Morgunblaðið - 15.10.2000, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGÚR 15. OKTOBER 2000
MORGUNBLADID
Dr. Sigríður Dúna Kristmundsdóttir sem nýlega var
✓
skipuð prófessor í mannfræði við Háskóla Islands situr
nú við að skrifa ævisögu Bjargar Carítasar Þorláksson
(1874-1934) en ævi hennar var afar sérstæð. Björg var
fyrsti íslenski kvendoktorinn og fyrsti Norðurlanda-
búinn til að ljúka doktorsprófi frá Sorbonne-háskóla en
ritgerð hennar fjallaði um lífeðlisfræðilegan grundvöll
eðlishvatanna. Þrátt fyrir þessi afrek er nafn hennar
fáum kunnugt. Hildur Einarsdóttir ræðir við Sigríði
Dúnu um ævisöguritunina og þau verkefni sem hún
hefur verið að fást við að undanförnu.
• •
Oll ævin
athyglisverð
Mynd af Björgu Carítas Þoriáksson sem tekin var af henni þegar hún var komin
yfir miðjan aldur.
Björg í hópi námsmeyja í kennaradeild Kvennaskóla fröken Natalie Zahle. Björg situr í fremstu röð, lengst til hægri. Myndin
ertekin fyrsta veturinn hennar í Kaupmannahöfn 1897-1898.
s
EG HEF oft spurt sjálfa
mig hvers vegna ég
hafi þennan áhuga á
að skoða og skilja ævi
einnar konu. Félags-
vísindin, sem eru mitt fræðasvið,
snúast um hið almenna, að finna
meginregluna í félagslegu og menn-
ingarlegu lífi, en alls ekki um hið
einstaklingsbundna eða líf tiltek-
inna einstaklinga. Menning og sam-
félag er þó búin til af einstakling-
um, án þeirra væru engin almenn,
félagsleg fyrirbæri til, ekki heldur
fyrir félagsvísindamenn að ranns-
aka. Mig langaði eiginlega til að
snúa dæminu við, setja einstakl-
inginn í brennipunkt og nálgast hið
almenna, stóru línurnar, í gegnum
hann.
Virginia Woolf sagði eitt sinn að
allir góðir rithöfundar ættu að
skrifa eins og eina ævisögu, og ætli
það geti ekki átt við fræðimenn
Iíka.“ Þetta segir dr. Sigríður Dúna
Kristmundsdóttir prófessor, sem
hefur á undanförnum árum, þegar
færi hefur gefist frá öðrum störf-
um, unnið að því að rannsaka og
skrifa um ævi og störf Bjargar C.
Þorláksson sem varð fyrsta ís-
lenska konan til að Ijúka doktors-
prófi og fyrsti Norðurlandabúinn til
að ljúka doktorsprófi frá Sorbonne-
háskóla.
Efnistökin mannfræðileg
og kynjafræðileg
Sigríður Dúna kveðst hafa byrjað
að athuga ævi Bjargar árið 1992.
„Mér hefur þótt Björg athyglisverð
persóna frá því ég las um hana
fyrst rúmlega tvítug. Henni hefur
skotið upp í huga minn við og við
gegnum árin, en það var fyrst upp
úr 1990 sem ég fór alvarlega að
íhuga að rannsaka líf hennar og
störf. Rannsókn af þessu tagi tekur
venjulega mörg ár og ég hef unnið
að henni samhliða kennslu minni og
öðrum rannsóknum við Háskóla ís-
lands. Ýmis önnur verkefni hafa
einnig skotist inn á mitt borð og
megnið af einu ári fór í að undirbúa
og ganga frá ráðstefnunni „Konur
og lýðræði“ sem haldin var hér síð-
astliðið haust að frumkvæði ríkis-
stjómarinnar. Og svo er ég auð-
vitað mamma með öllu tilheyrandi.
Ég hef því verið á hlaupum í þess-
ari rannsókn og hef sjaldnast haft
samfelldan tíma til að sinna henni.
Eftir kvennaráðstefnuna sló ég í
borðið og sagði við sjálfa mig:
„Hingað og ekki lengra. Nú verðpr
þetta verkefni að hafa forgang." Ég
tók mér því ársleyfi frá starfi mínu
við háskólann, og ég vonast til að
það dugi mér til að ljúka við verkið
og að ævisaga Bjargar geti komið
út fyrir jólin 2002, þótt ekki geti ég
lofað því.“
Hvemig ævisaga verður þetta?
Er hér um að ræða ævisögu sem
líkist fremur skáldsögu eða er þetta
fræðileg umfjöllun um persónuna?
„Skáldsögulegar ævisögur eru
mjög í móð núna. Ég er einmitt að
lesa eina slíka um Ronald Reagan.
Þar gerir ævisöguritarinn sjálfan
sig að þátttakanda í sögunni og það
meira að segja á æskuárum Reag-
ans, þegar ævisöguritarinn var ekki
fæddur. Allt mjög sérkennilegt og
ég hef engin slík áform uppi.
Sagan um Björgu verður saga
þar sem ævi hennar er bæði skráð
og túlkuð. Efnistökin eru mann-
fræðileg og kynjafræðileg en fræð-
unum er beitt til að skilja og túlka
efnið án þess að þau sjáist endilega
í textanum. Það reynir því töluvert
á rithöfundarhliðina á fræðimenn-
skunni, að skrifa áhugaverðan og
læsilegan texta sem öllum er að-
gengilegur," segir hún kankvís.
Sveitastúlka að norðan
Hver var Björg Carítas Þorláks-
son?
„Björg fæddist í Vesthópshólum í
Húnaþingi, 30. janúar 1874. For-
eldrar hennar voru hjónin Margrét
Jónsdóttir húsfreyja og Þorlákur
Þorláksson, bóndi og hreppstjóri.
Henni voru gefin nöfnin Björg Car-
ítas og framan af ævi var hún Þor-
láksdóttir. Þegar hún sigldi til
Kaupmannahafnar 1897 og hóf þar
nám breyttist Þorláksdóttir í Þor-
láksson. Þegar hún giftist nokkrum
árum seinna Sigfúsi Blöndal, síðar
bókaverði við Konunglega bóka-
safnið i Kaupmannahöfn og orða-
bókarhöfundi, bættist fjórða nafnið
við. Fljótlega styttist nafnið í Björg
Blöndal eða einfaldlega frú Blöndal.
Á dauðadægri 1934 vildi hún heita
Björg Carítas Þorláksson og það
nafn hef ég kosið að nota í ævi-
sögunni," segir Sigríður Dúna en
hluti þeirrar frásagnar sem hér fer
á eftir byggist á erindi sem hún
flutti um Björgu á vegum Rann-
sóknarstofu í kvennafræðum árið
1995.
„Björg var næstelst fjögurra
systkina. Hún átti eina systur sem
var fjórum árum eldri og tvo yngri
bræður. Mun yngri bróðirinn, Jón,
borgarstjóri og síðar forsætisráð-
herra, þekktastur þeirra systkina.
Björg ólst upp í foreldrahúsum
en hleypti heimdraganum 16 ára
gömul þegar hún fór til náms við
Kvennaskólann í Ytri-Ey á Skag-
aströnd. Þar var hún við nám í þrjú
ár og stóð sig svo vel að hún var að
námi loknu ráðin kennari við skól-
ann, tvítug að aldri. Ekki er þar
með öll sagan sögð af námi Bjargar
á þessum árum því eftir að Jón,
bróðir hennar, fór til náms við
Lærða skólann í Reykjavík notuðu
þau systkinin sumrin til að lesa
saman námsefni Jóns.
Björg kenndi við Kvennaskólann
í Ytri-Ey til ársins 1897, en það ár
fór Jón bróðir hennar til náms í
Kaupmannahöfn og sigldi Björg ut-
an með honum. Hún innritaðist í
kennaraskóla í Kaupmannahöfn
enda ætlaði hún að verða kennslu-
kona heima á Islandi, og lauk þaðan
námi aldamótaárið. Stúdentspróf
tók hún utanskóla ári seinna frá
Lyceum-menntaskólanum í Kaup-
mannahöfn með fyrstu einkunn og
árið þar á eftir, 1902, lauk hún
cand.phil. prófi í heimspeki við
Kaupmannahafnarháskóla, þá 28
ára gömul.
Hjónaband og orðabók
í Kaupmannahöfn kynntist Björg
mannsefni sínu Sigfúsi Blöndal og á
afmælisdegi Bjargar, þegar hún
varð 29 ára, voru þau Sigfús gefin
saman. Með þeim var óvanalegt
jafnræði, þau voru jafngömul og
bæði háskólagengin, en Sigfús var
cand. mag. í latínu, grísku og ensku
frá Hafnarháskóla. Eins og Björg
var Sigfús Húnvetningur, fæddur
og uppalinn í Vatnsdal, ekki fjarri
æskustöðvum Bjargar. Skömmu
fyrir brúðkaup þeirra gerðist Sig-
fús bókavörður við Konunglega
bókasafnið í Kaupmannahöfn og
gegndi því starfi í hartnær 40 ár.
A sumardaginn fyrsta, nokkrum
mánuðum eftir brúðkaupið, hófu
þau Björg og Sigfús vinnu við ís-
i.
í
í

!
1
i
i