Morgunblaðið - 28.02.1999, Side 12

12 SUNNUDAGUR 28. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
SJÁLFSTÆÐISSINNI veifar fána jafnaðarmanna á Austur-Tímor en stuðningsmenn þess að A-Tímor hljóti sjálfstæði hafa að undanförnu ítrekað
efnt til aðgerða í Dili, höfuðborg iandsins, til að ýta á eftir kröfum sínum.
Síðustu leiffar
nýlenduveldis
Stjórnvöld í Indónesíu léðu í síðasta mán-
uði máls á því í fyrsta skipti að veita Aust-
ur-Tímor sjálfstæði. Kári Þór Samilelsson
veltir fyrir sér sögu Austur-Tímor.
FYRIR innrás Indónesíuhers
árið 1975 laut Austur-Tímor
stjóm Portúgala sem haft
höfðu þar aðsetur frá byrjun
16. aldai- en Hollendingar sem voi-u
nýlenduhemar yfii’ stærstum hluta
Indónesíu fóm með stjóm á vestur-
hluta Tímoreyju. Þegar Indónesía öðl-
aðist sjálfstæði frá Hollandi árið 1949
tóku Indónesar við stjóm Vestur-
Tímor en en Austm’-Tímor varð hins
vegar áfram undir stjóm Portúgala.
Portúgalar lögðu mikið á sig til að við-
halda nýlendum sínum og beittu þeir
hemum bæði í Mósambík og Angóla
gegn aðskilnaðarsinnum. Kostnaður-
inn við þessar herferðir var mikill,
ekki síst þar sem fjárhagur Portúgals
vai’ veikiir fyrir. Þetta gerði að verk-
um að Austur-Tímor mætti jafnan af-
gangi við úthlutun fjármagns frá
Lissabon og þróaðist efnahagur ný-
lendunnar lítíð sem ekkert undir
stjóm Portúgala.
Það vom ekki síst efnahagslegir
örðugleikar sem leiddu til þess að
portúgalski herinn reis upp gegn ein-
ræðishema landsins og komið var á
lýðræðislegu skipulagi. Stefna nýju
stjómarinnar var sú að veita nýlend-
um landsins frelsi undan portúgölsk-
um yfirráðum og var þessari stefnu;
breytingu vel tekið á Austui’-Tímor. í
kjölfarið sprattu upp margir stjóm-
málaflokkar í nýlendunni en stærstir
þeirra vom sósíalistaflokkurinn Fret-
ilin og íhaldsflokkui-inn UDT sem
báðir höfðu fullt sjálfstæði til handa
Austur-Tímor á stefnuskrá sinni.
Indónesíustjóm með Súhartó hers-
höfðingja í fararbroddi var hins vegar
búin að ákveða að ekki væri hægt að
leyfa tilvist sjálfstæðs Austur-Tímors
í miðri Indónesíu og skipaði hann
hemum að beita öllum tiltækum ráð-
um til að tryggja að sú yrði ekki raun-
in. Óttaðist hann að sjálfstæð Austur-
Tímor mundi leiða tíl þess að aðrir
þjóðflokkar er byggja Indónesíu fæm
einnig að kj-efjast sjálfstæðis en slíkt
gæti á endanum grafið undan
Indónesíu sem heildar og þar með
valdi hersins og Súhartós sjálfs. Stutt
en harðvítug borgarastyrjöld braust
út á Austur-Tímor milli stuðnings-
manna Fretilin og UDT, en
Indónesíuher er talinn hafa kynt und-
ir deilunum. í miðju öngþveitinu yfir-
gáfu Portúgalar landið í miklu hastí í
ágúst 1975. Fretilin vann hins vegar
skjótan sigur á stuðningsmönnum
UDT og lýstí í kjölfarið yfir sjálfstæði
Austur-Tímors og kom á fót ríkis-
stjóm. Stjómin gerði sér hins vegar
fuila grein fyrir því að Indónesíuher
hafði átt mestan þátt í að koma borg-
arastyrjöldinni af stað og reyndi að fá
Portúgala til að snúa aftur til að koma
í veg fyrir allsherjar innrás
Indónesíuhers. En allt kom fyrir ekki
og þann sjöunda desember 1975 gerði
herinn innrás í Austur-Tímor í þeim
tilgangi að „frelsa“ íbúa landsins und-
an harðstjóm Fretilin-stjómarinnar.
Innrásin var gerð af mikilli hörku og
fregnir bárast af nauðgunum, pynt-
ingum og fjöldamorðum. Erfitt reynd-
ist að afla áreiðanlegra frétta af inn-
rásinni því áður en hún hófst lét her-
inn loka héraðinu fyrir erlendu frétta-
fólki og innlendir fjölmiðkir sættu rit-
skoðun hersins. Lengi vel var lítið
sem ekkert vitað um hvað var að ger-
ast á Austur-Tímor og sættu stjóm-
völd í Djakarta sívaxandi gagnrýni
fyrir einangrunarstefnuna. Einstaka
sinnum seytluðu þó út fréttir af ódæð-
isverkum og stórfelldum mannrétt-
indabrotum en umheimurinn lét þær
yfirleitt sem vind um eyru þjóta.
Talið er að allt að 200 þúsund Aust-
ur-Tímorar af þeim 650 þúsund sem
landið byggðu árið 1975 hafí týnt líf-
inu í innrásinni og í 23 ára langri her-
setunni sem henni fylgdi.
Sjálfstæðisher Austur-Tímors,
FLATILIN, undir stjóm Xanana
Gusmao, hélt hins vegar baráttunni
áfram eftir innrásina og hefur reynt
að gera hersetuliðinu lífið leitt. Her-
inn hefur einskis svifist í leit sinni að
andófsmönnum og fengið hóp Austur-
Tímora tíi liðs við sig. Þeim hafa verið
fengin vopn. Þessar sveitir hafa oft
verið sakaðar um morð og pyntingar á
andófsmönnum sem og saklausum
borguram. Upp á síðkastið hafa þess-
ar sveitir eflt baráttu sína enda sjá
þær ekki fram á bjarta framtíð án
nærveru Indónesíuhers.
Herseta Indónesa
Herinn hefur ávallt gegnt mikil-
vægu hlutverki í stjómmálum
Indónesíu allt frá stofnun ríkisins og
getur t.d. enginn forseti setið að völd-
um án stuðnings hersins. Herinn lítur
svo á að helsta hlutverk sitt sé að við-
halda Indónesíu sem einni heild og
þ.a.l. eru aðskilnaðarsinnar álitnir höf-
uðóvinir þjóðarinnar sem uppræta
verður með öllum tiltækum ráðum.
Það er því engin furða að allt ft-á byrj-
un deilunnar leit stjómin í Djakarta á
Austur-Tímor sem hemaðarlegt
vandamál og hefur héraðinu í raun
verið stjómað af hemum síðan landið
var hemumið. Þótt að nafninu til fari
borgaralegir landstjórar Austur-
Tímors með yfimáð á svæðinu þá em
þeir undir aðstoðarlandstjórann sett-
fr, en sá er skipaður af hernum og fer
í raun með öll yfirráð á svæðinu.
Hálfu ári eftir innrásina var Aust-
ur-Tímor innlimuð í Indónesíu sem
27. stjómsýsluhérað landsins. Hérað-
ið hefur hins vegar aldrei verið viðm’-
kennt af þjóðum heims sem hluti af
Indónesíu, að Áströlum undantekn-
um, sem ávallt hafa haldið mjög góð-
um tengslum við Indónesíustjóm.
Indónesíustjóm hefui- frá því inn-
rásin átti sér stað reynt að vinna íbúa
héraðsins á sitt band með ýmsum fé-
lagslegum umbótum og talsverðri
efhahagsaðstoð. Austm’-Tímor fær
þannig hlutfallslega mesta fjárhags-
aðstoð af öllum héraðum Indónesíu en
af ýmsum ástæðum hefur það ekki
skilað sér í betri lífskjörum almenn-
ings. Framleiðni á íbúa í Austur-
Timor er lægst af öllum héraðum
Indónesíu og er efnahagur landsins að
mestu byggður á landbúnaði, sem
aldrei hefur verið afkastamikill vegna
lítillar úrkomu á svæðinu. Þá hefur
allur mikilvægur iðnaður verið einok-
aður af hemum sem hefur auk þess
flutt inn þúsundir verkamanna til hér-
aðsins og tekið atvinnu frá innfædd-
um. Aðkomumenn, eða landnemar
eins og þeir nefnast af innfæddum,
era einnig allsráðandi í hinu smá-
vaxna viðskiptalífi héraðsins. Þá er öll
stjómsýsla einnig mönnuð af ,jand-
nemum“ sem hefur ýtt mjög undir at-
vinnuleysi meðal innfæddra mennta-
manna og hefur það numið allt að 80-
95%. 011 stjómsýslan er auk þess
gegnsýrð af spillingu og er engrar
þjónustu að vænta frá henni nema
gegn mútugreiðslum, sem flestir inn-
fæddir segjast ekki hafa efni á að
borga þar sem öll sæmilega launuð at-
vinna er í höndum aðkomumanna.
Ástandið í menntamálum og heil-
brigðismálum er litlu skárra. Um
helmingur innfæddra er hvorki læs né
skrifandi og ungbamadauði er hár,
jafnvel á indónesískan mælikvarða.
Auk þess era berklar útbreiddir í hér-
aðinu og til að bæta gráu ofan á svart
era læknai- ekki hafnir yfir mútu-
þægni enda flestir hverjir aðkomu-
menn og geta innfæddir því ekki
vænst mikillar þjónustu af þeiira
hálfu.
Allt þetta misrétti, fátækt og eymd
hefur ýtt undii’ hatur innfæddra gagn-
vart landnemunum og eitrað and-
rúmsloftið í samfélaginu með þeim af-
leiðingum að oft er stutt í ofbeldi.
Ekki bætir úr skák að flestir land-
nemanna era múslímar en 90% inn-
fæddra Austur-Tímorbúa era kaþ-
ólsk. Hið almenna vonleysi sem ríkfr-
meðal innfæddra hefur einnig orðið til
þess að enginn skortur er á meðlim-
um í ólöglegum aðskilnaðarhreyfing-
um Austur-Tímors en flestir meðlimir
þessa hreyfinga era ungt fólk sem er
fætt eftir 1975 og á engar minningar
um innrásina.
í sviðsljósið
Þann 12 nóvember 1991 safnaðist
fjöldi fólks saman í Dili, höfuðstað
Áustui’-Tímor til að minnast fallins fé-
laga er hafði verið drepinn af öryggis-
sveitunum nokkra áður. Eftir nokkra
stund dundi vélbyssuskothríð á mót-
mælendunum frá hermönnum sem
kallaðir höfðu verið til. Þegar upp var
staðið lágu 300 í valnum. Ólíkt fyrri
áþekkum atvikum gerðist þetta hins
vegar í viðurvist vestrænna frétta-
manna. Tveimm’ árum áðm’ höfðu
stjómvöld í Indónesíu opnað héraðið á
ný. Þetta atvik kallaði á víðtæka for-
dæmingu á yfirgangi Indónesíustjóm-
ar og var jafnvel talað um efnahags-
þvinganir og vopnasölubann. Þó varð
lítíð úr beinum aðgerðum og málið
gleymdist fljótt. Olgan á Austur-
Tímor hélt hins vegar áfram að magn-
ast og Austur-Timorar náðu athygli
umheimsins á ný er 29 tímorskir stúd-
entar yfirtóku hluta af bandaríska
sendii’áðinu í Djakarta á fyi-sta degi
APEC fundar í nóvember 1994.
í kjölfarið hóf stjómin í Djakarta
viðræður við Portúgala um framtíð
héraðsins, þar sem Portúgal er ennþá
hið alþjóðlega viðurkennda stjómvald
á Austur-Timor, þótt Portúgalar hafi
ekki haft bein afskiptí af Austur-
Tímor frá 1975. Þessar viðræður skil-
uðu hins vegar litlu þar sem viljinn
var ekki fyrir hendi af hálfu Indónesíu
og málið ijaraði út þótt ýmsir aðilar
innan stjómar Indónesíu væra famir
að efast opinberlega um ágæti stefn-
unnar gagnvart Austur-Tímor.
Árið 1996 voru tveimur helstu leið-
togum aðskilnaðarsinna á Austur-
Tímor, þeim José Ramos-Horta fyrr-
verandi utanríkisráðherra hinnar
skammlifu Fretelin-stjómar og séra
Carlos Belo biskup á Austur-Tímor,
veitt friðarverðlaun Nóbels og komst
héraðið enn einu^ sinni á forsíður
heimspressunnar. I kjölfarið fóru þeir
félagar í heimsreisu til að fræða um-
heiminn um vandamál Austur-Tímors
og vöktu þeir jafnan mikla athygli
hvert sem þeir fóra.
Vegurinn til sjálfstæðis
Sú ákvörðun tælensku stjómarinn-
ar að fella gengi gjaldmiðils síns sum-
ai’ið 1997 hratt af stað efnahag-
skreppu um gervafla Asíu sem átti
eftir að hafa geigvænlegar afleiðingar
fyrir hinar nýríku þjóðir álfunnar. Hin
ströngu efnahagslegu skilyrði sem Al-
þjóðlegi gjaldeyrissjóðurinn (IMF)
setti Indónesíustjóm leiddi til þess að
verð á helstu nauðsynjavöram rauk
upp úr öllu valdi sem leiddi til bylgju
óeirða í landinu. Að lokum var ástand-
ið orðið svo alvarlegt að Súhartó naut
ekki lengur stuðnings hersins sem
forseti og var hann neyddur til að
segja af sér vorið 1998. í hans stað
kom gamall vinur hans og vopnabróð-
ir B.J. Habibie og óeirðaölduna lægði
þótt ekki nyti hann mikils stuðnings
meðal almennings, enda gamall með-
limui’ Súhai’tó-klíkunnar sem notið
hafði góðs af vinskap sínum við forset-
ann í gegnum árin. Þó lýsti hann því
yfir að haldnar yrðu kosningar sumar-
ið 1999 og það var svo í janúar sl. að
Habibie gerði Austur-Tímoram tilboð
um sjálfstæði eða heimastjóm eftir
því hvað íbúamir sjálfir mundu
ákveða í kosningum.
Það er erfitt að átta sig á hvað ligg-
ur að baki þessari skyndilegu stefnu-
breytingu hjá ráðamönnum í
Djakarta. Verið gæti að Habibie sé að
reyna að styrkja pólitíska stöðu sína
fyrir kosningamar í sumar, þar sem
þetta gæti aflað honum stuðnings
bæði heima fyrir sem erlendis. Og
ekki veitii’ af ef hann á að gera sér
vonii’ um að vinna kosningamar. Vera
má að með auknum niðurskm-ði vegna
efnahagsástandsins geti her landsins
hreinlega ekki staðið lengur undir
þeim kostnaði sem hernaðaraðgerð-
unum á Austur-Tímor fylgir og nemur
um milljón bandaríkjadala á dag. Þá
er einnig líklegt að sívaxandi ólga í
héraðinu og þrýstingur að utan hafi
gert Austur-Tímor að það stóru póli-
tísku vandamáli að Indónesíustjóm
telji einfaldast að reyna að losa sig við
það og vona að í kjölfarið fari önnur
þjóðarbrot í landinu ekki að gera sér
of miklar hugmyndir um aðskilnað frá
Indónesíu.
Hveijar svo sem ástæðumar eru þá
virðist Austur-Tímor vera á leið til
sjálfstæðis en hvort það muni leiða af
sér betri lífskjör og aukið öryggi fyrir
íbúana getur tíminn einn leitt í ljós.
Efnahagur landsins er í molum og
átök á milli andstæðra fyfldnga færast
í aukana dag frá degi. Flestum leið-
togum aðskilnaðarsinna ber saman
um að best væri að hersveitir á vegum
Sameinuðu Þjóðanna dveldu í landinu
þar til sá aragrúi af vopnum sem til
staðar er hefur verið gerður upptæk-
ur. Margir óttast hins vegar að
Indónesíuher hafi nýlega verið að
dæla vopnum til stuðningsmanna
sinna á Austur-Tímor í þeim tilgangi
að kynda undir átökum í héraðinu og
réttlæta þannig nærvera sína í hérað-
inu. Ef dæma má af reynslunni er lík-
legt að sá ótti sé ekki ástæðulaus.
Höfundur er stjómmálafræðmgur,
búsvttur í Danmörku.