Morgunblaðið - 07.09.1999, Blaðsíða 40

>40 ÞRIÐJUDAGUR 7. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
_________________UMRÆÐAN
Risaálbræðsla - tíma-
skekkja við aldahvörf
RÁÐAGERÐIN
um risaálbræðslu á
Reyðarfirði er ein-
hver óskynsamleg-
asta hugmynd sem
fram hefur komið í at-
vinnumálum hérlend-
is. Ekki er á þær
sveiflur bætandi sem
fylgja áliðnaði í ís-
' ’ lenskum þjóðarbú-
skap. Landsvirkjun
tekur nú þegar óhóf-
lega áhættu að því er
varðar orkusölu til
stóriðju og margt
bendir til að almennir
raforkunotendur séu
látnir axla umtals-
verðar byrðar af þeim sökum. Á
síðasta ári var meðalorkuverð
Landsvirkjunar til almennings-
veitna þrisvar sinnum hærra en til
stóriðjufyrirtækjanna, 286 aurar á
kílóvattstund á móti 88 aurum sem
stóriðjan greiddi. Slíkur verðmun-
ur verður á engan hátt skýrður
.með hagræði af sölu til stórnot-
enda. Hér virðast því á ferðinni
ólögmætir viðskiptahættir. Nú á
að bæta um betur með því að
tryggja Reyðarfjarðarbræðslunni
rafmagn „samkvæmt langtíma-
samningi á samkeppnishæfu
verði“, eins og stendur í yfirlýs-
ingu Noral-aðila frá 29. júní 1999.
Samkeppnishæft verð vel að
merkja út frá forsendum álbræðsl-
unnar. Jafnframt ætlar ríkis-
stjórnin að „kanna möguleika á því
að gera Noral álfélaginu kleift að
kaupa rafmagn frá fyrirhugaðri
Kárahnjúkavirkjun á samkeppnis-
hæfu orkuverði er ákvarðast af
áætlun um kostnað við fjárfesting-
una“! - stendur í sama plaggi.
Röng og skammsýn
orkunýting
Áætlanir um þessa
risaálbræðslu gera ráð
fyrir að afköst hennar
verði innan tíðar 480
þúsund tonn á ári.
Þetta yrði stærsta ál-
bræðsla í Vestur-Evr-
ópu og raforkuþörfin
röskar 7 teravattstund-
ir. Það er ívið meiri
orka en framleidd er
samtals á Islandi á
þessu ári og meira en
þriðjungur þess sem
líklegt er að sátt verði
um að nýta af vatnsafli
í framtíðinni! Áframhaldandi ráð-
stöfun raforku í þungaiðnað hér-
lendis er algjört óráð.
Með því er verið að loka á skyn-
samlega orkunýtingu í framtíðinni,
eins og til framleiðslu vetnis. Jafn-
framt minnkar stórlega það svig-
rúm sem þjóðin hefur til að þyrma
náttúru landsins. Þeir sem að und-
irbúningi þessa risafyrirtækis
standa stefna að því að Jökulsá í
Fljótsdal og Jökulsá á Dal ásamt
Kreppu verði virkjaðar í þágu
þessa eina fyrirtækis! Miklu af
vatni þessara fljóta er ráðgert að
veita austur í Lagarfljót með af-
leiðingum sem enginn sér fyrir
hverjar geti orðið.
Þriðjungs aukning
Staða Islands gagnvart ramma-
samningi Sameinuðu þjóðanna um
loftslagsbreytingar er þegar í upp-
námi. Þó lætur ríkisstjórnin í veðri
vaka að hún stefni að aðild að
Kýótó-bókuninni. Það verður ekki
með þeirri stóriðjustefnu sem
stjórnvöld standa fyrir. Fyiár hvert
tonn af áli losna úr læðingi hátt í 2
tonn af gróðurhúsaloftttegundum.
Risaálbræðslan myndi auka losun
slíkra lofttegunda hérlendis um
þriðjung! Ætla valdhafar fyiártæk-
inu að kaupa slíkan losunarkvóta
annars staðar frá? Um það hefur
ekkert heyrst og þó eru fjárfestar
nú að búa sig í að stofna undirbún-
ingsfélag. Getur verið að menn ætli
almennum skattgreiðendum að
Stóriðja
Það væri hörmuleg nið-
urstaða á aldamótum,
segir Hjörleifur Gutt-
ormsson, ef teknar
yrðu skammsýnar
ákvarðanir.
borga brúsann eða er meiningin að
ísland standi til langframa utan við
Kýótó-bókunina fáist ekki frekari
undanþágur?
Staðsetning bætir gráu
ofan á svart
Fráleitt er út frá frá þjóðarhags-
munum að ætla að ráðast í þetta
fyrirtæki. Ekki batnar málið við
það að setja þetta mengandi stór-
fyrirtæki niður í Reyðai'firði, þar
sem bæði umhverfis- og félagsleg-
ar aðstæður eru mótdrægar. Um-
hverfi Reyðarfjarðar er tiltölulega
lokað og staðviðri eru þar algeng.
Þeir sem fylgst hafa með mengun
frá fiskimjölsverksmiðjum þar í
Hjörleifur
Guttormsson
firðinum vita hvernig útblástur
þeirra getur lagst yfir langtímum
saman. Verst verður þetta á góð-
viðrisdögum.
Álbræðslan myndi losa allt að
480 tonn af ryki ár hvert auk flúor-
íðs, brennisteinssambanda og enn
varhugaverðari efna. Umhverfi
Reyðarfjarðar breytist ótvírætt til
hins verra. Skíðamiðstöðin í Odds-
skarði verður ekki sá heilsubrunn-
ur sem hún nú er. Matvælafram-
leiðslu er stefnt í tvísýnu. Áróðurs-
menn fyrir verksmiðjunni segja
sem minnst um þessa þætti.
Óyndislegur vinnustaður
Ekki tekur betra við þegar litið
er á félagslegar afleiðingar slíks
stórfyrirtækis. Hvergi annars stað-
ar dytti mönnum nú á dögum í hug
að velja slíkri verksmiðju stað í fá-
mennu samfélagi eins og hér
eystra. Afleiðingarnar íyrir aðra
atvinnustarfsemi og atvinnuþróun
geta orðið neikvæðar og gert meira
en vega upp meintan ávinning.
Samfélag sem hvílir á einni risa-
verksmiðju er ekki öfundsvert, síst
er fram líða stundir. Um það hafa
menn mörg dapurleg dæmi frá ná-
grannalöndum. Þar við bætist að
verksmiðjur sem þessar höfða öðru
fremur til karla, en það eru störf
fyrir konur sem landsbyggðin þarf
sérstaklega á að halda. Nú þegar
eru karlar um 5% fleiri pn konur í
Austurlandskjördæmi. Álbræðslur
eru óyndislegir vinnustaðir og ör-
ugglega ekki heilsusamlegir. Halda
menn virkilega að austfirsk æska
þyrpist inn í kerskálana? Og var
einhver að tala um hátækniiðnað í
sambandi við þessa frumstæðu
stóriðju?!
Illa dulbúið nýlendusnið
Verksmiðjuhugmyndin sem upp-
haflega byggðist á því að Hydro
Aluminium yrði meirihlutaeigandi í
álbræðslunni og drægi vagninn er
nú komin í allt annan fai*veg. Nú er
talað um að norski auðhringurinn
eigi aðeins fimmtung í verksmiðj-
unni. Af yfirlýsingu aðila að Noral-
verkefninu, ríkisstjórnarinnar,
Landsvirkjunar og Hydro Alumini-
um, frá 29. júní 1999 er ljóst að
Norðmennirnir ætla að hafa allt
sitt á þurru. Þeir munu gulltryggja
sína hagsmuni „með fjölmörgum
langtímasamningum milli Noral-ál-
félagsins og Hydro Aluminium AS,
þ.m.t. um rekstur álversins, útveg-
un tækniþekkingar, sölu- og mark-
aðssetningu hrámálms, og útvegun
súráls og rafskauta.“ Og í þessari
yfirlýsingu segir jafnframt:
„Hydro Aluminium AS geiii' ráð
fyrir að fjármagna hluta af fjár-
festingu sinni í hlutabréfum félags-
ins með framlagi í öðru formi en
beinum greiðslum." Ollu ódulbún-
ara nýlendusnið er vart unnt að
hafa á samskiptum en hér er bók-
að.
Vörumst skammsýnar
ákvarðanir
Um fátt er nú meira rætt en
virkjanirnar sem knýja eiga stór-
iðjudrauma ráðamanna. Þjóðin hef-
ur verið að vakna til vitundar um
þau gæði sem felast í óraskaðri
náttúru óbyggðanna. Búi eitthvað
að baki yfirlýsingum ráðherranna
um að leita sátta um meðferð há-
lendisins verða menn að hægja á
ferðinni og gaumgæfa framhaldið.
Lögformlegt mat á umhverfisáhrif-
um Fljótsdalsvirkjunar væri lóð á
þá vogarskál, en jafnhliða og ekki
síður þurfa menn að fara gagnrýn-
ið yfir sjálf stóriðjuáformin því að
það er stóriðjan sem er frek á orku
og kallar á virkjanir.
Sveitarstjórnarmönnum sem
horfa upp á fólksfækkun getur ver-
ið vorkunn, en það leysir hvorki þá
né aðra undan þeirri kvöð að skoða
málin í víðu samhengi. Það væri
hörmuleg niðurstaða á aldamótum
ef teknar yrðu skammsýnar
ákvarðanir þvert ofan í vilja og til-
finningar stórs hluta þjóðarinnar.
Það á þeim mun fremur við sem til-
efnið, sjálf risaálbræðslan, er al-
gjör tímaskekkja.
Höfundur er fv. þingmaður.
EINS og komið hef-
ur fram í fjölmiðlum
að undanfömu hafa
fjölmargir lagt leið
sína á fyrirhuguð
virkjunarsvæði norðan
Vatnajökuls nú í sum-
ar til að kynnast stað-
háttum af eigin raun.
Þarna hafa bæði verið
á ferð einstaklingar og
skipulagðir hópar, en
mikil eftirspum hefur
verið í hópferðir á
svæðin. Þessar ferðir
kallar Jón Kristjáns-
son þingmaður áróð-
ursferðir gegn virkj-
unarframkvæmdum. Mörg rök
hafa verið færð fyrir því að halda
fast við óbreytt virkjunaráform,
m.a. að mjög fáir hafi komið á
^ virkjunarsvæðin. I því ljósi er
skiljanlegt að þeir sem vilja halda
fast í stóriðjuáform ríkisstjómar-
innar séu lítt hrifnir af þeim fjölda
sem komið hefur til að skoða þau
svæði sem á að setja undir miðlun-
arlón. Mjög margir em að sjá
þessi landsvæði í fyrsta sinn, hafa
varla vitað að þau væru til. Grein-
ar og fréttaflutningur um fyrir-
hugaðar virkjanir norðan Vatna-
jökuls hafa vakið áhuga sem fellur
að sama skapi undir áróður gegn
framkvæmdum á þessu svæði að
mati Jóns Kristjánssonar og þá
sérstaklega umfjöllun ríkisfjöl-
miðlanna og Morgunblaðsins.
Flestir sem koma á fyrirhuguð
virkjunarsvæði hrífast og skynja
að þarna eru náttúrufarsleg verð-
mæti sem þarf að fara mjög var-
lega í að hreyfa við. Umhverfisráð-
jherra var áður óbreyttur þingmað-
*ur og gat þá látið eftir sér að hríf-
ast af umhverfinu og
talað fyrir lögform-
legu umhverfísmati
Fljótsdalsvirkjunar og
að náttúran ætti að
njóta vafans við fram-
kvæmdir.
Umhverfismat
Fegurð virkjunar-
svæðanna er ekki ein
og sér rök fyrir vemd-
un þeirra, heldur nátt-
úmfarsleg sérstaða.
Landsvirkjun hefur
unnið að grunnrann-
sóknum og úttekt á
virkjunarsvæðunum
norðan Vatnajökuls og liggja nú
þegar niðurstöður fyrir á mörgum
þáttum. Vísað er til þessara rann-
sókna þegar því er haldið fram að
ekki þurfi að fara fram umhverfis-
mat - Landsvirkjun sjái um það.
Ég er ekki að gera lítið úr rann-
sóknum eða úttekt Landsvirkjunar
með því að fullyrða að það muni
aldrei nást sátt um Fljótsdals-
virkjun án lögformlegs umhverfis-
mats. Ástæðan er einfaldlega sú að
ekki er hægt að koma með athuga-
semdir eða mótmæli við hönnun
virkjunarinnar ásamt uppistöðu-
lónum nema með lögformlegu um-
hverfismati. Umhverfismat er eina
tækið sem við höfum til að ná fram
sáttum um framkvæmdir. Allt tal
um að ná sátt um fyrirhugaða
Fljótsdalsvirkjun án lögformlegs
umhverfismats er blekking sem
Finnur Ingólfsson iðnaðarráð-
herra skýlir sér á bak við. Óttast
iðnaðarráðherra e.t.v. að athuga-
semdir við Fljótsdalsvirkjun verði
svo miklar að umtalsverðar breyt-
ingar verði að gera á uppistöðulón-
Virkjanir
Ég tel, segir Þuríður
Backman, að álver við
Reyðarfjörð muni ekki
snúa byggðaþróuninni
við til frambúðar.
um eða jafnvel að hætta verði við
svo stóra virkjun? Eða óttast hann
að þurfa að færa til peninga í ríkis-
bókhaldinu vegna rannsóknarvinn-
unnar milli ríkissjóðs og Lands-
virkjunar? Gerði það þá nokkuð
til? Eigum við íslendingar ekki
Landsvirkjun? Og hver ætti þá
hlutur Orkustofnunar að vera í
þegar útlögðum kostnaði við
grunnrannsóknirnar? Við eigum
að kortleggja landið vel og eiga
góðan grunn til að byggja á og sú
vinna sem Landsvirkjun hefur
þegar unnið m.t.t. virkjana norðan
Vatnajökuls nýtist í gagnabankann
fyrir komandi virkjanir, því vissu-
lega á að virkja hér fyrir austan.
Allt tal um að umhverfismat
muni seinka framkvæmdum við
virkjun og álver við Reyðarfjörð er
fyrirsláttur, því um væri að ræða
nokkra mánuði eða ár. Norsk
Hydro ætlar ekki að eiga nema lít-
inn hluta í verksmiðjunni svo við
íslendingar hljótum að ráða ferð-
inni. Hvað eru svo nokkrir mánuð-
ir í þessu stóra máli?
Byggðasjónarmið
Önnur rök sem höfð eru fyrir
stóriðju og Fljótsdalsvirkjun eru:
Byggðasjónarmið ofar umhverfis-
í dagu
sjónarmiðum, annaðhvort 13 þús-
und gæsir eða 13 þúsund menn.
Vissulega erum við Austfirðingar í
vörn eins og annað landsbyggðar-
fólk, hér verður að snúa fólksflótta
upp í stöðuga búsetu og fjölgun
íbúa. En það verður ekki gert
nema til komi fjölbreyttara at-
vinnulíf, jöfnuður á kjörum og
verðlagi, möguleikar til náms og
afþreying svo eitthvað sé nefnt.
Mun álver við Reyðarfjörð snúa
byggðaþróuninni við til frambúð-
ar? Ég tel að svo verði ekki, sér-
staklega í byggðum utan Fjarða-
byggðar þar sem erfitt hefur verið
að manna stöður sem hafa losnað
þegar fólk hefur flust í burtu eða
farið annað í vinnu. Vissulega
munu allar þessar framkvæmdir
skapa umsvif og tímabundna upp-
sveiflu. Við skulum líta til frænda
okkar Norðmanna varðandi
byggðaþróun og stóriðju.
Orkuþörf
Getum við leyft okkur að reisa
fleiri álbræðslur bæði vegna Ríó-
samkomulagsins og ekki síður
vegna eigin orkuþarfa í framtíð-
inni? Hvar ætlum við að fá orku til
að framleiða vetni, sem við erum
að gefa fyrirheit um að verði fram-
leitt hér á landi, þegar við verðum
búin að binda svo stórt hlutfall
þess vatnsafls, sem ásættanlegt
verður að virkja, í eina risaál-
bræðslu? Hvaða möguleika höfum
við þá til að verða fyrsta landið í
heiminum til að nota eingöngu
hreina orkugjafa?
Umhverfissjónarmið eru sögð
ráða við að reisa hér risaálver, því
hér er notuð hrein orka í stað kola
eða olíu. Sjálf búum við við þá
þversögn að það er ódýrara að
bræða loðnuna með olíu en raf-
magni. Hvernig væri að taka til
heima hjá sér fyrst áður en við
tökum til við að bjarga heiminum?
Það á að virkja á Austuriandi og
nota orkuna til framleiðslu og upp-
byggingar í fjórðungnum, en fyrst
á að flokka þau vatnsföll og vatha-
svæði, sem enn eru óvirkjuð, og
raða eftir verndargildi, þ.e. hvaða
fossa á að vernda til framtíðar og
hvaða fossa eða vatnasvæði náum
við sáttum um að virkja. í þessa
verndar/virkjanaflokkun eiga foss-
arnir í Norðurdal í Fljótsdal að
fara, en þeir hafa enn ekki komist
á blað.
Umhverllssjónarmið
Við eigum að vera þjóð meðal
þjóða og skrifa undir Kýótó-bókun
Ríósáttmálans og gera okkur ferlið
auðveldara með því að staldra hér
við og endurskoða stóriðjuáformin
í Ijósi nýrrar hugsunar. Við björg-
um ekki heiminum, en við getum
lagt okkar af mörkum. Við eigum
að snúa okkur að minni virkjunum
og verkefnum, sem styrktu lands-
byggðina til lengri tíma. Við eigum
mikinn auð í hugviti, landbúnaði
og sjávarútvegi og stóriðja okkar
gæti allt eins verið fullvinnsla og
útflutningur á okkar heilnæmu
vörum sem og í vetnisorku í fram-
tíðinni. Við getum styrkt ferða-
þjónustu á Austurlandi með því að
stofna Snæfellsþjóðgarð og afla
tekna með margfeldisáhrifum af
svo einstæðum þjóðgarði. „Þetta
er heitasta svæðið í dag,“ sagði
Einar Halldórsson, umdæmisstjóri
Flugfélags Islands, í sjónvarpsvið-
tali, vegna þess mikla fjölda ferða-
manna, sem kemur með flugi til
þess að skoða þessi umdeildu
svæði.
Umhverfisvernd og byggðasjón-
armið fara saman þegar að er gáð.
Höfundur er þingnmður.
„Þetta er heitasta svæðið
Þuríður Backman