Morgunblaðið - 07.09.1999, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 7. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Söguleg skáldsaga frá írska rithöfundinum Roddy Doyle
Tekur á umbrotatímum í
sögu írskrar þjóðar
BAKSVIÐ sögunnar „A Star Cal-
led Henry“ er nefnilega sjálf páska-
uppreisnin í Dublin 1916, sem með
réttu má kalla mikilvægasta atburð
írskrar tuttugustu aldar sögu, en
hefur um leið verið endalaust bit-
bein ekki aðeins í deilum fræði-
manna, heldur einnig stríðandi
fylkinga á Norður-írlandi. Doyle
fetar með bók sinni í fótspor ekki
ómerkari manna en Nóbelsskálds-
ins W.B. Yeats, sem gerði hinum
svokölluðu frelsishetjum ógleym-
anleg skil í frægu ljóði „Easter
1916“, og raunar hefur páskaupp-
reisnin orðið fjölda annarra rithöf-
unda, ljóðskálda og kvikmynda-
gerðarmanna tilefni til að stinga
niður penna. Goðsagnir um atburð-
inn mótuðu írskt samfélag framan
af öldinni svo um munar en á síðari
árum hafa þessar goðsagnir verið
endurskoðaðar, tættar í sundur og
endurmetnar, með þeim afleiðing-
um að öll umfjöllun um atburðinn
vekur enn sterk viðbrögð í því við-
kvæma pólitíska andrúmslofti sem
ríkir á eyjunni grænu. Segir í um-
fjöllun breska dagblaðsins The Gu-
ardian að Doyle hljóti því að teljast
harla bjartsýnn að halda að hann
geti sent frá sér slíka bók án þess
að það veki talsvert umtal.
I ritdómi í The Irísh Times hefur
nýrri bók Doyles þegar verið
hampað sem meistaraverki, og aðr-
ir dómar hafa einnig verið afar já-
kvæðir. Hér er á ferðinni fyi-sti
hluti trílógíu um Henry Smart, sem
Doyle lætur fæðast árið 1901, og er
árunum sem hann var uppreisnar-
maður lýst í þessum fyrsta hluta,
en síðan haldið áfram að rekja ævi-
feril Smarts í næstu tveimur bók-
unum. „Eg er hrifinn af þessari
gömlu hugmynd að fylgja einni
persónu eftir frá vöggu til grafar,“
segir Doyle í viðtali í The Guardian.
Söguhetjan Henry Smart er
Nýjasta bók írska ríthöfundarins Roddys
Doyles er söguleg skáldsaga og óhætt er að
segja að Doyle hafí ekki skort metnað eða
hugrekki er hann ákvað viðfangsefni bókar-
innar, segir Davíð Logi Sigurðssonsem hef-
ur kynnt sér skrif um bókina
fjórtán ára gamall
staddur meðal upp-
reisnarmanna í bæki-
stöðvum þeirra í póst-
húsinu í Dublin 1916
en því veldur fremur
tilvOjun en hugmynda-
fræðilegur ahugi á því
að frelsa Irland úr
höndum Breta. Virðist
reyndar sem Doyle
telji að uppreisnin
sjálf hafi frá upphafi
til enda verið mis-
heppnaður farsi af-
vegaleiddra manna og
hefur sú kenning .. , , „ .
reyndar áður verið 0 ^ °^e
borin á borð af svokölluðum endur-
skoðunarsagnfræðingum.
Að vísu er það vel þekkt stað-
reynd að almenningur leit í upphafi
á uppreisnarmenn sem kjána og
hafði ímugust á aðgerðum þeirra,
en þessar tilfinningar breyttust í
samúð og síðan eldheitan stuðning
þegar bresk stjórnvöld hófu aftök-
ur á forystusauðunum. Þeir sem
eftir lifðu, og Henry Smart er
þeirra á meðal í bók Doyles, var
hampað sem hetjum fyrir aðild að
uppreisninni, söngvar eru samdir
söguhetjunni Smart til heiðurs og
konur falla í unnvörpum fyrir hon-
um. Hann verður síðan einn af
byssumönnum þjóðhetjunnar
Michaels Collins, sem
var viðfangsefni
samnefndrar kvik-
myndar árið 1996, eins
konar fótgönguliði í
blóðugu frelsisstríði
íra 1919-1921.
Doyle lagðist í um-
fangsmiklar rann-
sóknir áður en hann
settist niður við skrift-
ir og þótt bókin sé þar
af leiðandi kölluð
söguleg skáldsaga á
aðalsöguhetjan sér
enga stoð í raunveru-
leikanum. Aðspurður
hvort ekki megi búast
við að þeir, sem þekkja sögu þessa
tímabils, muni gagnrýna bókina
segir hann að skáldskapur sé alltaf
slæm sagnfræði.
„Það er ekki mitt hlutverk að
koma „réttri" sögu á framfæri. Eg
ætlaði sannarlega ekki að hlaða til-
visunum í bókina; ég er ekki sagn-
fræðingur og mig langar ekkert til
þess,“ segir Doyle í The Irísh Tim-
es, þótt reyndar hafi hann sett
heimildaskrá aftast í bókina.
Miklu heldur segir Doyle að hér
sé á ferðinni tilraun hans til að lýsa
lífi tilbúinnar manneskju með sögu-
lega atburði í bakgrunni, auk þess
sem Dublin er nánast eins og sög-
upersóna í bókinni. Raunai’ er það
einkenni allra böka Doyles hversu
vel hann þekkir borgina og öll
hennar skúmaskot. Minna verk
hans að því leytinu til á bækur ann-
ars írsks höfundar, sjálfs James
Joyce.
Stígandi í
verkum Doyles
„A Star Called Henry“ er sjötta
skáldsaga Doyles og flestir eru
sammála um að stígandi hafi verið í
verkum hans sem beri vott um auk-
inn þroska hans sem höfundar.
Fyrstu þrjár bækurnar, „The
Commitments", „The Snapper“ og
„The Van“, fjalla allar um sama hóp
fólks í einu úthverfa Dublin og þótt
þær séu allar mjög skemmtilegar
og vel skrifaðar var það ekki fyrr
en með fjórðu bókinni „Paddy Clar-
ke ha ha ha“ sem Doyle sýndi að
hann gat einnig kafað djúpt ofan í
sálarlíf persóna sinna og sent frá
sér „alvörú* ritverk.
Fyrir „Paddy Clarke“, sem kom
út í íslenskri þýðingu i fyrra, fékk
Doyle Booker-verðlaunin eftirsóttu
árið 1993 og þessu meistaraverki
fylgdi hann eftir með „Konan sem
gekk á hurðir", en hún hefur einnig
verið þýdd á íslensku. Þótt þar sé
áfram að finna þá leiftrandi kímni-
gáfu, sem einkenndi fyrstu bækur
Doyles, er viðfangsefnið alvarlegt;
kona sem beitt er harðræði af eigin-
manni sínum.
Fyrstu þrjár bækur Doyles hafa
allar verið kvikmyndaðar og hann
skrifaði árið 1994 handrit að sjón-
varpsþáttunum „Fjölskyldan“, sem
sýndir voru á sínum tima í sjón-
varpi á Islandi. Hann er án efa
frægasti núlifandi rithöfundur Ira
og með nýrri bók sinni þykir hann
sýna og sanna að sú frægð er engin
tilviljun og jafnframt að hann hafí
ekki endilega náð hátindi sínum
sem rithöfundur.
Freud hefði
skilið hann
KVIKMYJVÐIR
Kringlubíó,
lí í ó li ii 11 i n,
Nýja Bíó Akureyri
„ANALYZE THIS“ ★ ★★
Leikstjóri: Harold Ramis.
Aðalhlutverk: Robert De Niro,
Billy Crystal, Lisa Kudrow og
Chazz Palmiteri. Warner Bros.
1999.
ÞAÐ er erfitt að ímynda sér
nokkurn annan en Robert De
Niro í öðru aðalhlutverkinu í
bandarísku gamanmyndinni
„Analyze This“, sem frumsýnd
var um helgina. Engir leikarar
af hans stærðargráðu hafa leik-
ið eins marga mafíuforingja í
bíómyndunum og hann, en hér
er enn einn í safnið nema þessi
er ekki sá ógurlegi harðhaus
sem De Niro hefur áður leikið.
Hann er hálfgerð væluskjóða,
hættur að geta murkað lífið úr
mönnum, hættur að gagnast
hjákonunni, fær kvíðaköst,
grætur framan við væmnustu
auglýsingar sjónvarpsins. De
Niro er að gera grín að sjálfum
sér að einhverju leyti í glæpa-
foringjahlutverkinu en mest er
hann að gera það sem hann ger-
ir alltaf, leika fantavel og leyfa
manni að njóta þess. Hann er
frábær í myndinni. Bara geifl-
umar í andlitinu nægja til þess
að láta mann skella uppúr.
Mótleikari hans er grínistinn
Billy Crystal en hann fer með
hlutverk sálfræðingsins sem
gangsterinn leitar til. Þótt
Crystal hafi ekki eins safamikla
rullu stendur hann sig mjög vel
sem mótleikari De Niros, dauð-
skelkaður en líka rekinn áfram
af forvitni fagmannsins. Myndin
er dæmigerð félagamynd þar
sem lýst er sambandi tveggja
gerólíkra einstaklinga og af því
sprettur allra handa gaman og
hún er mjög vel heppnuð
skemmtun sem slík, byggð á
fyndnu handriti og spaugsamri
leikstjóm Harold Ramis.
Honum hefur tekist að skapa
saklausu gríninu hæfilega um-
gjörð stórbófanna í New York
þar sem takast á fylkingar og
mafíuskapurinn ólgar í blóðinu;
Chazz Palminteri á dulitla inn-
komu sem áréttar sambland af
græðgi og ofsóknarkennd bóf-
anna.
En fyrst og fremst er þetta
mynd Robert De Niros. Það
besta við hann er kannski það
að hann gefur aldrei upp hvort
hann er að sýna gamanleik eða
ekki. í því er fólginn galdur sem
lýsir upp fína gamanmynd.
Arnaldur Indriðason
Tímarit
• ÍSLENSKT mál og al-
menn málfræði 19.-20. ár-
gangur er komið út. Ut-
gefandi er Islenska
málfræðifélagið og er þetta
nokkurs konar afmælishefti
þar sem nú eru liðin 20 ár
frá stofnun félagsins.
Fremst í heftinu eru fáein
minningarorð um prófessor
Bmno Kress, sem lést
haustið 1997, níræður að
aldri. Hann var lengi prófes-
sor í Greifswald í Þýskalandi
en starfaði um skeið á Isl-
andi. Hann stundaði rann-
sóknir í íslenskum málvís-
indum en fékkst líka við
þýðingar úr íslensku. Jó-
hannes Gísli Jónsson fjallar
um sagnir með aukafalls-
fmmlagi og merkingarleg
einkenni þeirra. Helge San-
dpy fjallar um ákveðna teg-
und dæma um tvíhljóðun í
íslenskri málsögu. Sten
Vikner og Þórhallur Ey-
þórsson skrifa um orðaröð í
germönskum málum. Þór-
hallur Óskarsson tekur
sögnina ske til athugunar. I
heftinu em einnig þrjár
smágreinar eða flugur eins
og þær era kallaðar. Tvær
þeirra em eftir Höskuld
Þráinsson og ein eftir
Margréti Jónsdóttur. Þrír
ritdómar em í heftinu: Mar-
grét Jónsdóttir fjallar um
bækurnar Mergur málsins
og Rætur málsins eftir Jón
G. Friðjónsson; Helgi Har-
aldsson og Valerij P. Berkov
fjalla um Orðastað Jóns
Hilmars Jónssonar og Þór-
hallur Eyþórsson fjallar um
rit Helga Guðmundssonar,
Um haf innan. Ritstjórinn,
Höskuldur Þráinsson, skrif-
ar ritfregnir af málfræði-
bókum, doktorsritgerðum
og safnritum þar sem vikið
er að íslensku máli og málf-
ræði. Ritinu lýkur á skýrslu
formanns Islenska málf-
ræðifélagsins og nokkrum
orðum frá ritstjóra.
Heftið er 291 bls.
Að yfirgefa...
BÆKIIR
Skáldsögur
NÁIN KYNNI
eftir Hanif Kureishi, þýðandi
Jðn Karl Helgason, Bjartur,
Reykjavík, 1999,111 bls.
Hanif
Kureishi
SÖGUHETJA og sögumaður
Náinna kynna hyggst yfirgefa konu
og tvo syni að morgni. Frásögnin á
sér öll stað um
kvöld. „Þetta er
hið dapurlegasta
kvöld því ég er á
föram og kem
ekki aftur“ (5);
þannig hefst
bókin. Sögu-
maður heitir Jay
og hann hefur
orðið alla bókina:
verkið er ein-
ræða, upprifjun og uppgjör á hjóna-
bandi sögumanns, full af angist og
óvissu, kvíða, stundum þótta,
stundum er hún á jaðri sturlunar.
Þetta er verk um skilnað áður en
hann á sér stað. Sögumaður veltir
fyrir sér hvernig hlutirnir verði
þegar hann er farinn, rennir augun-
um yfir helstu svið einkalífs síns.
Jay ber saman sig og vini sína, ann-
arsvegar Victor, sem er skilinn,
hinsvegar Asif, sem er holdgerv-
ingur fjölskyldugilda. Jay hyggst
flytja inn til Victors, sér fyrir sér
dapurlegt piparsveinalíf en hefur
hinsvegar ástkonu sína Ninu í
huga.
Náin kynni sló í gegn þegar hún
kom út í Bretlandi árið 1998 en höf-
undurinn er ensk-pakistanskur og
kunnur í kvikmyndaheiminum;
þekktasta verk hans þar nefnist My
Beautiful Laundrette og hlaut til-
nefningu til Óskarsverðlauna. Um-
ræða um Náin kynni í Bretlandi
hefur snúist upp í hálfgerð réttar-
höld yfir höfundinum sem hefur
verið lagður að jöfnu við sögu-
manninn Jay þar sem ýmislegt
þykir tengja þá: Kureishi yfirgaf
konu og tvo syni fyrir nokkrum ár-
um, Jay er rithöfundur sem fæst
við kvikmyndahandrit, hefur jafn-
vel fengið tilnefningu til Óskars-
verðlauna. En auðvitað er ekkert
nýtt að rithöfundar vinni uppúr
dagbókarskrifum allskonar texta
einsog sennilega hefur verið gert
hér. Viðbrögð almennings hafa ver-
ið sterk, mjög sterk. Fjölmiðlar
gengu svo langt að hafa samband
við fyrrverandi konu Kureishi svo
að hún gæti varið sig fyrir Jay - var-
ið sig fyrir söguhetju í bók. Höfund-
urinn, Kureishi, hefur verið ásakað-
ur um hverkyns fólsku, eigingirni,
karlmennskuhroka, klám. Lesandi
skrifar á internetið: „Söguhetjan,
sem því miður er einnig sögumað-
ur, er mjálmandi og sífrandi sjálf-
selskupúki sem hefði átt að íhuga
og læra af gagnrýni eiginkonu sinn-
ar í stað þess að hugsa um að yfir-
gefa hana.“ Á hinn bóginn eru mjög
jákvæð viðbrögð, bæði karlar og
konur líkja lestrinum við hugljó-
mun og segja verkið kanna ónumin
lönd og birta hliðar karlmenn-
skunnar sem hefur verið þagað um.
Semsé hneyksli. En öfugt við
nýlega bylgju breskra skáldsagna
gera Náin kynni ekki út á hneyksli,
ekki er lagt upp með það gagngert
að ganga fram af lesandanum. Ber-
orðri sjálfsfróunarsenu í verkinu er
ekki ætlað að hneyksla. Enda hafa
hneykslunarviðbrögðin ekki verið
köld og fjarlæg vanþóknun heldur
funheit reiði. Það sem gerir Náin
kynni að svo áhrifaríkum texta er
hreinskilni, undanbragðalaus sjálf-
skoðun, krafning hjónabandsins.
Og þetta er góður texti: það sem er
ef til vill óvenjulegast er hversu
mikil nánd er í honum (sem skýrir
hvers vegna fólk ruglar saman
sögumanni og höfundi af holdi og
blóði). Verkið er ókaflaskipt en í því
era hálfafmarkaðir textar með tvö-
földu línubili á milli, hver þanki fær
allt frá einni setningu upp í nokkrar
blaðsíður til að klárast. Sögumaður
er stundum kaldhæðinn og fyndinn
og stundum grimmur, ekki síst í
lýsingum á eiginkonunni Susan.
Það er gott flæði í þessum texta og
afbragðs þýðing Jóns Karls gerir
hann einkar læsilegan, einsog sagt
er, gerir textann giápandi. Verkið
smellpassar í kynjaumræðuna og
kynjafræðina, ekki síst könnun á
karlmennskunni en sú rannsókn
hefur á síðustu ái*um tekið á sig
ýmsar myndir: fyrir nokkram áram
var samruni við frumkarlmanninn
lausn kennimanna í Evrópu og
Bandaríkjunum, að æða fáklæddur
um skóga, slá saman steinum og
öskra. Sem auðvitað gæti leitt til
ýmislegs; en ég mæli frekar með
Nánum kynnum - og ekki síður fyr-
ir konur.
Hermann Stefánsson