ur, hve margir ynnu
í ráðuneyti hans.
„Tæplega helming-
urinn,“ svaraði
Sverrir án þess að
blikna.
Það er mikill kost-
ur bókar, að höfund-
ar gera grein fyrir
mönnum, setu
þeirra á hinum
hæstu trónum. Þeir
rekja sögu; varpa
ljósi á þá tíð, er mönnum var alvara
með veru sinni í pólitík, samanber
söguna um Pétur Ottesen á leið til
Hafnar (126). Margt er mér því
ljósar, eftir lestur bókar, - sumt
fallegt, annað ekki, kann meira að
segja skil á, hvers vegna Kristur
gekk á vatninu forðum, því vizka
landsfeðra og mæðra spannar
hnattahylinn allan. Stærstur kost-
ur bókar er þó sá, að mér er, eftir
lesturinn, miklu, miklu hlýrra til
þingmanna en áður, skil betur, hví
fólk greiðir milljónir í tilraunir til
að komast í þeirra raðir.
Hafi höfundar þökk og haldi þeir
áfram lengi enn að benda á spaugi-
lega tilburði okkar við að sýnast
menn.
Sig. Haukur
Við
skóla-
lok
Það er ýkt kælt
BÆKUR
Ljóð
STAKIR JAKAR
eftir Árna Larsson, Ljóðasmiðjan sf.
Reykjavík, 1998, 73 bls.
nýjan hátt einsog í ljóðinu „Friðar-
höfn“:
égbrýtsamantíma
rit dag blöð
felli þau saman
í smábáta atburða
Framhald fram-
haldsins vegna
BÆKUR
Karnabók
KÓNGAR í RÍKI SÍNU OG
KRUMMINN Á SKJÁNUM
Eftir Hrafnhildi Valgarðsdóttur.
80 síður. Krass, 1998.
KÓNGAR í ríki sínu og kramm-
inn á skjánum fjallar um sumaræv-
intýri tveggja 11 ára drengja, Lalla
og Jóa. Þeir búa í litlu sveitaþorpi,
annar hjá foreldrum sínum og yngri
systur en hinn hjá ömmu sinni, sem
á yngri áram var kölluð Kata káta!
Litið eimir eftir af kátínu Kötu,
þvert á móti er hún heldur leiðinleg
og orðljót kona. Hún kallar fólk t.d.
pöddur, bullara og rugludalla. Og
hún skrækir, eins lítið aðlaðandi og
það er.
Margt drífur á daga vinanna
þetta sumar. Jói eignast bróður og
móðir hans kemur í sveitaþorpið til
að giftast indælispilti, honum Sím-
oni. Þeir veiða ánamaðka og Petra,
telpa frá Ameríku, neyðir Pésa afa
sinn til að bera bleika derhúfu hálft
sumarið. Hálftaminn hrafn hrekkir
þá félaga af og til og kemur undir
bókarlok í veg fyrir að vindill kveiki
í húsinu hennar Kötu.
Krummi kemur ekki mikið við
sögu í bókinni en engu að síður sér
höfundur ástæðu til að geta hans í
bókartitli. Hlutverk hans í brunan-
um er ekki einu sinni nógu veiga-
mikið til að réttlæta það. Hápunkt-
inn vantar í söguna og hún er ekki
sérlega grípandi. Perónurnar eru
lítið skemmtilegar og maður getur
ekki með góðu móti samsamað sig
neinni þeirra, þær eru ekki nógu
spennandi.
Orðnotkun er frekar einhæf.
Orðasambandið fullt af er ofnotað
og fólk skrfldr oft og skrækir. Text-
inn ber þess merki að ekki hefur
verið legið nóg yfir honum. Setning-
ar eins og „... hér var aðeins um
nokkrar mínútur að ræða þar til
kvikna myndi í húsinu,“ „... og alltaf
blaðrandi eitthvað bull,“ eru kauðs-
legar. Ellefu ára drengur myndi
heldur varla orða hugsun sína
svona: „Nei, eiginlega ekki því að ég
þarf að mæta í vinnuna, en þú
manst að ég er sendill og aðstoðar-
maður hjá kaupmanninum á sumrin
og ég byi-ja strax á morgun."
Frágangur er almennt góður, en
fáeinar prentvillur era í bókinni. í
stað flinkh’ er skrifað flíknir og á ein-
um stað hefst setning á litlum staf.
Brian Pilkington myndskreytir
bókina. Myndimar era látlausar og
vel gerðar en hefðu gjarnan mátt
vera fleiri.
Bókin Kóngar í ríki sínu og
kramminn á skjánum er, eins og
segir á bókarkápu, sjálfstætt fram-
hald af fyrri bókum um kónga í ríki
sínu. Rýnir viðurkennir að hann
hefur ekki lesið fyrri bækurnar
tvær um Lalla og Jóa, enda varla
hægt að ætlast til þess, fyrst bókin
er sögð geta staðið sjálfstætt. Engu
að síður dettur honum í hug fram-
haldskvikmyndir sem gjarnan eru
gerðar í þeimi von að þær verði
jafnvinsælar og sú fyrsta. Iðulega
brestur vonin.
María Hrönn Gunnarsdóttir
KVIKIVIYMHR
Stjör nubíó
PARTÍIÐ „CAN’T HARDLY
WAIT -k'k
Leikstjórn og handrit.: Deborah Kapl-
an og Harry Elfont. Aðalhlutverk:
Ethan Embry, Jennifer Love Hewitt,
Charlie Korsmo. Columbia 1998.
EINHVER í Hollywood hefur
fengið þá hugmynd að gaman væri
að kvikmynda það sem á að líta út
eins og dæmigert menntaskólapartí
og sjá hvort hægt væri að gera úr
því gamanmynd. Við höfum oft kom-
ið í svona partí í amerísku bíómynd-
unum þar sem bjórinn flýtur og
ruðningshetjur belgja sig, en að gera
um þau heila bíómynd er ansi bíræf-
ið. Varla er hægt að segja að fram-
leiðendur bandarísku gamanmynd-
arinnar „Can’t Hardly Wait“ sleppi
með skrekkinn.
Partíið er haldið við skólaslit og í
því era allar helstu klisjur amerísku
menntaskólamyndanna. Ein er ást-
sjúki venjulegi drengurinn sem lítur
glæsipíu skólans hýru auga með von-
leysissvip. Önnur er íþróttahetjan
sem glæsipían er með. Þriðja er
glæsipían sjálf. Fjórða er viðundrið
sem á að sjá fyrir kómísku hliðinni.
Fimmta er greindarlega stelpan sem
enginn lítur við. Sjötta eru þeir sem
hata sæta og fallega liðið og ætla að
gera eitthvað í því. Svo mætti áfram
telja.
Allt kemur þetta heim og saman í
hávaða og látum og spaugi undh-
stjórn Deborah Kaplan og Harry El-
fonts. Fyrir þá sem hafa gaman af að
horfa á aðra missa stjórn á sér, haga
sér eins og fífl, lenda í slagsmálum,
verða ofurölvi og þess háttar í partí-
um gæti myndin gert eitthvert gagn.
Ki’akkamh’ sem fara með aðalhlut-
verkin standa sig eftir aðstæðum.
Þekktust þeirra er Jennifer Love
Hewitt, sem leikur að vonum glæsi-
píuna.
Arnaldur Indriðason
BANDARÍSKA ljóðskáldið E.E.
Cummings (skrifaði sig e.e. curam-
ings) gerði merkilegar framúr-
stefnutilraunir með tungumálið á
fyrri hluta aldarinnai’. Hann skipti
orðum í línur svo það varð til ný
merking, sprengdi réttritunan’eglur
í tætlur (notaði t.d. aldrei hástafi og
sleppti greinarmerkjum), setti ljóð
upp á myndrænan hátt,
drap merkingunni á
dreif með svigum og
sleit orðin í frumeindir
sínar. Hann varð aldrei
alveg hluti af hefðinni,
þótti ekki sýna pólitísk-
an rétttrúnað (hann var
ásakaður um gyðinga-
hatur) og kannski var
meðferð hans á tungu-
málinu of róttæk. Þó
gætir áhrifa hans víða
og hann hefur skotið
upp kollinum í íslenskri,
módernískri ljóðagerð.
Og á síðasta ái’atug
vora Gyrðir Elíasson
og ísak Harðarson
mjög samstiga í
formtilraunum af þessum toga í ann-
ars gagnólíkum ljóðum sínum.
Nú væri ég auðvitað ekki að tala
um E.E. Cummings nema vegna
þess að Árni Larsson tekur upp rof-
inn þráð hans í ljóðabók sinni Stakir
jakar. Meira að segja titillinn ber
þetta með sér: lesandanum er boðið
að gerast þátttakandi í ljóðunum
með því að bæta við svo sem eins og
einu ká-i: stakir jakkar. Enda er til-
vitnun í Cummings fyi’ir ofan eitt
ljóðið, vísun í Ezra Pound í öðru.
Þetta eru að sönnu ekki lágvær Ijóð,
styrkur þeirra felst ekki í að vekja
grun eða búa til eyður og þagnir í
tungumálinu heldur í andófskenndri
upplausn þess. Aðferðin er frískandi,
ef ekki beinlínis frelsandi. Sú frelsun
felst ekki aðeins í því að Árni „noti
hnefafylli/af stórum orðum/og smá-
um orðum/samtímis“ einsog segir í
ljóðinu „Fölsun sögunnar“ (61) held-
ur hinu að brugðið er á húmorískan
leik með orðin. Þeim er skipt í línur á
vatnsheld neyðaróp daganna
tjargaðar stunur næturinnar
leita að bunu
lækjum inn í eilífðina
þessi ósigrandi floti
logandi
Heimfæra má sömu
gagnrýni á ljóðagerð
Árna og höfð hefur ver-
ið um Cummings: hún
er svag fyrir fyndni og
stenst ekki mátið að
hafa rúsínu i pylsuend-
anum. En reyndar hef-
ur mér aldrei fundist
það alveg sanngjörn
gagnrýni. Það er anar-
kískur kraftur í Stökum
jökum, ljóðin eru ýmist
prósaljóð, myndræn að
uppsetningu eða leik-
andi með orðin. í „Að
gefnu tilefni" (31) blæs
fútúrískt sjálf ljóðmæl-
andans upp yfn- náttúr-
una, „Graffiti del Ma-
estro“ er skemmtilega kvikindisleg-
ur undirróður. Unglingamál kemur
fyrir („Það er ýkt kælt“ (16) heitir
eitt ljóð í þremur hlutum), vísanir í
hinar og þessar veraldir og ljóð-
heima, andi Italíu svífur yfu’ vötnum.
Framandi tákn skipta bókinni niður í
hluta, á einum stað er ljósrit af
ítölskum lestarmiða sem gefur bók-
inni enn frekar þennan hráa framúr-
stefnublæ. Árni Larsson hefur áður
gefið út þrjár ljóðabækur, átt ljóð í
safnbókum og skrifað skáldsögu-
þætti en Stakirjakar er fyrsta ljóða-
bók hans í háa herrans tíð. Þráður-
inn sem hann hefur tekið upp í ljóða-
gerð sinni er utan alfaraleiðar en
hann er nauðsynleg endm’vinnsla á
framúrstefnu fyrri hluta aldarinnar,
stefnu sem var aldrei leidd til lykta.
Þessi úi’vinnsla þarf að vera til stað-
ar, bráðnauðsynlega. Auk þess
skarta Stakir jakar einni af bestu
bókarkápum þessa árs.
Hermann Stefánsson.
Árni
Larsson