Morgunblaðið - 04.01.2000, Síða 68

>68 ÞRIÐJUDAGUR 4. JANÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
,Af „kúgun“ íslenskra
málfræðinga
SVO MÁ skilja af
ummælum ýmissa
manna í fjölmiðlum að
íslensk tunga sé orðin
stéttskipt. Mennta-
menn og þeir sem
meira mega sín tala
-**"*hina opinberu íslensku.
En hinir, ómenntaðir
og þeir sem „lægri“
teljast, nota „félags-
lega mállýsku" sín á
milli, sem lýsir sér m.a.
í þágufallssýki og
enskuslettum. „Lág-
stéttarkrökkum" er
síðan þröngvað til þess
að læra opinbera málið
í menntakerlinu, sem
verður til þess að sjálfsvirðing
þeirra bíður hnekki og þeir fá lægri
einkunnir. íslenskukennslan er því
sígilt dæmi um „kúgun“, þar sem
málfræðingar og kennarar ganga
erinda valdastéttar landsins.
„Félagsleg mállýska"
Nú eru það eflaust ekki nýjar
fréttir fyrir flesta að sú tunga sem
töluð er á götum úti sé frábrugðin
því sem kennt er í skólum. Hins veg-
ar kemur sú staðhæfing að málvillur
séu bundnar við þjóðfélagsstéttir
nokkuð spánskt fyrir sjónir. Þeim,
sem hér ritar, hefur aldrei fundist
stéttahugtök vera sanngjörn eða ná-
kvæm leið til þess að draga fólk í
dilka. Margir bestu íslenskumenn
sem hann hefur hitt hafa verið sjó-
“!*fnenn, verkmenn, og bændur, en aft-
ur á móti hefur hann oft heyrt átak-
anlega „félagslega mállýsku“ innan
veggja Háskóla Islands. En mestu
skiptir að fyrir þessu eru litlar sem
engar sannanir aðrar en „tilfinning"
einstakra manna sem virðast næm-
ari en aðrir. Þó er til ein könnun af
hendi Ástu Svavarsdóttur frá árinu
1983 sem fann fylgni á milli „þágu-
fallssýki" og „stéttarstöðu“ föður.
Það eru hins vegar ákveðin tölfræði-
leg grundvallaratriði sem verður að
hafa í huga þegar niðurstöður slíkra
rannsókna eru túlkaðar.
Það er ieikur að læra
Islensk stafsetning er byggð á
-Jtframburði sem var við lýði fyrir
mörgum öldum og enginn nemandi
getur gripið hana upp af talmáli
einu saman. Svipað á við um málf-
ræði, en margar gamlar málfræði-
venjur eru að hverfa úr daglegu tali.
Þess vegna verður að kenna staf-
setningar- og málfræðireglur sem
síðan er spurt um á prófum. Árang-
ur í íslensku er því ekki endilega
náttúrulegur heldur fer einnig eftir
vilja nemandans til þess að tileinka
sér námsefnið. Hvaða námsráðgjafi
sem er getur síðan
staðfest að það er
sterk fylgni á milli
frammistöðu í íslensku
og árangri í öðrum
greinum. Þeir krakkar
sem fá góðan vitnis-
burð í sínu móðurmáli
eru líklegri til þess að
fá háar einkunnir í
ensku eða stærðfræði.
Hér er því komin fram
gamalkunnug regla, að
þeir sem hafa áhuga á
því að læra eru líklegri
til þess að fá hærri ein-
kunnir. Það er síðan
ekkert leyndarmál að
böm langskólageng-
inna foreldra hafa frekar áhuga á
bóknámi, þótt auðvitað sé þetta ekki
algilt. Þess vegna ættu þau að koma
betur út á samræmdu prófi þar sem
íslenska
Stéttamállýska,
segir Asgeir Jónsson,
getur vart verið fyrir-
ferðarmikil.
fiskað er eftir málfarsreglum. Rann-
sókn Ástu sannar þess vegna ekki
að til sé „félagsleg mállýska" því
hún getur rétt eins verið túlkuð sem
dæmi um mismunandi námsárangur
eftir „stéttarstöðu" foreldra. Sú
rannsókn sem ætti að sanna tilvist
stéttamállýsku yrði að taka aðrar
greinai- með í reikninginn og leið-
rétta fyrir þeim kerfislæga mun sem
er á almennum námsárangri á milli
þjóðfélagshópa.
Bosníugerving
En segjum sem svo, að íslending-
ar með styttri skólagöngu að baki
hafi sitt eigið tungumál sem ein-
kennist af málvillum og enskuslett-
um, og kennsla í málfræði og staf-
setningu teljist stéttakúgun. Þá
hlýtur kúgunin að hætta og allar
tegundir af íslensku að teljast jafn
réttháar. Islenskukennarar geta því
ekki lengur bannað krökkum að
nota sitt „náttúrulega“ tungumál,
eins og nú tíðkast. Þar með færi fyr-
ir íslenskutímum eins og sögu-
kennslu í Bosníu, en þar í landi eru
Serbar, Króatar og múhameð-
strúarmenn sem eiga að baki
stormasama sambúð. Þeim kemur
engan veginn saman um það hver
þeirra teljist fórnarlamb eða söku-
dólgur og þess vegna verður að
hlaupa yfir stóra kafla í sögubókum
ef böm þessara þriggja hópa eiga að
stunda sama skóla. Með sama hætti
yrði að strika út margar síður í ís-
lenskum kennslubókum, en í staðinn
fengju kennarar lista um hvað teld-
ist málvillur og hvað „félagsleg
mállýska". Sá listi yrði síðan upp-
færður árlega og mun gefa komandi
kynslóðum af málfræðingum nóg að
iðja.
Stétt með stétt
Ástríða Islendinga fyrir málvernd
hefur lengi furðað útlendinga og vel
kann að vera að þær kynslóðir sem
nú eru að komast til áhrifa séu ekki
haldnar sömu þráhyggju. Hins veg-
ar mun bosníugerving íslensku-
kennslu ekki verða til þess að jafna
bilið á milli stétta. Þvert á móti.
Flestir Islendingar álíta að þeir lifi í
stéttlausu þjóðfélagi vegna þess að
allir tala sama tungumálið. Svo er
ekki víða erlendis þar sem mismun-
andi tungutak greinir stéttii- að og
heldur þeim í sundur. Stétta-
mállýska getur vart verið fyrirferð-
armikil hérlendis, því svo fáir hafa
orðið hennar varir en kannski er hér
ef til vill glóð sem gæti orðið að báli.
Ef stéttskipt tunga ágerist mun hún
verða enn ein hindrun fyiir þá sem
vilja klífa upp metorðastiga þjóðfé-
lagssins. Hún mun einnig verða til-
efni fordóma og aukinnar spennu
meðal þjóðarinnar, en mannlegt eðli
er samt við sig að þessu leyti um all-
an heiminn. Þeir sem eitthvað kæra
sig um jöfnun tækifæra og jafna
tekjuskiptingu hljóta því að skelfast
við þá tilhugsun að tungumálið
greinist upp eftir stéttum. Móður-
málskunnátta skiptir miklu fyrir
möguleika fólks í lífinu og flest störf
í framtíðinni munu felast í samskipt-
um, að tala og skrifa. Með því að
slaka á íslenskukennslu er verið að
hlaða garð á milli á milli stétta og
sundra þjóðinni.
Frumstæðir þjóðflokkar
Umræðan um „félagslega mál-
lýsku“ er líklega aðeins hali á miklu
stæira skrímsli sem er sú staðreynd
að börn með ákveðinn bakgrunn
eiga erfitt með að fóta sig í skóla-
kerfinu. Við þessu verður að bregð-
ast og vel má hugsa sér þjóðarátak í
því að gera menntun víðtækari og
mæta þörfum þessara krakka. Hins
vegar verður ekki séð að það geti
verið til mikillar hjálpar að líta á
þennan hóp sem sérstakan þjóð-
flokk með eigið tungumál. Sérstak-
lega þar sem rökin fyrir því virðast
vera verulega veik. En þegar til
framtíðar er litið eru það hagsmunir
allra Islendinga að málið greinist
ekki upp eftir tekjum eða menntun.
Höfundur er hagfræðingur.
Ásgeir
Jónsson
68.doc
MEGNIÐ af því
sem setur svip á
mannlífið hér á landi
og í nágrannalöndun-
um á líðandi stund er
úrræði við framtíða-
sýn sem við blasti fyr-
ir nokkrum áratugum
og reyndist svo niður-
drepandi að hugsunar-
háttur manna hlaut að
breytast mikið til að
talist gæti bærileg.
Kaldastríðshugsun-
arhættinum, sem var-
að hafði frá því um
miðja öldina, fylgdi
krafa um að menn
stilltu sig inn á hug-
myndir annars hvors ágreinings-
aðilans og gyldu varhug við hinum
andstæðu skoðunum. Menn tóku að
hugsa hnattrænt. Meðan kuldinn
ríkti í alþjóðamálum voru menn
ágengir í hugsun, voru það sem
þeir gerðu, voru annaðhvort borg-
arar eða verkalýður - hið síðara
jafnvel þótt þeir væru mennta-
menn. Sá sem ekki er með mér er á
móti mér - þessi trúarsetning var
alla sem ekki vildu kallast annars
flokks fólk.
Kaldastríðshugsunarhátturinn
knúði menn til alþjóðahyggju, til
kristilegrar ágengni, hvort sem var
til vinstri eða hægri. Sjálfselska
var ekki leyfð nema í felum. Þegar
svo hagnýtishyggja 68-kynslóðai--
innar varð opinber á áttunda ára-
tugnum hlaut togstreitu milli hug-
myndakerfa að linna til að menn
gætu sinnt sínu í nafni nýkviknað-
rar sjálfselsku. Enda gerir siðferði,
sem hefur allt undir, hvort sem er
kristinna manna eða kommúnista,
líf einstaklings óbærilegt í ljósi
þess alþjóðavanda sem við blasti
við sjóndeildarhring um það leyti
sem stjörnustríðsáætlun Regans
varð fjölmiðlaefni - olíukreppa,
kjarnorkuvá, offjölgun mannkyns,
gróðurhúsaáhrif, eyðing regnskóg-
anna, eyðing ósonlagsins, mengun,
var það fleira?
Auk kaldastríðshugsunarháttar
almennings var, fyrstu áratugina
eftir stríð, alþjóðahyggja útbreidd
meðal menntamanna fyrir tilstilli
hefðbundinnar jafnaðarmennsku
sem af þeim sökum hlutu að
íþyngja samvisku sinni með hinum
hnattrænu vandamálum. Auk þess
sem menntamenn tóku á sínar
herðar sérstaklega önnur vits-
munalegri ágreiningsefni, svokall-
aðan þriðjaheimsvanda sem var
hagrænn og rakinn til eigingirni
vesturveldanna, einkum Banda-
ríkjamanna.
Það var í stystu máli sagt ekki
hægt að lifa í heimi án framtíðar,
að óbreyttum hugmynda- og hug-
sjónastefnum áratuganna frá
styrjaldarlokum. Þess vegna
reyndust órar 68-kynslóðarinnar
kærkomin vídd að flytja inn í.
Lexían var þessi að lifa í heimi
óska án þess að vænta um of upp-
fyllingar þeirra. Neyslusamfélagið
reyndist hentugasta félagsform
slíks draumórafólks; mannlíf þar
sem hver hýðir annan áfram í
neyslukapphlaupi um víddir tölvu-
leikja og annars seljanlegs óraun-
veruleika.
Raunveruleikinn er ekki lengur
gerræði kristindóms eða kommún-
isma heldur eðlisfræðilegur þangað
sem tæknin sækir krafta sína. Þess
er að vænta að fylgi innan tíðar
kynngi dulmagna af því tagi sem
frumþjóðfélög hafa alltaf haft á
valdi sínu og kristnin virkjaði í
þágu trúarinnar. í þessum veru-
leika, á annan veg eðlisfræði, sem
hafnar veru mannsins með rök-
fræði sinni, og á hinn neysluöfgar,
sem leiðir m.a. af þeirri áþján fræð-
anna, lifir mannfólkið. Það lifir því
ekki lengur í sögulegum tíma eins
og siður hefur verið meðal krist-
inna manna, enda vísar sh'kt sögu-
skyn kristnum manni nú á endalok
heimsins handan við næstu hæð.
Unga kynslóðin í dag hefur ekki
slíkt goðsagnalegt söguskyn heldur
takmarkast veruleiki hennar við
námsáætlanir sem
vísa á svölun lífs-
nautna, hvort sem full-
nægjan fer fram á
fjallstindi í Himalaja í
sumarfríinu eða milli
rekkjuvoða á Hótel
Örk í Hveragerði. Áð-
ur kröfðust mennta-
menn viðurkenningar
lýðsins á vandamálum
með rökum sem tók til
alls milli himins og
jarðar. Nú takmarkast
ágreiningur þeirra
sem annarra við hag-
fræði eins og virkjana-
mál undanfarið sýna
vel.
Hugsjónirnar eru sjálfhverfar;
þær beinast ekki að náunganum
eins og kristina manna og komm-
únista meðan blöktu.
Og hin hnattrænu vandamál?
Þau hafa flust utangarðs. Inn í aðra
vídd fyrir tilstilli lausnara sem í
Hugsunarháttur
Hlutleysi 68-kynslóðar-
innar er ekki dulin
andstaða gegn breyting-
um, segir Þorsteinn
Antonsson, heldur hlut-
leysi sem leyfir náttúr-
unni að ryðja sig með
sínum hætti.
hverjum manni býr og sér til þess
að tilfinningar hans hafi svigrúm til
að dafna því sem næst á hverju
sem gegnir. Tilbúningur tölvuleiks-
ins, sýndarveruleikans, gegnir
sama tilgangi og hefðbundinnar
skáldsögu, hann knýr þann sem
fylgir þræðinum til skapandi átaka
í fyllra samræmi við sjálfan sig en
sagnfræðilegur veruleiki gerði í
þeirri mynd sem kalda stríðið tróð
upp á fólk.
Hlutleysi 68-kynslóðarinnar er af
öðru tagi en hitt sem menntamönn-
um var svo mjög í nöp við ára-
tugina fyrstu eftir lok heimsstyrj-
aldarinnar, - þessum mönnum sem
nú lifa í felum í kerfinu eins og
rottur í holræsum borgarinnar.
Hlutleysi 68-kynslóðarinnar er ekki
dulin andstaða gegn breytingum
heldur hlutleysi sem leyfir náttúr-
unni að ryðja sig með sínum hætti.
Slík eftirgjöf er af hinu góða. Það
allsherjar vald sem þjóðirnar ætl-
uðu sér meðan kalda stríðið var og
hét, yfir náttúruöflunum sem öðru,
var aftur á móti af hinu illa. Hin
hnattrænu vandamál eru afleiðing
þess að menn ætluðu sér hver um
sig of mikið vald í heimi sem er
okkar allra hvað sem líður sýndar-
veruleika skáldsagna og tölvu-
leikja.
I dag er óraunvera, draumórar,
grundvöllur lifnaðarhátta manna
og lífskilnings en ekki altæk hug-
myndafræði. Þeir sem hafa áhrif á
gang mála byggja á frumhvötum
sem réttlæta sig sjálfar. Byggja á
öflum sem sigrandi félagsöfl um ár-
þúsundir hafa dæmt óæðri og fyrir
alla muni beri að víkja burt til
framdráttar hinum æðri. -
Áratugina síðustu fyrir aldamót-
in fór fram ný liðskipun eftir að
frést hafði af forynjum við sjón-
deildarhring sem nálguðust og ekki
varð fundið form né festa heldur
gerðu fyrirliggjandi ágreiningsefni
þjóðanna að markleysum í nýjum
veruleika. Síðan hefur alist upp
kynslóð fólks sem þjálfað er í átök-
um við úrhrök og afstyrmi tölvu-
leikja frá blautu barnsbeini. Það
fólk er væntanlega betur undir það
búið á fullorðinsárum að takast á
við hin alþjóðlegu vandamál með
tæknigöldrum sínum en við sem
eldri erum.
Höfundur er rithöfundur.
Þorsteinn
Antonsson
Þll FINNUR ORUGGLEGA
EITTHVAÐ VIÐ ÞITT HÆFI
HJÁ OKKUR
ALUR KENNARAR SKÓLAN^
ENSKA
NÁM

ÖVtKAR MAL
NÁMSKEIÐIN HEFJAST 17. JANÚAR
ÁHERSLA Á TALMÁL
FJÖLBREYTT NÁMSKEIÐ í BOÐI
INNRITUN STENDUR YFIR I SIMA 588 0303 EÐA 588 0305. Hringdu og fáðu frekari upplýsingar
EnskUskólinn
FAXAFENI 10, 108 Reykjavík