Morgunblaðið - 11.06.2000, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
BÆKUR
F r æ ð i r i t
BRENNUÖLDIN
Galdur og galdratrú í málskjölum
og munnmælum, eftir Ólínu Þor-
varðardóttur. Reykjavík. Háskóla-
útgáfan, 2000.444 bls.
BRENN UÖLDIN er þverfaglegt
rannsóknarrit um 17. öldina þar
sem nýttar eru aðferðir ýmissa
fræðigreina „á borð við bók-
menntafræði, sagnfræði, þjóð-
fræði, menningar- og félagssögu"
(sbr. kápu). Markmið rannsóknar-
innar er fyrst og fremst að „kanna
hvort eða á hvern hátt alþýðuvið-
horf og lærð hugmyndafræði náðu
að skapa skilyrði fyrir þau galdra-
mál sem hér voru háð fyrir dóm-
stólum" (bls. 13). Hér er komið inn
á athyglisvert viðfangsefni í hugar-
farssögu sem mjög hefur vafist fyr-
ir sérfræðingum í sögu árnýaldar.
Hvar liggja skilin á milli yfir-
stéttarmenningar annars vegar og
alþýðu- og þjóðmenningar hins
vegar? Eins og í öðrum rannsókn-
um á fortíðinni er vandamálið ekki
síst tengt heimildaforðanum. Flest-
ir eru á þeirri skoðun að ekki séu til
neinar heimildir sem hægt er að
kalla „þjóðlegar“, jafnvel eftir að
prentmiðlar komu til sögunnar.
Lesefni sem naut mikillar út-
breiðslu varð að einhverju leyti að
taka mið af smekk og viðhorfum al-
mennings, en hugmyndalegt for-
ræði (hegemoni) kom frá yfirstétt-
inni og þess sér stað í alþýðlegu
lesefni síðari alda.
Meðal þeirra sem reynt hafa að
glíma við þennan heimildavanda er
breski sagnfræðingurinn Peter
Burke. Hann hefur skilgreint mun-
inn á yfirstéttarmenningu og al-
þýðumenningu svo að til hafi verið
tveir menningarstraumar í Evrópu
á árnýöld, hin lærða hefð yfirstétt-
ar og hin alþýðlega hefð sem kenna
mætti við þjóðmenningu. Munur-
inn á þeim felist einkum í því að hin
lærða hefð var lokuð og óaðgengi-
leg öllum nema fámennum hópi, en
allir voru hluti af þjóðmenningunni
(Peter Burke, Popular Culture in
Early Modern Europe, New York,
1978, bls. 28 og áfr.). Rit lærdóms-
manna eru mótuð af því sem al-
þýðan sagði og hugsaði á sama
tíma, en vandinn liggur í því að
meta hvernig. Þess finnast dæmi
að menntaðir höfundar noti alþýð-
legan efnivið í ritum sem þó eru
samin í öðrum tilgangi. Boðskapur
menntamanna sem ætlaður var al-
þýðu, t.d. predikanir, varð einnig
að taka mið af þeim heimi sem fólk
þekkti. Þá hafa sagnfræðingar nýtt
sér upplýsingar sem koma fram í
skjölum sem aflað var í öðrum til-
gangi, t.d. dómskjölum rannsókn-
arréttarins, sem heimildir um hug-
arfar alþýðu. Þá er einkum
Galdrar, yfír-
stétt og alþýða
Ólína
Þorvarðardóttir
staldrað við það sem virðist koma
skrásetjurum á óvart og er þá síður
litað af þehra túlkun á orðum
sveitafólksins. Hér skipta íkono-
grafískar heimildir einnig máli.
Táknmyndir og skreytingar í
kirkjum voru ætlað-
ar almenningi, til að
meðtaka boðskap
trúarinnar. Að lok-
um má svo nýta al-
þýðlegar afurðir
seinni tíma (t.d.
þjóðsögur) eða önn-
ur samfélög (t.d.
gegnum rannsóknir
mannfræðinga) sem
samanburðarefni til
að ákveða hvað sé
„þjóðlegt" í eldri
textum.
í þessu riti er
einkum stuðst við
hið síðastnefnda og
þjóðsagnaefni 19.
aldai- notað til að
nálgast hugarheim alþýðu á 17. öld.
Þetta er ekki fráleit nálgun ef sett-
ir eru ákveðnir fyrirvarar, sem Ól-
ína gerir skilmerkilega. Hún varar
við því að líta á þjóðsögur Jóns
Árnasonar „sem algildan mæli-
kvarða á alþýðuviðhorf og aldar-
anda (síst af öllu 17du aldar): Þær
eru úrval efnis sem safnendur og
skrásetjarar (ekki síst Jón Arnason
sjálfur) hafa valið að eigin smekk;
viðfangsefni vel lesinna nítjándu
aldar manna sem fæstir heyrðu til
hinni svo kölluðu alþýðu en höfðu
löngun til þess að (ef ekki upphefja,
þá að minnsta kosti) viðhalda
munnmenntum hennar. Með allt
þetta í huga ber að lesa þessar sög-
ur og leggja út af þeim“ (bls. 225-
26). Þegar þessi fyrirvari er hafður
í huga vekur nokkra furðu að Ólína
skuli styðjast jafn einhliða við safn-
ið og raun ber vitni. Lítið af eldra
efni er notað til samanburðar ann-
að en sögur sem Ami Magnússon
og nokkrir aðrir handritasafnarar
viðuðu að sér um 1700. Þær eru
sagðar „bjartsýnar sögur, lausar
við beyg — enda fjandanum lýst
sem orðheldnum lítilmagna and-
spænis prestinum sem hefur visku
og þekkingu á sínu valdi. [...] Bent
hefur verið á að sú birtingarmynd
djöfulsins sé alþýðleg hugmynda-
fræði er stangist á við hina kirkju-
legu hugmyndafræði“ (bls. 250).
Vera má að þessi erlenda speki eigi
einnig við um ísland, en þá þyrfti
fyrst að huga að hlut skrásetjara.
Árni Magnússon var t.d. kunnur
andstæðingur galdratrúar og hefur
líklega ekki viljað gera mikið úr
makt myrkranna. Það er ekki gert,
heldur eru rannsóknir erlendra
fræðimanna fyrirvaralaust heim-
færðar upp á Island.
Ólína telur að sögur af
Sæmundi séu erkitýpa
sagna um aðra lærða
kunnáttumenn og af-
staða almennings til
galdurs virðist „annars
vegar hafa ráðist af því
hvort kunnáttan var nýtt
til góðs eða ills og hins
vegar af því hvar galdra-
mennirnir stóðu í þjóðfé-
lagsstiganum" (bls. 283).
Undir þetta má taka.
Hins vegar gerir hún ráð
fyrir því, líkt og Einar
Ólafur Sveinsson áður,
að mikil hvörf verði í
þróun íslenskra galdra-
sagna á 17. og 18. öld og
,,[s]ú aðdáun sem greina
má í sögum af klerkum og kunn-
áttumönnum lýtur í lægra haldi
fyrir óhugnaði og skelfingu sem
einkennir margar yngri sagnir af
galdraiðju og ónafngreindu galdra-
hyski“ (bls. 285). Fyrir þessari
tímabilaskiptingu eru hins vegar
ekki önnur rök en þau að þær fáu
sagnir frá 17. öld sem varðveist
hafa í safni Áma Magnússonar séu
dæmigerðar fyrir ALLAR sögur
sem sagðar voru um 1700, en ekki
áhugamál safnaranna. Sögur sem
minna á þær verða svo að afurð
tíðaranda 17. aldar, en óhugnan-
legri sögur yngri og heimildir um
annað hugarfar.
Rökin fyrir að deila ólíkum sög-
um og sögnum þannig niður í tíma
eru veigalítil, en á grundvelli þeirra
er ályktað að hugarfarsbreytingar
hafi átt sér stað sem verði „ekki
túlkaðar öðruvísi en svo að jafn-
vægið, sem upphaflega má greina í
sögum af nafnþekktum galdra-
mönnum, hafi raskast í kjölfar
galdrafársins,_ þegar kirkjan guðaði
á glugga og Islendingar urðu hálf
ráðalausir" (bls. 311). Kirkjan er
tröllið sem kemur heilbrigðri og
sáttri alþýðu á íslandi úr jafnvægi
svo að til verða „óttarlegar mann-
haturssögur“ á 18. og 19. öld. Þess-
ar ályktanir eru dregnar af sögum
úr safni Jóns Árnasonar sem allar
eru skráðar um svipað leyti, en
samanburður við örfáar sögur úr
safni Árna Magnússonar er notað-
ur til að koma með miklar alhæf-
ingar um þróun hugarfars. Þetta
eru athyglisverðir loftfimleikar, en
lesandans er að meta hvort höfund-
urinn þyi'fti ekki að sníða sér
traustara öryggisnet.
Rök höfundar fyrir því að djöf-
ullinn hafi verið „óboðinn gestur" í
íslenskri sagnahefð hvíla á veikum
grunni, því að menn hafi séð hann
fyrir sér í ýmsum gervum en ekki
haft neina fasta mynd af honum
(bls. 301-3). Hér mætti draga þver-
öfuga ályktun, að hugmyndir um
djöfulinn séu ekki mótaðar af
lærðri orðræðu og af þeim sökum
ekki mjög skýrar.
Ólína kemst á traustari grund-
völl við að taka samtímaheimildir
til samanburðar, enda eru þjóðsög-
ur einar og sér ekki sérlega traust-
ar heimildir um hugarfar fyrri alda.
Því kemur nokkuð á óvart hve ríka
tilhneigingu hún hefur til að hampa
heimildagildi þjóðsagna á kostnað
samtímaheimilda. Hún hafnar því
að líta á málskjöl sem „hlutlausari
eða áreiðanlegri heimildir en
munnmæli og þjóðtrú" og gengur
jafnvel skrefinu lengra og telur þau
dæmi um „þöggun þjóðmenningar"
(bls. 320). Enda þótt dómabækur
séu að sjálfsögðu mótaðar af við-
horfum þeirra sem dæma áttu er
þó full ástæða til að ætla að þær
endurspegli að einhverju leyti al-
mennt hugarfar. Enda kemur ým-
islegt forvitnilegt í Ijós við mat Ól-
ínu á þeim (bls. 185-96) og er það
meðal þess sem mér þótti merki-
legast í bókinni. Umfjöllun um
galdrabækur er hins vegar of stutt
til þess að mynda raunhæfan sam-
anburð við þjóðsagnaefnið, þrátt
fyrir athyglisverða tilburði í þá átt
(bls. 216-18). Enn skortir því ítar-
legar rannsóknir á íslenskum
galdrabókum, en vonandi verður
umfjöllun Ólínu um þær til að eggja
einhvem til dáða.
í ljósi þess hversu spennandi við-
fangsefni er hér um að ræða er ein-
kennilegt hve mikla áherslu höf-
undurinn leggur á sparðatíning af
ýmsu tagi sem hún nefnir „sagn-
fræði“ (bls. 317-19). Örlar þar á
þeirri skoðun, sem algeng er meðal
fólks sem ekki er sagnfræðimenn-
tað, að sagnfræðin felist einkum í
því að leiðrétta léttvægar stað-
reyndir, í þessu tilviki um brennu-
mál. Er þar oft teygður þunnur
þráður. Miklum stafnaburði er t.d.
beitt til að fjölga konum sem
brenndar voru fyrir galdra úr einni
í fjórar.
Er þá bætt við máli frá 14. öld
sem getur þó engan veginn haft
mikil tengsl við brennuöldina sem
félagslegt og menningarsögulegt
fyrirbæri, óljósri tilvísun í brennu
frá 1580 og dómi fyrir barnsmorð
frá 1608. Ekki skil ég hvers vegna
lagt er í slíka talnaleikfimi, því
meginniðurstaða fyrri fræðimanna
stendur óhögguð, að galdramál
gegn konum voru fátíð. Þá leggur
höfundur mikla áherslu á að fjölga
galdramálum úr 120 í 134 en þar
munar ekki miklu, einkum þar sem
víða er um túlkunaratriði að ræða.
Eðlilegt hefði verið að spyrja sig
hver þjóðfélagsstaða sakborninga í
galdramálum hafi verið en það er
þó ekki gert að neinu ráði, einungis
fullyrt að það hafi fyrst og fremst
verið „óbreyttir almúgamenn" sem
sakfelldir hafi verið fyrir galdur á
íslandi (bls. 191). Ekki er þó tekið
fram hver grundvöllurinn sé fyrir
þeirri flokkun og hjálpar annars
gagnlegt ágrip um galdramál (bls.
337-91) lítið í því tilviki, þar sem
ekki koma fram nægilegar upplýs-
ingar um sakborninga til að meta
þjóðfélagsstöðu þeirra. Hér hefði
ítarlegri rannsókn á dómabókum
verið gagnleg. Ef telja ætti alla
aðra en presta og embættismenn
til almúga tilheyrðu nánast allir ís-
lendingar þeim hópi. Dæmin sem
Ólína tekur um almúgamenn, af
Kirkjubólsfeðgum og Ara Pálssyni
(bls. 150), benda raunar til þess að
hún aðhyllist slíka flokkun.
Hreppstjórinn Ari Pálsson er að
vísu „ekki dæmigerður almúga-
maður“ (bls. 170), og er það ekki of-
mælt. Fátt virðist geta raskað við-
leitni höfundar í að stilla vondum
klerkum og embættismönnum upp
gegn konum og almúga og þar eiga
blæbrigði illa heima. T.d. heldur
hún ekki áfram með ágæta um-
ræðu um níð, róg og rykti sem vopn
þeirra sem ekki hafa formleg völd
(bls. 190).
Einnig hefði mátt spyrja sig: Var
umtalsverður munur á hugarfari
presta landsins sem margir voru
„illa menntaðir11 (bls. 117) eða sak-
borninga sem oft voru „læsir og
hagmæltir" (bls. 192)? Niðurstaða
bókarinnar markar því ekki mikil
tímamót, lúterskum rétttrúnaði er
kennt um galdrafárið en alþýðan
vendilega sýknuð. Hún var „fast-
heldin á sín eigin gildi og veitti við-
nám þeim hugmyndastraumum
sem kii'kjan hratt af stað“ (bls.
321). En bókin er læsileg og mun
eflaust verða mörgum lesendum
bæði til fróðleiks og ánægju. Ekki
hirði ég um að rekja dæmi um óná-
kvæmni og villur í tilvísunum og
heimildaskrá sem trufluðu ritdóm-
ara, enda á slíkt naumast erindi við
almenna lesendur. Að fenginni
reynslu má hins vegar vara menn
við því að treysta nafna- og atriðis-
orðaskrá ritsins. Lítið gagn er að
slíkum skrám, ef þær eru ekki unn-
ar almennilega.
Sverrir Jakobsson
Leikfélag fslands
Æfa Björninn í Iðnó
í IÐNÓ standa nú yfir æfingar á
Birninum, „brandara í einum
þætti“ að sögn höfundarins, hins
rússneska Antons Tsékovs sem
fæddur var árið 1860 og lést 1904.
Leikendur eru Ólafur Darri Ólafs-
son, María Pálsdóttir og Júltus
Brjánsson. Leiksljéri er Stefán
Jónsson, Ieikmynd hannar Rann-
veig Gylfadóttir og um tónlist sér
Krisfján Eldjárn. Að sögn leiksljór-
ans er Bjöminn ætlaður sem hádeg-
isleikrit, stuttur gamanþáttur sem
lífgar upp á sumarstemmninguna í
Iðnó. Þar segir frá ekkju sem hefur
lokað sig af frá umheiminum og
hyggst syrgja eiginmanninn til ævi-
loka. Þá ber að garði landeiganda
sem vill innheimta gamla skuld.
Ekkjan neitar að borga og hann
neitar að fara, orðaskipti þeirra
vaxa upp í gríðarlega rimmu og að
lokum skorar hann ekkjufrúna á
hólm. En á milli þeirra hefur kvikn-
að neisti sem ekki verður svo auð-
veldlega slökktur og endirinn er
óvæntur. Fmmsýning í Iðnó er fyr-
irhuguð 22.júní.
Myndbönd í LÍ
í TENGSLUM við sýninguna
Nýr heimur - stafrænar sýnir eru
myndbandsssýningar kl. 12 og kl.
15 í þeimhluta sýningarinanr sem
nefnist, íslensk og erlend mynd-
bönd. í dag, sunnudag, verður
sýnt verk eftir Bill Viola: „I do
Not know what it is I am like“.
Sýningunni Nýr heimur - Staf-
rænar sýnir lýkur 18. júní.
Leikarar og leikstjóri Bjarnarins í Iðnó.
Morgunblaðið/Ásdls