Morgunblaðið - 19.12.1999, Qupperneq 34

34 SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
ÁskritS töðvar2 og Sýnarásam tafiiotagpHum RÚV árh 1987-1999.
Þlóun áisútgpBa á hein ilL
50000
45000
40000
35000 -
u 3 30000
U 'O 25000
u
K 20000
15000
10000
5000

jr""
-
y

■ .
■ :
——,—i—
RUV
Stöð 2
SÝN
1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1999
H litfaILaíhotagp]da af heLdartekjjm rákásfpln ið]a á Norðurlöndum
9T2%“
03A friotagpH
HAug^sjngarog aðartEkpr
DanmödcDR og ifelandÆiÚV FiinlandA'LE NoregurilRK Svijjóð/SVT og
TV 2 SR
Land/M iðlar
-okt. -des
RÖK FYRIR
RÍKISÚT V ARPI
STAÐA Ríkisútvarpsins hefur tölu-
vert verið rædd undanfarin misseri.
Afstaða stjómvalda virðist ekki vera
skýr og ýmsar hugmyndir um rekstur
og stöðu Ríkisútvarpsins hafa verið
reifaðar. Almennt má þó segja að um-
ræðan hafi markast mjög af efasemd-
um um það hvort Ríkisútvarpið eigi
yfirleitt rétt á sér. Einnig hefur það
einkennt umræðuna, að í fæstum til-
vikum hafa skoðanimar verið studdar
rökum. Vissulega er þörf á málefna-
legri umræðu um framtíðarhlutverk
Ríkisútvarpsins og er þessi grein
hugsuð sem innlegg í þá umræðu.
Hér verða því færð rök fyrir út-
varpi í almannaþágu og rekstrarstaða
Ríkisútvarpsins skoðuð með tilliti til
hlutverks þess.
Rök fyrir útvarpi
í almannaþágu
Væri David Attenborough að segja
okkur frá lífsháttum fugla eins og
honum einum er lagið ef ekki væri til
Ríkisútvarp? Svarið er nei. TU þess
liggja tvær ástæður: Ef ekki væri
Ríkisútvarp í Bretlandi, BBC, hefði
David Attenborough aldrei fengið að
gera neina náttúmlífsþætti. Hann
væri líklega að gera eitthvað allt ann-
að. Og, ef ekki væri Ríkisútvarp á Is-
landi væri ekki verið að sýna þessa
þætti hans hér á landi.
Þetta má skýra með því sem Bret-
ar kalla „market failure" og mætti
kalla vanhæfni markaðarins. Til er
andstætt hugtak sem nefnist „gov-
ernment failure“ og mætti kalla van-
hæfni stjómvalda, en það nota stuðn-
ingsmenn einkavæðingar óspart.
Kostir og gallar markaðar og ríkis
em eilíft deiluefni innan hagfræðinn-
ar en flestir em þó sammála um að
hvoragur kosturinn sé fullkominn.
Útvarp í almannaþágu er mótvægi
við markaðinn, fyrirbæri sem á að
gera meira og betur en markaðurinn.
Fyrirtæki sem er rekið með hagnað
að leiðarljósi, með hagsmuni hluthaf-
anna í fyrirrúmi, hefði tæplega séð
sér hag í því að leyfa David Attenbor-
ough að gera náttúralífsþætti. Lífs-
hættir fugla hefðu ekki skilað nógu
mörgum áhorfendum og þar af leið-
andi ekki nógu mörgum auglýsend-
um. Þættimir höfða þar að auki ekki
neitt sérstaklega til ungs fólks, en
auglýsendur einblína gjarnan á þann
hóp í æskudýrkun sinni. Það er ekki
arðbært fyrir einkastöðvar hér á
landi að sýna Attenborough, enda
sýna þær hann ekki.
Annað dæmi um vanhæfni þessa
markaðar er óheyrilegt verð á sýn-
ingarrétti sjónvarpsefnis. Þetta sést
best á íþróttaefni. Verðið á því hefur
margfaldast samhliða fjölgun einka-
stöðva í heiminum. Ætti samkeppnin
ekki að leiða til lægra verðs? Nei, það
era sjónvarpsstöðvamar sem bítast
um efnið og verðið fer hækkandi. Það
era sem sé seljendurnir sem ráða lög-
um og lofum á þessum markaði. Auk-
in samkeppni á útvarps- og sjón-
varpsmarkaði hefur einnig haft í för
með sér aukna samkeppni um dag-
skrárgerðarfólk. Því hefur margt
hæft fólk yfirgefið Ríkisútvarpið þeg-
ar hærri laun hafa boðist hjá einka-
stöðvunum. Ríkisútvarpið hefur ein-
faldlega ekki haft fjárhagslegt
bolmagn til að bjóða starfsfólki sínu
svipuð laun og keppinautamir. Það
skal fúslega viðurkennt að samkeppn-
in hér á landi hefur haft ýmislegt gott
í för með sér, þótt óneitanlega hafi
hún leitt til aukins rekstrarkostnaðar
stöðvanna á markaðnum. Niðurstað-
an er samt sú að samkeppninni á
þessu sviði fylgir ekki lækkað verð til
neytandans, heldur þveröfugt; því
Þörf er á málefna-
legri umræðu um
framtíðarhlutverk
Ríkisútvarpsins, að
mati Þorsteins
Þorsteinssonar
og G. Péturs Matt-
híassonar, og er
þessi grein innlegg
í bá umræðu.
meiri samkeppni þeim mun hærra
verð. Það þarf ekki annað en að skoða
þróun áskriftargjalda Stöðvar 2 og
Sýnar til að skýra þetta.
Stjómvöld hafa hins vegar staðið í
vegi fyrir hækkun á afnotagjöldum
Ríkisútvarpsins. Því hefur Ríkisút-
varpið þurft að leita annarra lausna.
Það hefur ekki getað hækkað verðið
eins og Islenska útvarpsfélagið. Af-
leiðingar þessa era m.a. þær að efni
hefur tapast yfir á Stöð 2; má þar t.d.
nefna ensku knattspymuna, enda er
ekki forsvaranlegt að almannaútvarp,
sem þarf að sinna öllum, borgi hvaða
verð sem sett er upp.
Af þessu má vera ljóst að ljósvaka-
miðlun er ekki eins og hver önnur
vara á markaði og þess vegna er Rík-
isútvarp æskilegt. Áhorfendur og
hlustendur eiga heimtingu á góðu
fjölbreyttu efni í Út-
varpinu og Sjónvarp-
inu, fræðandi, upp-
lýsandi og skemmti-
legu efni. Islendingar
eiga líka heimtingu á
að þetta efni nái tU
meira en 99 prósenta
þjóðarinnar. Það
leikur enginn eftir
Rfldsútvarpinu.
Þetta era einungis
fáein rök af mörgum
fyrir útvarpi í al-
mannaþágu. Menn
þekkja gildi öryggis-
hlutverksins en ótal-
margt annað réttlæt-
ir rekstur Ríkis-
útvarpsins. Innlend dagskrárgerð,
varðveisla íslenskrar tungu og menn-
ingar era t.d. þættir sem ekki verður
séð að einkamiðlar leggi sérstaka
rækt við. Þjóðin á líka rétt á traust-
um, hlutlausum og óhlutdrægum íjöl-
miðli.
Þjóðin á rétt á fjölbreyttri dagskrá
á hóflegu verði. Hún á ekki bara að
geta horft á David Attenborough
heldur líka Sunnudagsleikhúsið, Stutt
í spunann, Bráðavaktina, Stundina
okkar, Melrose Plaee, Star Trek,
Mósaík, Eldhús sannleikans, Þetta
helst, Tvíeykið og Kavanagh lög-
mann, svo að eitthvað sé nefnt, og
vandaðar fréttir, veður- og íþrótta-
fréttir í Útvarpinu og Sjónvarpinu.
Þjóðin á rétt á Samfélaginu í nær-
mynd, Hvítum máfum, Útvarpssög-
unni, Útvarpsleikhúsinu, Laufskálan-
um, Sunnudagskaffinu, Byggða-
línunni, Textavarpi og vefþjónustu og
fólk á landsbyggðinni á rétt á svæðis-
útvarpi, svo fátt eitt sé nefnt. Er mik-
ið að greiða 2.100 ki'. á mánuði, eða
sem nemur 69 krónum á dag fyrir
þessa þjónustu? Þegar borið er sam-
an áskriftargjald Stöðvar 2, sem er
3.895 og 2.995 fyrir Sýn á mánuði,
hljóta menn að velta því fyrir sér
hvemig Ríkisútvarpið geti sinnt því
margþætta og umfangsmikla hlut-
verki sem því hefur verið falið og þar
að auki er lögboðið.
Ef Rfldsútvarpið býr ekki til dag-
skrá sem höfðar til flestra lands-
manna er það ekki ríkisútvarp og get-
ur þar af leiðandi ekki sinnt hlutverki
sínu. Það er ekki hægt að höfða ætíð
til allra, en allir þurfa einhvemtíma að
finna efni við sitt hæfi í dagski'á út-
varps í almannaþágu. Oðravísi getur
það ekki bætt upp vanhæfni markað-
arins. Þetta má orða þannig að
markmið Ríkisútvarpsins sé m.a. að
sinna áhugamálum allra landsmanna
á sem bestan og skilvirkastan hátt.
Við þetta skapast breidd í dagskránni
sem ekki er heppfleg þegar horft er til
markaðarins. Það segir sig t.d. sjálft
að fjölmiðli sem einbeitir sér að því að
ná til aldurshópsins 20-40 ára tekst
betur að ná til þess hóps en Rfldsút-
varpinu, sem skyldu sinnar vegna
getur ekki haft einn aldurshóp í fyrir-
rúmi. Fjölbreytt dagskrá (breitt dag-
skrárframboð) eins og dagski'á Ríkis-
G ^Hstaá m iSH 1. dessn ber 1999
-H
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
Stöð 2

Þróun ísöli aug#siigaR:íkisútvaipsjis,uppfe iðará verðil.3Ílíl999
útvarpsins er yfirleitt ekki arðvænleg
út frá sjónarmiði markaðarins. Stöð 2
hefur tekist ágætlega að ná til fyrr-
nefnds aldurshóps, sem skýrir vel-
gengni hennar á auglýsingamarkaðn
um, en það sýnir jafnframt takmark-
anir Rfldsútvarpsins á þeim markaði.
Rekstur og fjárhagur
Ríkisútvarpsins
- rekstrarfyrirkomulag
Oft er spurt hvers vegna afnota-
gjaldið sé ekki nefskattur. Við slíkar
aðstæður hefðu stjómmálamenn öll
völd í Rfldsútvarpinu, ef þeim líkaði
ekki fréttaflutningurinn eða ef illa
áraði í ríkisbúskapnum gætu þeir
skorið niður framlagið til Rfldsút-
varpsins. Öll starfsemi yrði því undir
hæl stjómmálamanna og sjálfstæðið
liði fyrir. Með afnotagjaldinu hefur
Ríkisútvarpið þó tengsl við eigendur
sína, þjóðina. Þá er alltaf nokkur hóp-
ur landsmanna sem á ekki sjónvarp
og vill ekki eiga sjónvarp. Ef nef-
skattur væri yrðu þeir að borga en
það gera þeir ekki núna. Kristján
Þorbergsson hrl. bendir á það í grein
um Rfldsútvarpið, að afnotagjöldin
megi rekja til þeirrar viðleitni lög-
gjafans að verja sjálfstæði Ríkisút-
varpsins. Kristján segir m.a.: „I lög-
unum er leitast við að búa þannig um
hnútana að ekki skapist sú freisting
að þagga niður í óþægUegri gagnrýn-
isrödd með því að leggja hana í fjár-
svelti. Sjálfstæði Rfldsútvarpsins,
stjómunarlegt og fjárhagslegt, er tal-
in ein af stoðum tjáningarfrelsis."
(Grein Kristjáns birtist í ársskýrslu
Ríkisútvarpsins fyrir árið 1998.) Það
sem vantai' í þessi lög er ákvæði um
hækkanir í takt við verðlagsbreyting-
ar því ein leið til að skerða sjálfstæði
Ríkisútvarpins er, samkvæmt þessu,
að neita því um eðlilega hækkun af-
notagjalda.
Afnotagjaldið er því ekki alslæm
aðferð tfl að tryggja útvarpi í al-
mannaþágu tekjur. Þessi sami háttur
er hafður á í 30 til 40 löndum í hinum
vestræna heimi, einfaldlega vegna
þess að enginn betri hefur fundist. í
þessum löndum hefur margoft verið
rætt um nefskatt eða aðrar leiðir en
niðurstaðan hefur alltaf orðið sú að
halda áfram með afnotagjöld. Hvers
vegna ætfi fyrirkomulagið að vera
öðravísi á Islandi? Liggja ráðamenn
þjóðarinnar e.t.v. á betri lausnum? I
.löndum eins og Bretlandi, öllum nor-
rænu löndunum, Þýskalandi, Frakk-
landi og öðram Evrópusambands-
löndum og jafnvel í svo fjarlægjum
ríkjum sem Suður-Afríku er sami eða
svipaður háttur hafður á rekstri út-
varps í almannaþágu. Þrátt fyrir
mikla einkavæðingu í Evrópu hefur
útvarp í almannaþágu ekki verið
einkavætt og nýlega varð það ofan á
að halda óbreyttu formi í Amster-
damsáttmála ESB. Það er ekkert sem
komið hefur fram í umræðunni,
hvorki hér á landi né erlendis, sem
bendh' til þess að annað fyrirkomulag
gæti hentað betur, sé tekið mið af
sjálfstæði, lögboðnu skylduhlutverki
og rekrstrarforsendum Rfldsútvarps-
ins.
Jafnvel Margareth Thatcher, einn
áhrifamesti boðberi frjálshyggju
seinni ára, taldi óráðlegt að einka-
væða BBC á sínum tíma vegna and-
stöðu bresku þjóðarinnar (the sflent
force).
Er raunhæft að einkavæða Ríkis-
útvarpið og þá í hve miklum mæli?
Fer einkavæðing útvarps í almanna-
þágu saman við almannahagsmuni?
Hvernig má tryggja sjálfstæði Ríkis-
útvarpsins gagnvart pólitískum öfl-
um? Er það yfirleitt hægt ef litið er til
samsetningar útvarpsráðs? Þetta eru
allt spurningar sem nauðsynlegt er að
svara áður en framtíðarhlutverk Rík-
isútvarpsins verður ákveðið. Huga
þarf gaumgæfilega að þvi hvað gerist
ef Ríkisútvarpið verður einkavætt. Ef
markaðurinn einn fengi að ráða er
ljóst að óarðbærar einingar Ríkisút-
varpsins yrðu lagðar niður. Auk þess
myndu færri borga áskriftargjald en