Morgunblaðið - 17.06.1999, Blaðsíða 58

58 FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Drengskapur
* og daglegt mál
t Á ÞJÓÐHÁTÍÐARDEGI er vert
að gefa því gaum hvernig tungunni
| farnast, hvar ásókn lágkúru rífur
L skörð í varnargarða, hvar veitt er
► viðspyrna og hvar látið undan síga.
Þess gætir nú mjög að æðri mennta-
i stofnanir hopa úr varðstöðu sinni
um móðurmál. „Daglegt mál“, þátt-
ur Ríkisútvarpsins, sem verið hefír á
‘ dagskrá um áratuga skeið hefir
þegjandi og hljóðalaus verið felldur
niður. Orðagjálfur, síbylja og froðu-
snakk fær óheftan aðgang. Fjöldi
þáttargerðarmanna lætur móðan
mása. Hirðir ekki um að vanda mál-
far sitt. Það hendir jafnvel hina
bestu menn að hirða eigi um að þýða
á móðurmál sitt svokölluð lykilorð,
er þeir fjalla um í fyrirlestrum sín-
um. Nýverið flutti stjórnmálafræð-
ingur ágætt erindi. Hann þrástagað-
ist á orðinu „identitet", án þess að
nefna íslenskt heiti á því hinu sama.
„Nostalgia11 er annað orð, sem þrá-
faldlega heyrist. Sveinbjörn Egils-
son rektor lét sér nægja að tala um
saknaðartilfínningu í skólaræðu
sinni.
í sjónvarpi og út-
varpi heyrast daglega
ambögur af munni
starfsmanna og við-
mælenda. Einn talaði
um tveggja ára „afmæli
morðsins". Einnig um
„fellibylinn sem var
uppá sitt besta“. For-
ystumaður nýs flokks
sagði að „flokkurinn
væri kominn á kopp-
inn“.
í daglegum útvarps-
og sjónvarpsþáttmn
heyrast nær aldrei
gömul og góð orð.
Þeim er útrýmt, en
önnur lágkúrulegri og
neikvæðari koma í þeirra stað. Rík-
isútvarpið á ekki að fá hundruð
milljóna til þess að valsa með og
sóa í innréttingar meðan það sker
við nögl fé til dag-
skrárgerðar.
Sigurður Nordal sat í
öndvegi og stóð i stafni
meðan hans naut við.
Orstuttur kafli er hann
birti í riti sínu, íslensk
menning árið 1942
nefndist: Heiðinn dóm-
ur. Þar segir m.a.: „Is-
lenzk tunga varðveitir
enn í dag orð úr heiðn-
um sið, sem gild ástæða
er tO þess að telja með
dýrustu eignum þjóðar-
innar. Það er orðið
drengur - ásamt orðun-
um drengskapur,
drenglyndi, drengileg-
ur; orðasamböndum eins og „dreng-
ur góður“, „mestur drengur" o.s.fn'.
Þó að þetta orð sé eldra en Islands
byggð, hefur það auðgazt hér að
Pétur
Pétursson
Málfar
Þegar talað er um
drengskap, segir Pétur
Pétursson, leikur um
orðið heiður blær
óspilltrar æsku, hrein-
lyndis og trausts.
merkingu og lifir ekki annarsstaðar
í sama skilningi, verður ekki þýtt til
hlítar á neina erlenda tungu fremur
en t.d. enska orðið gentleman. Það
er eitt þeirra orða, sem vaxið hefur
utan um lítinn kjarna eins og perla
um sandkorn, - þar sem hugsjón
hefur kristallazt svo, að hún geymist
frá kynslóð til kynslóðar. Slík orð er
torvelt að skilgreina fyrir öðrum en
þeim, sem aldir eru upp við þau.
Þegar talað er um drengskap, leikur
um orðið heiður blær óspilltrar
æsku, hreinlyndis og trausts. Allir
munu fúsir að trúa, að kjarninn sé
skír, úr því að hann hefur aukizt á
þessa lund. Flestir ættu líka að geta
fallizt á annað, sem máli skiptir fyrir
það efni, sem hér er um rætt. I ís-
lenzkum fornsögum er svo lýst
dæmum drengskapar, að vér finnum
varla nein ljósari né fullkomnari frá
síðari öldum, þótt nýjar og jafngild-
ar manndyggðir kunni að koma þar
til sögu.“
Sigurður Nordal nefnir í ritgerð
sinni enska orðið „gentleman". Is-
lenskir stjómmálamenn og fjöl-
miðlamenn, sem virðast ekki þekkja
orðið drengskaparheit, né önnur
áþekk, hafa burðast við að þýða
„gentlemans agreement" og nefnt
það „heiðursmanna-samkomulag“.
Þeim virðist sjást yfír orð Nordals,
er hann telur með „dýrustu eignum
þjóðarinnar“.
Forseti Islands hefir ferðast víða
á íyrstu embættisárum sínum. Flest
má gott telja við þær ferðir. Eitt er
þó aðfínnsluvert. Það eru ávarpsorð
er hann beinir til barnanna er fagna
komu hans. Forseti íslands á ekki
að tala um stráka og stelpur þegar
hann ávarpar yngstu þegna lands-
ins. Ef það teldist gott og gilt þá
ætti hann einnig að tala um kalla og
kellingar í ræðum sínum. Það er
undarleg meinloka hjá höfðingjum
ef þeir halda að þeir nálgist almúg-
ann, almenning á vinnustað, börn í
leikskólum, sjómann í verstöð eða
fiskvinnslustúlku í frystihúsi, með
því að stíga „niður“ á lægra svið. Á
dögum Jóns Thoroddsens hétu ung-
mennin piltur og stúlka, Jónas Hall-
grímsson ritaði um börn, drengi,
pilta, stúlkur. „Ó, þér unglingafjöld
og íslands fullorðnu synir.“ í Grasa-
ferð má sjá dæmi um rithátt Jónas-
ar. Orðið strákur hefur víðasthvar
neikvæða merkingu. „Betra er að
vera laukur í lítilli ætt en strákur í
stórri." „Illt er að heita strákur, en
þó verra að vera það.“ „Oft er strák-
ur í dánumannsætt.“
Hliðstæð og þaðanaf verri dæmi
mætti nefna um stelpur. Það vakti
undrun marga er tilkynnt var um
ráðstefnu á vegum Rannsóknarstofu
í kvennafræðum er bar heitið
„Stelpur og strákar í náttúrufræði-
stofunni." Þar var í forsvari „hand-
hafí nýsköpunarverðlauna forseta
Islands". Eimskipafélag Islands var
óskabarn þjóðarinnar. Enginn talaði
um krakka, strák eða stelpu.
Illa er komið íslenskri þjóðtungu
og móðurmáli ef öndvegisnemendur
villast þannig af vegi á akri mennta
og lista. Ætlar Háskóli íslands að
snúa baki við drengskap og taka til
við strákapör? Eru forsvígismenn
æðstu menntastofnunar landsins
svo heillum horfnir að þeir ætli að
hefja til vegs og virðingar heiti, sem
gleyma, en geyma ekki? Fella niður
fornu sæmdarheitin drengur og
drengskapur? „Bergþóra var
drengur góður.“ Forseti Islands á
að vera drengilegur maður og
drenglundaður. Nemendur Háskóla
Islands eiga að kappkosta dreng-
skap. Þeir eiga ekki að fremja
strákapör. Stúlkur eiga að standa
jafnfætis piltum og mega jafnvel
vera þeim fremri.
Höfundur er þulur.