Morgunblaðið - 04.01.2000, Blaðsíða 84

84 ÞRIÐJUDAGUR 4. JANÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
FÓLK í FRÉTTUM
Milla Jovovich sem mærin frá Orléans í fullum herskrúða í mynd Luc Besson,
Þegar ímynd Jóhönnu af Örk er notuð til að
auglýsa snyrtivörur er kannski kominn tími til
að endurskoða tákn fyrir kynin.
Af hverju er hún í karlmann-
sfötum? Það er ekki hægt
að sjá að hún sé kona!
i Þetta kallaði ritari þegar
■^réttarhöldin yfir Jóhönnu af Örk fóru
fram á 15. öld. A þeim tíma var
klæðnaður fólks sennilega það tákn
sem var mikilvægast til að greina
kynin að. Það var ekki hægt að ganga
gegn hugsun miðaldakirkjunnar sem
hélt því fram að hið kvenlega og karl-
mannlega væri tvennt ólíkt. Sam-
kvæmt íslenskum miðaldalögum var
konum til dæmis bannað að klæðast
sem karlmenn, skera hár sitt og bera
vopn. Reyndar giltu lögin einnig um
karlmenn sem klæddust kvenfötum
og refsingin fyrir slíkt lögbrot var
■<^riggja ára útlegð.
I hundrað ára stríðinu náðu Eng-
lendingar undii- sig nærri öllu Frakk-
landi, en miklar deilur voru um hver
ætti með réttu að verða konungur í
ríkinu: Karl sjöundi eða Hinrik sjötti
af Englandi. Þar kom Jóhanna af
Örk til sögunnar því himneskar
raddir sögðu henni að frelsa franska
ríkisarfann, Karl sjöunda, írá Eng-
lendingum og færa hann tO krýning-
ar í Reims. Hún yfirgaf fjölskyldu
sína, en ekki til að giftast eins og
flestar stúlkur, heldur tO að hitta
Karl sjöunda og verða ráðgjafi hans.
Til að verða gjaldgeng í þessum
karlaheimi varð hún að skera hár sitt
og klæðast karlmannsfötum og öðl-
■jist þannig opinber tákn karlkynsins.
Aðeins sem „karlkona" hafði hún
möguleika á að ná takmarki sínu.
I Frakklandi á þessum tíma var al-
þekkt gömul goðsögn sem fjallaði um
jómfrú sem myndi bjarga landinu og
hafði áhrif bæði á Jóhönnu sjálfa og
þær móttökur sem hún fékk við hirð-
ina. Þó þurfti hún að þola þar ýmis
próf. Fræðimenn voru kallaðir þang-
VISA
VAKORT
Eftirlýst kort nr.:
4543-3700-0022-1781
4543-3700-0027-9888
4507-4500-0026-7523
4548-9000-0053-6690
4539-8600-0012-1409
4543-3700-0029-4648
Afgreiðslufólk, vinsamlegast takið
ofangreind kort úr umferð og
sendið VISA íslandi sundurklippt.
VERÐLAUN kr. 5000
fyrir að klófesta kort
og vísa á vágest
VISA ÍSLAND
Álfabakka 16,
109 Reykjavík.
Sími 525 2000.
• •
Jóhanna af Ork
- miðaldakona í
karlmannsfötum
Verið er að sýna kvikmynd Luc Besson, „Sendiboðinn:
Sagan af Jóhönnu af Örk“ í Reykjavík. Agnetu Ney sagnfræðingi
fannst tilefni til að skoða ævi Jóhönnu og hugleiða hvers
vegna hún og aðrar óvenjulegar konur í sögunni eru nú gerðar að
aðalpersónum kvikmynda og leikrita.
réttarhöld yfir henni og dæmdu hana
fyrst í ævilangt fangelsi, en síðan var
hún brennd lifandi sem trúvillingur.
Konur sem klæðast karlmannsföt-
um hafa verið til á ýmsum tímabilum,
í mismunandi samfélögum, í goð-
sögnum og í veruleika. Jóhanna af
Örk á það til dæmis sameiginlegt
með fomgrískum amasónum og nor-
rænum skjaldmeyjum að fara yfir
mörkin, frá hinu kvenlega til hins
karlmannlega. Merkingin sem lögð
var í þetta og viðbrögð við því voru
aftur á móti mismunandi eftir félags-
legu samhengi. A okkar dögum er
líka tímabært að spyrja hvað sérk-
enni hið kvenlega og hið karlmann-
lega. Þegar Jóhanna af Örk er notuð
í auglýsingu fyrir andlitssnyrtingu,
er það til marks um að við þurfum að
endurskoða tákn fyrir kynin. Hvað
sjáum við? Konu? Karlmann? A
myndinni eru í senn notuð tákn sem
eru dæmigerð fyrir miðaldariddara,
svo sem brynja og sverð, og tákn fyr-
ir nútímakonur, svo sem lakkaðar
neglur og litaðar varir. I auglýsing-
unni er reynt að sameina kvenleika
og karlmennsku í einni persónu, en
einnig fortíð og nútíð. Hvers vegna?
Jóhanna af Örk er sú kona í sög-
unni sem einna mest hefur verið fjall-
að um. Goðsagnir fóru strax að
myndast um hana og hafa lifað alla
tíð síðan og verið notaðar á ýmsan
hátt eftir tímabilum og þörfum, til
dæmis sem pólitískt tákn, bæði í
samtíð hennar og seinna. En nú hef-
m- hún trúlega í fyrsta skipti verið
notuð til að auglýsa varalit. Það er þó
augljóst að ætlunin er að sýna einnig
hið karlmannlega við Jóhönnu.
Brynjan felur hár hennar og sverð í
hendi.
Saga annarrar merkilegrar
miðaldakonu hefur einnig nýlega
verið til umfjöllunar í kvikmynd. Ind-
verski leikstjórinn Shekhar Kapur
sýnir þar Elísabetu fyrstu, Breta-
drottningu frá 16. öld, sem konu sem
vill hasla sér völl á yfirráðasvæði
karlmanna. Það verður að segjast að
að til að yfirheyra hana og komast að
því hvort hún væri rétttrúuð, og hún
var spurð ítarlega. Á þessum tíma
var hjátrúin mikil. Hún hlaut að ver;a
galdranorn! Og var hún virkilega
jómfrú? Var hún í raunveruleika
karlmaður? Allt þetta þurftu full-
trúar hins karlmannlega valds að at-
huga. Hún stóðst allar nærgöngular
spurningar og Karli sjöunda fannst
að hún væri send af guði sér til hjálp-
ar. Jóhanna náði þess vegna sínu
æðsta takmarki: að stöðva umsátur
Englendinga um Orleans. Hún fór í
stríð, en þegar Englendingar fréttu
að til Orleans væri komin jómfrú
send af guði, sneru þeir dæminu við
og sögðu að hún væri send af djöflin-
um.
Heimildir telja að Jóhanna af Örk
hafi þá ekki aðeins verið klædd eins
og karlmaður, heldur sem riddari.
Þannig ögraði hún ekki einungis
hugmyndinni um kynhlutverk, held-
ur einnig hugmyndinni um stétta-
skiptingu: bóndadóttir sem riddari!
Samtímamynd af Jóhönnu af Örk
sýnir hana samt ekki eingöngu sem
riddara. Á spássíu opinberrar sam-
tíma frásagnar af orrustunni um Or-
leans er hún teiknuð með sverð og
fána, en í kvenfötum og með sítt hár.
Teiknaranum hefur ef til vill þótt
nauðsynlegt að leggja áherslu á líf-
fræðilegt kyn hennar.
Mörg mikilvæg tákn voru tengd
riddaraímyndinni, en aðaltáknið var
sverðið. Rétturinn til að bera sverð
var kjaminn í riddaramennsku á
miðöldum, en sverðið var líka mikil-
vægt tákn fyrir Jóhönnu af Örk. Með
sverð í hendi gat hún náð takmarki
sínu, án tillits til kyns og stéttar.
Sagt er að hún hafi eignast sverð
Karls Martells, hetju frá þjóðflutn-
ingatímanum. Þetta sverð hafði hann
notað í stríðinu gegn útþenslu músl-
ima á 8. öld. Enginn veit hvort þetta
er sannleikur, en þetta var gott tákn:
ef til vill myndi Jóhönnu takast að
stöðva Englendinga með sama
vopni?
I samtímaheimildum er Jóhanna
teiknuð með sverð og fána, en
teiknaranum hefur þótt ástæða
til að undirstrika kvenleika
hennar með fatnaðinum og síðu
hári.
Jóhanna af Örk varð þátttakandi í
hundrað ára stríðinu vegna þess að
hún var viss um að hún væri sendi-
boði guðs. Miðaldakirkjan var gagn-
rýnin á konur sem töldu sjálfar sig
útvaldar og hræðslan við galdra var
algeng. Þetta varð Jóhönnu af Örk að
falli, þegar hún var tekin til fanga af
Búrgundum og Englendingum og
síðan afhent Frökkum. Þeir settu á
sú saga sem Shekhar Kapur segir í
myndinni fellur ekki að sagnfræði-
legum heimildum, en túlkun hans er
þó áhugaverð. I viðtali ber Shekhar
Kapur Elísabet fyrstu saman við
Indira Gandhi, valdamikla konu í nú-
tímanum. Báðar breyttu þær útliti
sínu eftir að þær komust til valda.
Indira hætti að ganga í ermastuttum
fötum og fór að hneppa upp í háls, og
fötin sem Elísabet notaði opinber-
lega skildu „höfuðið frá bolnum eins
og það væri gert með böðulsexi".
Sennilega er sterkasta atriðið í kvik-
myndinni þegar drottningin lætur
grátandi hirðdömu skera hár sitt.
Þetta atriði túlkar Shekhar Kapur
sem táknrænt sjálfsmorð á hinu
kvenlega.
Umræða miðalda um eðli konunn-
ar var notuð til að útiloka hana frá
pólitískum áhrifum. En konur höfðu
næga skipulagsgáfu til að rífa niður
eða lækka pólitíska og hugmynda-
fræðilega múra sem karlmennirnir
höfðu byggt. Margar konur á miðöld-
um höfðu áhrif og völd, en þær komu
flestar úr hástétt samfélagsins. Það
að bóndadóttir eins og Jóhanna af
Örk skyldi grípa inn í stjórnmálin var
ekki algengt!
Fordómar gegn konum sem skipta
sér af stjórnmálum sameina miðaldir
og okkar daga. Til að ná pólitískum
áhrifum urðu miðaldakonur að
sleppa kvenlegri ímynd sinni og
eignast karlmannleg tákn. Hvað með
nútímakonur? Stjómmálakonur á
okkar dögum finna oft fyrir því að
þær verða að leggja sig mun harðar
fram en karlmenn til þess að ná jafn-
langt og þeir. Fyrrverandi umboðs-
maður Evrópusambandsins, sænska
konan Anita Gradin, telur einnig að
stjórnmálakonur dragi oft úr kven-
legum eiginleikum í útliti sínu til þess
að falla betur inn í hinn karlmann-
lega heim stjórnmálanna. Þær verða
greinilega að vera bæði með sverð og
varalit.
Þegar konur sem vora óvenjulegar
á sínum tíma, svo sem Jóhanna af
Örk, Elísabet íyrsta Englands-
drottning og fleiri, era nú gerðar að
aðalpersónum kvikmynda og leiki--
ita, segir það okkur eitthvað um okk-
ar eigin tíma og þörf okkar íyrir
sögulegar persónur. Sagan vitnar
um að á sínum tíma urðu þessar kon-
ur að öðlast það sem þeim var bann-
að, nefnilega tákn karlmennskunnar.
Þær gátu aðeins komist áfram ef þær
komu fram sem karlmenn. Það er
þess vegna spennandi að skoða kven-
legt/karlmannlegt að nýju. Og af
hverju velur snyrtivörufyrirtæki Jó-
hönnu af Örk sem tákn? Snýst þetta
um að hugmyndir um einkenni kynj-
anna séu nú að breytast?
Sagan af Jóhönnu af Örk sýnir að
hugsunarháttur ræðst af tíma og
menningu. Þess vegna er nauðsyn-
legt að sagnfræðingar rannsaki það
sem brýtur hegðunarkerfi á hverjum
tíma. Það getur verið árangursríkt
að skoða hvernig hugmyndir um hið
karlmannlega og hið kvenlega hafa
breyst með tímanum. Saga kvenna
er mikilvæg - einnig til að skilja bet-
ur sögu karla.