Morgunblaðið - 20.06.1999, Síða 26

26 SUNNUDAGUR 20. JÚNÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
STJÓRNARSKRÁIN var afhent á þjóðhátið á Þingvöllum. Myndin sýnir Grím Thomsen flytja Kristjáni IX ávarp, en hann varð fyrstur konunga Islands
til að sækja Iandið heim.
Siðfeysi og ókirkjuleg-
ur trúarsetningar
125 ár síðan trúfrelsi var lögfest
s
I ár verða 125 ár liðin frá því að trúfrelsi
s /
var tryggt á Islandi með löfflim, þegar Is-
lendingar fengu stjómarskrá árið 1874.
Með henni var aldalangt bann við iðkun
annarra trúarbragða en kristni afnumið.
Jdn Asgeir Signrvinsson kannaði aðdrag-
anda þess að kveðið var á um trúfrelsi í
stjómarskránni og spjallaði við Pétur Pét-
ursson prófessor um stöðu kirkjunnar í dag.
EINAR Ásmundsson bóndi og al-
þingismaður krafðist trúfrelsis í
áskorun til Alþingis 1863 og 1865.
KRISTJÁN konungur IX færði ís-
lendingum stjórnarskrána 1874.
NÝ stjómarskrá (Grund-
loverí) var sett í konungsrík-
inu Danmörku 1849 í kjölfar
þess að konungurinn afsal-
aði sér einveldinu, en öldur stjóm-
arbyltingarinnar í Frakklandi árið
áður gengu yfir Evrópu um þær
mundir. Með stjómarskránni nýju
var dönskum þegnum tryggt trú-
frelsi, þannig að nú voru íbúar Dan-
merkur frjálsir að því að tilheyra
öðm trúarsamfélagi en hinni evang-
elísku lúthersku ríkiskirkju.
En þótt konungur biði ekki boð-
anna heima fyrir, þá náðu þær
breytingar, sem Grundloven hafði í
för með sér, ekki til íslands. Þegar
tveir mormónatrúboðar komu til
Vestmannaeyja árið 1850 vom enn í
gildi lög sem bönnuðu starfsemi
annarra trúfélaga en ríkiskirkjunn-
ar. Ríkiskirkja er réttnefni um hina
evangelísku lúthersku kirkju á
þessum tíma því trú og menning,
kirkja og ríki, vom ein heild að lög-
um og í reynd.
Óblíðar viðtökur
Mormónarnir áttu ekki sjö dag-
ana sæla í Vestmannaeyjum. Um
það vitnar blaðagrein frá 1853, sem
segir frá því að sýslumaður hafi
haldið réttarrannsóknir yfir þeim
og prestur safnaðarins áminnt þá
margsinnis. „Er nú um það rætt,
að hafin verði málaferli gegn
mormónum í Vestmannaeyjum fyr-
ir að halda samkomur og prédika
fyrir fólki ókirkjulegar trúarsetn-
ingar, og fyrir að reyna að afvega-
leiða fólk,“ segir í greininni. Trú-
boðarnir tveir vom Vestmanney-
ingar sem höfðu tekið mormónatrú
í Danmörku, Þórarinn Hafliðason
og Guðmundur Guðmundsson.
Nokkrir Vestmanneyingar tóku
þessa nýju trú þrátt fyrir að yfir-
völd reyndu hvað þau gætu til að
koma í veg fyrir það. Einn trú-
skiptinga var vel stæður bóndi sem
valinn hafði verið til þátttöku á
þjóðfundinum í Reykjavík 1851.
Þegar trúskipti hans urðu kunn
var þegar fallið frá því að senda
hann. Til dæmis um hina harkalegu
andstöðu sem mætti mormónunum
af hendi yfirvalda er það, að pró-
fastur skipaði prestinum í Vest-
mannaeyjum að koma í veg fyrir að
mormónar kæmust upp á megin-
landið til að útbreiða trúna. Var öll-
um sem vildu sigla til meginlands-
ins gert að framvísa skilríkjum
sem sýndu að viðkomandi væri
trúr hinni evangelísku lúthersku
kirkju.
Eitt var það mál í sambandi við
mormónana í Vestmannaeyjum
sem plægði örlítið far í þann akur
sem að fullu átti eftir að plægja
með stjómarskránni 1874. Það var
hjónavígslumálið sem margir ef-
laust kannast við. Arið 1873 gaf
prestur þeirra mormóna saman
hjón að mormóna sið. Sóknarprest-
urinn brást ókvæða við og ráðgað-
ist við yfirmenn sína varðandi lög-
mæti ráðahagsins og hvernig ætti
að bregðast við þessum atburði.
Biskup Islands, Helgi G. Thorder-
sen, fordæmdi sambúð parsins og
lýsti hana ólöglega og siðlausa.
Amtmaður Suðuramts, sem jafn-
framt var stiftsamtmaður, vildi nú
nema hjónavígsluna úr gildi en það
var erfiðleikum bundið. Parið
krafðist þess að sóknarpresturinn
gæfi það saman en hann þvertók
fyrir það sakir trúar þeirra. Málið
var þar með komið í ógöngur sem
einungis æðra vald gat leitt það út
úr. I konungsbréfi var sýslumann-
inum í Vestmannaeyjum gert að
gefa parið saman í borgaralegri
vígslu í samræmi við lög sem sett
höfðu verið í Danmörku 1851. Um-
ræðan um þetta mál í íslenskum
blöðum var öll á þann veg að með
ákvörðun sinni hefði danski ráð-
herrann brotið íslensk lög þar sem
dönsku lögin hefðu aldrei verið sett
á Islandi. Seinna var þessi ákvörð-
un þó lýst lögleg með vísan í stjóm-
arskrána 1874.
Kaþólikkar á Reyðarfirði
Önnur tilraunin til trúboðs í land-
inu á þessum árum var gerð þegar
franskur prestur að nafni Bernard
steig á land í Fáskrúðsfirði 1857.
Með honum var ungur kaþólskur
Islendingur, Ólafur Gunnlaugsson
að nafni, en hann hafði verið tekinn
upp í kaþólsku kirkjuna af for-
stöðumanni nýstofnaðs Postullegs
umdæmis norðurheimskautsland-
anna, fóður Djunkovsky. Djunkov-
sky var sennilega fulljóst að danska
stjórnarskráin gilti ekki á Islandi
og því væri óheimilt að stunda trú-
boð á íslandi. Sendi hann Bernard
því til Islands undir þeim formerkj-
um að hann ætti að þjónusta
franska sjómenn sem voru að veið-
um á Islandsmiðum.
Þeir Bernard og Ólafur fluttu
fljótlega til Reyðarfjarðar, hvar
þeir dvöldu hjá dönskum verslunar-
stjóra. Næsta ár kom síðan annar
kaþólskur prestur til landsins, Je-
an-Baptiste Baudoin. Keyptu þeir
jörðina Landakot við Reykjavík
1860 en þeir töldu eðlilega að best
væri að stjórna trúboðinu frá höf-
uðstaðnum. En þrátt fyrir að vera
komnir til Reykjavíkur var þeim
ekki hægt um vik. Bernard þurfti
brátt að fara af landi brott til ann-
arra starfa þannig að Baudoin var
einn efth'. Hann mátti hvorki messa
opinberlega í kapellu þeirri sem
þeir félagar höfðu reist né sýna
kaþólsk helgitákn utandyra. Það
kemur því ekki á óvart að þegar
hann yfirgaf ísland 1875 hafði hann
ekki snúið einum einasta íslending
til kaþólskrar trúar.
Það er þó í raun Baudoin að
þakka að síðar var nokkur grunnur
á íslandi til að byggja kaþólskan
söfnuð á. Fyrir hans tilstilli fóru
tveir drengir utan til náms árið
1870. Það vom þeir Jón Sveinsson,
Nonni, og Gunnar Einarsson. Tóku
drengirnir báðir kaþólska trú í
Danmörku. Jón varð síðar jesúíti
og frægur rithöfundur sem kunn-
ugt er en Gunnar Einarsson flutti
heim til Islands. Hann stofnaði fjöl-
skyldu sem varð kjarninn í fmm-
söfnuði kaþólsku kirkjunnar á Is-
landi. Annað sem Baudoin gerði var
að hann kom í veg fyrir að Landa-
kot yrði selt þegai- hann fór af landi
brott. Þetta tryggði það að síðar
höfðu kaþólskir prestar, sem komu
til landsins, vísan samastað.
Sjálfstæðisbaráttan
krafðist einsleitni
Islenskt samfélag á 19. öld var
afar einsleitt; trú og menning sem
og kirkja og ríki vora ein heild. I
guðfræðinni var lútherskur rétt-
trúnaður, kenndur við Martensen
Sjálandsbiskup, ríkjandi. Skv. Mar-
tensen heyrði öll menningin, tækn-
in og vísindin til sköpun Guðs og
því var eðlilegt að prestar tækju
þátt í stjómmálum. Það gerðu þeir
enda á Islandi. Dr. Pétur Pétursson
prófessor bendir á í doktorsritgerð
sinni, Church and Social Change,
að íslenskir prestar höfðu sömu
klassísku menntunina og aðrir
menntamenn og forkólfar sjálf-
stæðisbaráttunnar og vora mikil-
vægir þátttakendur í þeirri baráttu.
Prestarnir voru einnig tengiliðir
sjálfstæðisbaráttunnar við íslenska
alþýðu og gott samband milli
menntamanna og presta og presta
og almennings var því nauðsynlegt
til að afla sjálfstæðisbaráttunni al-
menns stuðnings. Trúarleg eins-
leitni þjóðarinnar styrkti einnig
samstöðu hennar og var akkur fyrir
sjálfstæðisbaráttuna. Því var það
að þótt guðfræði kirkjunnar nyti
lítils stuðnings meðal mennta-
manna, þá var kirkjan sögulegur
verndari tungu og menningar og
þess vegna var stofnanaleg upp-
bygging hennar mikilvæg fyrir
sjálfstæðisbaráttuna frekar en guð-
fræðin.
Hræringar í frelsisátt
Kröfur um trúfrelsi komu einna
fyrst frá Einari Asmundssyni
Gíslasonar að Þverá í Dalsmynni.
Hann stóð tvisvar fyrir því að
senda áskoran til Alþingis þess efn-
is, 1863 og 1865. í bæði skiptin var
kröfunni hafnað af miklum meiri-
hluta þingheims. Aðeins konungs-
fulltrúar ásamt örfáum öðram þing-
mönnum vildu verða við áskorun-
inni. Sumir andstæðingar hug-
myndarinnar um trúfrelsi héldu því
fram að það gæti verið hættulegt
fyrir andlega velferð þjóðarinnar
og slík lög gætu jafnvel valdið ýms-
um félagslegum vandamálum. Bisk-
up landsins var þeirrar skoðunar oð
einskis væri vant í trúfrelsi á Is-
landi og þótt slík löggjöf væri sett í
öðram löndum þyrftu Islendingar
ekki að fylgja þvi dæmi. Rektor
Prestaskólans sagði íslenskar að-
stæður slíkar, að hugmyndir um
trúfrelsi væra óviðeigandi á þess-
um tíma. Benti hann á að hagur