Morgunblaðið - 11.06.2000, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ 2000
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
FRA UPPL Y SIN GAB YLTIN GU
TIL ÞEKKINGARÞ JÓÐFÉLAGS
Þekking, tákn tímans
Fyrir þremur til fjórum áratugum
þegar upplýsingatækni fór að hafa
áhrif í bókasafns- og upplýsinga-
fræði, var um að ræða rafvæðingu á
upplýsingum, um hvar útgefna þekk-
ingu þess tíma var að finna. Upplýs-
ingar um það eru birtar í bókaskrám
á pappír eða rafrænu formi. Þar er að
finna upplýsingar um hvað birt hefur
verið á tilteknu efnissviði á tilteknu
tímabili, á tilteknum tungumálum eða
landsvæðum. Upplýsingabyltingin
fólst í því að jafnframt birtingu á
pappír og í spjaldskrám voru skrár
gerðar aðgengilegar á rafrænu formi,
en skrár á því formi ganga einnig
undir heitinu bókfræðigagnasöfn.
Upplýsingar í rafrænu skránum eru
nýrri, fljótlegra er að leita í þeim og
tæknin gerir fjaraðgang mögulegan.
Skrá þarf ekki lengur að vera til á
staðnum til þess að vera aðgengileg
til leitar. Áður voru niðurstöður leitar
upplýsingar um hvað hafði komið út,
hvar það hafði birst og í sumum til-
vikum hjá hvaða bókasafni eða upp-
lýsingamiðstöð var hægt að fá ritin.
Um var að ræða tilvísun á þekkingu
sem aðallega var birt á pappírsmið-
lum og í minna mæli á örfilmum, fisj-
um, í kvikmyndum og öðrum slíkum
miðlum. Utvegun ritverka var kostn-
aðarsöm og tímafrek væru þau ekki
til á bókasafni þess sem leitaði. Á
upplýsingaöld hafði skjótur og auð-
veldur aðgangur að upplýsingum
áhrif á rekstur jafnt á bókasöfnum
,sem á öðrum vettvangi.
Nú eru breyttir tímar. Aðgangur
fæst í æ ríkari mæli að útgefinni
þekkingu í rafrænum bókum og tím-
aritum. Niðurstöður leitar í
bókfræðigagnasafni gefa til kynna
hvaða rit eru fáanleg rafræn. Notandi
smellir á auðkennisorð eða aðgangs-
reit til þess að fá verkin í heild á skjá-
inn. I sumum tilvikum er tiltekin
þekking aðeins birt á rafrænu formi
og fuUvíst má telja að birting á raf-
rænum miðlum eingöngu muni auk-
ast til muna í framtíðinni. Þessi þróun
er mislangt komin eftir efnissviðum.
Lengst er hún komin á sviðum þar
sem mikið liggur við að hafa aðgang
að því allra nýjasta tafarlaust.
Nafngiftin þekkingarþjóðfélag ber
'þó ekki nafn af því hve auðvelt er
tæknilega að nálgast nýja þekkingu,
hún er fremur til komin
vegna mikilvægi þekk-
ingar nú á tímum. Hér
er átt er við þekkingu
sem birt er í
útgáfumiðlum og þekk-
ingu sem til er í fyrir-
tækjum og stofnunum
meðal starfsmanna. Þá
þekkingu er leitast við
að beisla með þekking-
arstjórn, stjóm á því
hvemig þekking berst
um íyrirtæki eða stofn-
un þannig að hún verði
að sem mestu gagni.
Jafnframt er stefnt að
því að halda eftir, á raf-
rænu formi, nýtilegri
þekkingu sem til hefur orðið hjá
starfsfólki þegar það hættir störfum.
Bókasöfn, gáttir að þekkingn
Á stóram rannsóknarbókasöfnum
var áður miðað við að eiga allt á safn-
inu sjálfu, sem hugsanlegt var talið að
gæti nýst einhvem tíma. Eftir seinni
heimsstyrjöld þegar útgáfa stórjókst
og verð útgáfurita hækkaði mjög
bragðu bókasöfn á það ráð að hafa
samvinnu um aðföng. Það sem til var
á einu safni var lánað á annað gegn
greiðslu umsýslu- og sendingar-
kostnaðar. Þá var miðað við að geta
boðið upp á efnið þótt það væri ekki
allt til á staðnum með því að útvega
það sem á vantaði frá samstarfssöfn-
um eða þeim söfnum sem sérhæfðu
sig í millisafnalánum. Einnig vora
gerðir samningar milli bókasafna um
bein afnot notenda eins bókasafns á
efni annars bókasafns á því safni án
þess að til kæmu millisafnalán. Auk
samnýtingar er nú miðað við að hafa
sumt í hefðbundinni pappírsútgáfu og
annað í áskrift að aðgangi að raf-
rænni útgáfu á upplýsingum og þekk-
ingu. Rafræni aðgangurinn kemur að
nokkra leyti í stað millisafnalána sem
enn era þó mikið notuð.
Breyttur rekstur bókasafna
Rekstur bókasafna er að breytast.
Allt virðist benda til þess að í framtíð-
inni muni bókasöfn og aðrir aðilar
hafa samstarf um að kaupa áskrift að
aðgangi að rafrænu efni sem mikið er
notað til lengri tíma, a.m.k. til árs, í
stórum einingum. Auk þess verður
væntanlega samið um tiltekinn að-
gang að smáum eining-
um, svo sem tímarits-
grein, kafla eða
blaðsíðu í bók, mynd,
töflu eða grafi, í rafræn-
um þekkingarsöfnum
sem lítið era notuð,
beint frá forlögum og
dreifingaraðilum um
Lýðnetið. Hugsanlega
verður greitt fyrir
þennan takmarkaða að-
gang fyrirfram sam-
kvæmt þjónustusamn-
ingi eða jafnóðum með
rafrænni greiðslu. Þeg-
ar þekkist að boðið er
upp á skammtímaað-
gang að rafrænum bók-
fræðigagnasöfnum og útgáfuritum.
Gjaldskrár rafrænna bókfræði-
gagnasafna sem ekki era í ársáskrift
á föstu verði era iðulega miðaðar við
tiltekið tímagjald ásamt greiðslu fyr-
ir magn notkunar auk annarra
gjaldaliða. Samanborið við kostnað
notkunar þegar keyptur er aðgangur
á föstu verði fyrir marga notendur til
ársins er það verð hátt fyrir hverja
notkun. Meta þarf fyrir hvert gagna-
safn hvort ódýrara er að taka árs-
áskrift eða greiða sérstaklega fyrir
hveija notkun. Samningar stofnunar
um tiltekið verð fyrir lágmarksnot
miða að því að tryggja aðgang á
lægra verði en þegar keypt er í smá-
sölu eftir hendinni.
Breytt störf
bókasafnsfræðinga
Störf bókasafnsfræðinga era einn-
ig að breytast, þeir verða að verja
miklum tíma í að fylgjast með hvern-
ig rafræna útgáfan er markaðssett,
hvaða lög gilda og hvaða skilningur
ríkir á leyfilegri notkun þess sem
kaupa á tU að geta valið hagkvæm-
ustu leið og kaupeiningu miðað við
þarfir hveiju sinni.
Mun betur þarf að fylgjast með
notkun en áður var tU þess að hafa
forsendur fyrir ákvarðanatöku um að
hverju á að semja um fullan aðgang á
föstu verði og að hverju takmarkaðan
eða engan aðgang. Bókasafnsfræð-
ingar munu í auknum mæli vinna að
söfnun tölulegra gagna um notkun
safnkosts. Þeir munu taka þátt í mót-
un staðla til notkunar við vistun og
heimtur rafrænna upplýsinga og
þekkingar. Þeir munu í auknum mæli
starfa hjá forlögum og upplýsinga-
veitum við að skipuleggja aðgangs-
leiðir að þekkingu í rafrænni útgáfu.
Breyttir notkunar-
möguleikar notenda
Breyttir útgáfuhættir og breyttir
notkunarmöguleikar útgáfurita hafa
einnig áhrif á notendur. Við undir-
búning og skipulag verkefna verða
þeir sem stunda rannsóknir að gera
ráð fyrir að kaup á aðgangi og afnot-
um á þekkingu verði æ kostnaðar-
samari liður. Sérstaklega á það við
þegar unnið er á sviðum þar sem ekki
hefur verið talið hagkvæmt á bóka-
safni notanda að kaupa áskrift á föstu
verði vegna of hás kostnaðar miðað
við notkun.
Treysta má því að þekkingin fáist á
bókasöfnum en ekki að hún verði að
kostnaðarlausu eða jafn „ódýr“ og
verið hefur.
Nýjungagirni, afl framfara
Að mörgu leyti standa íslendingar
vel að vígi. Skilyrði þess að þjóðir geti
nýtt sér rafræna þekkingu era m.a.
að þær séu tæknivæddar og vel
menntaðar. Menntunarstig er hátt og
tæknivæðing mikil hér á landi. Það
stafar að hluta til af nýjungagimi,
sem vissulega er kostur á tímum örra
breytinga, þegar allt veltur á því að
geta tileinkað sér nýjungar strax.
Þjóðinni er ekkert að vanbúnaði að
hafa samband út um allan heim og ná
í nýjustu þekkingu, gögn og upplýs-
ingar frá vinnustað, bókasöfnum um
allt land og í mörgum tilvikum að
heiman. Málið er hins vegar ekki svo
einfalt. Kostnaður við aðgang að
þekkingu eykst í réttu hlutfalli við
aukið mikilvægi hennar í þjóðfélag-
inu. Kostnaðaraukning frá lokum síð-
ari heimsstyijaldar er gífurleg og
nær bæði til aðgangs að þekkingu í
rafrænni útgáfu og þekkingar sem
birt er á hefðbundnum miðlum eins
og pappír. Það sem skilur á milli hefð-
bundinnar útgáfu og rafrænnar er að
aldagamlar hefðir ríkja um sölu og
leyfilega notkun þekkingar á papp-
írsmiðlum. Reglur og hefðir um sölu
og leyfileg not á aðgangi að þekkingu
í rafrænni útgáfu era hins vegar í
mótun, þær hafa tekið miklum breyt-
ingum undanfarin ár.
Blikur á lofti, aðgangur örþjóða
að rafrænni þekkingu
Sala á rafrænni útgáfu á þekkingu
hefur í sumum tilvikum miðast við
svo stórar einingar í notkun eða
magni talið, að hvorki einstök bóka-
söfn hér á landi né þjóðin í heild gæti
keypt aðgang. Þá er um að ræða eins
konar heildsölu þar sem seldur er að-
Þótt íslenska þjóðin sé
örsmá er þörfín á að
hafa aðgang að allri
þekkingu sem út er gef-
in á hverjum tíma vegna
atvinnu og tómstunda,
segir Stefanfa Julíus-
dóttir, sú sama og með-
al stórþjóða.
gangur að mörgum bókfræðigagna-
söfnum og rafrænum útgáfuritum
fyrir margar stofnanir eða heilar
þjóðir. Dæmi era um að fleiri smá-
þjóðir taki sig saman um kaup á að-
gangi til að spara kostnað. Að því er
einnig hagræði fyrir seljanda. Eftir
því sem færri og stærri einingar era
seldar þarf færri sölumenn, sem þýð-
ir lægri kostnað við sölu, tengingar
og aðra þjónustu sem þessu fylgir.
Þróun rafrænna greiðsluaðferða
fylgja nýir möguleikar um gjaldtöku.
Nú era dæmi þess að aðgangur að
rafrænum ritum sé í boði í mjög smá-
um einingum og í mislangan tíma.
Þannig er hægt að hafa aðgang að til-
teknum tímaritsgreinum, tímarits-
heftum eða tímaritaflokkum um
sama efni í rafrænni útgáfu talið í sól-
arhringum eða vikum. Þá er um að
ræða eins konar smásölu til einstakl-
inga sem greidd er rafrænt með
greiðslukorti. Þessi aðgangur er sam-
bærilegur við staka leit í bókfræði-
gagnasöfnum, sem ekki era í árs-
áskrift á föstu verði. í smásölu er
verð á keyptri einingu að sjálfsögðu
dýrari en þegar verslað er í stóram
einingum til langtíma nota hvort sem
um er að ræða bókfræðigagnasöfn
eða heildartexta rita. Þegar um er að
ræða rafræn útgáfurit er verðið þó
tiltölulega sanngjamt miðað við verð
á millisafnalánum með hraði. Taka
verður með í reikninginn að rafrænn
aðgangur er samstundis. Ekki þarf
að bíða svo dögum skiptir eins og
þegar venjuleg millisafnalán á pappfr
eru pöntuð. Kaup á rafrænum að-
gangi munu í auknum mæli leysa
millisafnalán af hólmi.
Verð á aðgangi að þekkingu miðast
í sumum tilvikum við aðstæður í lönd-
um þar sem fyrirtæki á sviði þekking-
armiðlunar hafa aðsetur. Nefna má
Bandaríkin sem dæmi um slíkt. Þar í
landi virðist af ýmsum ástæðum vera
hægt að selja þekkingu til heilbrigðis-
þjónustu á mun hærra verði en hægt
er að kaupa hana á hér á landi miðað
við fjárveitingar. Það er nauðsynlegt
að koma eigendum afnotaréttar
Lykill að framtíöinni!
Nám í grunndeild
Innritun á haustönn árið 2000
stendur yfir í Hótel- og matvælaskólanum
til 15. júní
Kennsla hefst 23. ágúst
Upplýsingar gefur kennslustjóri hótel- og
matvæla greina milli
kl. 8.00 og 15.00
HÓTEL- OG MATVÆLASKÓUNN
MENNTASKÓLINN í KÓPAVOGI
v/Digranesveg • 200 Kópavogur
Sími 544 5530 • Fax 554 3961 • Netfang mk@ismennt.is
Stefanía
Júlíusdóttir
þekkingar og fyrirtækja á sviði þekk-
ingarmiðlunar í skilning um að vör-
una er ekki hægt að selja á sama
verði alls staðar í heiminum.
Afar mikilvægt er fyrir okkur Is-
lendinga að taka þátt í samningavið-
ræðum og prófunum á notkun á með-
an söluhættir era að mótast og
seljendur að leita leiða við markaðs-
setningu, til að hafa áhrif á viðmið við
aðgengi. Með þeim hætti eru meiri
líkur á að í framtíðinni muni Islend-
ingar hafa aðgang að nauðsynlegu
efni á sanngjörnu verði, á þann hátt
sem okkur hentar best. Það skiptir
einnig máli fyrir þá sem selja aðgang
að þekkingu í rafrænni útgáfu að átta
sig á að þeir verða að hafa í boði nógu
litlar sölueiningar til þess að örþjóðir
eins og íslendingar geti keypt að-
gang. Örþjóðum fer fjölgandi. Þegn-
ar þeirra hafa þörf á jafnyfirgrips-
miklum aðgangi að þekkingu og
upplýsingum og þegnar stærri þjóða,
þó heildarnotkun sé lítil.
Ólík lög og hefðir
Sérstök ástæða er til að nefna að
lög um ýmis afnot m.a. rétt til aírita-
töku (copy right) era mismunandi
milli landa, það sem leyft er í einu
landi er ekki leyft í því næsta. Einnig
era hefðir og lög um rétt höfunda
(intellectual property right) mismun-
andi milli landa. Þá era notkunar-
hefðir á safnkosti bókasafna mismun-
andi. Það sem fellur undir
sanngjama notkun (fair use) í einu
landi þykir óhæfa í því næsta. Hér á
landi ríkir sú hefð að allir safngestir á
bókasöfnum sem rekin era fyrir al-
mannafé hafi afnot af því sem þar er í
boði. Utan Norðurlandanna ríkja
aðrar hefðir, eftir því sem þeirri er
þetta ritar er kunnugt. Vestanhafs
þykir það ekki tiltökumál að semja
um rafrænan aðgang sem aðeins
sumir safngestir mega nýta sér. Þar
er það ekki sjálfgefið að allir safn-
gestir hafi jafnan aðgang að safn-
kosti. Lög sem lögð era til grandvall-
ar við samninga um áskriftir að
rafrænum ritum era yfirleitt lög sem
gilda í landi seljanda. Þeir sem kaupa
efni til bókasafna, sérstaklega að-
gang að rafrænu efni, verða því að
gæta þess vel að kynna sér hvað er
leyfilegt og hvað ekki samkvæmt
þeim lögum sem samningur miðar
við. Þess ber einnig að gæta að
ákvæði íslenskra laga um persónu-
vernd gilda aðeins á Islandi. Þau ná
ekki til gagnasafna sem staðsett era
erlendis og leitað er í um Lýðnetið.
Þegar notandi skráir sig hjá tiltekinni
upplýsingaveitu í Bandaríkjunum
sem veitir aðgang að gagnasöfnum
sem aðrir reka er tekið fram að upp-
lýsingaveitan taki ekki ábyrgð á söfn-
un og notkun persónuupplýsinga
þegar leitað er í gagnasöfnum þriðja
aðila. Notandinn verður að gefa til
kynna að hann geri sér grein fyrir
þýðingu þessa og að hann samþykki
það þegar hann skráir sig hjá upp-
lýsingaveitu þessari.
Samningar um aðgang
að rafrænni útgáfu á sviði
heilbrigðisvísinda
Höfundur þessarar greinar hefur
tvisvar samið um aðgang að upplýs-
ingum og þekkingu í rafrænni útgáfu.
I fyrra skiptið fóra samningar fram á
vegum Landlæknisembættisins. Þá
var samið við fyrirtækið Ovid um
fjölnotaaðgang að bókfræðigagna-
safninu Medline fyrir starfsmenn
Landlæknisembættisins, heilbrigðis-
og tryggingamálaráðuneytisins,
Tryggingastofnunar ríkisins, starfs-
fólk lítilla heilbrigðisstofnana, heilsu-
gæslustöðva, sjúkrahúsa og rann-
sóknastofnana. Skilyrði var að
stofnanimar væra ekki era reknar í
hagnaðarskyni.
Á þeim tíma var efninu dreift á
geisladiskum sem vora sendir til
Bókasafns Landspítalans. Tölvudeild
spítalans sá um að gera efnið að-
gengilegt um netþjón. Þeir aðilar hér
á landi fyrir utan Landspítalann sem
keyptu aðgang að efninu hjá Ovid
fengu leyfi til þess að nýta netþjóns-
aðgang Landspítalans gegn kostnað-
arverði, fyrir tilstilli fyrrverandi for-
stöðumanns Bókasafns
Landspítalans, sem var brautryðj-
andi á þessu sviði. Með því að semja
um fjölnotaaðgang var hægt að fá
mun lægra verð og veita þannig mun
fleiram aðgang en annars hefði verið