Morgunblaðið - 15.10.2000, Page 24

24 SUNNUDAGUR 15. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Til heiðurs íslenskri
náttúru og tungu
Morgunblaðið/Sigurður Ægisson
Þorsteinn Þorsteinsson, sundlaugarvörður á Akureyri og aviolog, eða
atferlisfræðingur fugla, sá eini á landinu, rýnir til himins. En Gísli Jóns-
son, vinur hans og samstarfsmaður í fuglaspánum, og Sigurður Eggert
Davíðsson gáfu honum þetta heiti fyrir mörgum árum, og þykir hann
bera það mcð rentu.
ef eitthvað sérstakt er, eins og t.d.
þegar við boðuðum að það yrði slegið
eitthvert ákveðið hitamet. Þetta var í
október í fyrra. Það leit ekkert sér-
staklega út fyrir slíkt, þegar þetta
hraut af vörum okkar, svo að okkur
fannst dálítið skondið þegar spáin
okkar rættist þetta vel. Óg við urðum
sjálf dálítið hissa á því, meira að
segja. Við fengum mikil viðbrögð út
af þessu og sendum út aukafréttatil-
kynningu til fjölmiðla.
Það er fjöldinn allur sem fylgist
mjög vel með og veltir þessu fyrir
sér. Við hittum t.d. skipstjóra nokk-
um fyrir sunnan, þegar við vorum í
ferðalagi þar 1998, og hann sagði að
áhöfnin sín hlustaði alltaf á spámar
og færi mikið eftir þeim. Þetta erum
við smám saman að heyra meira og
meira, að þetta sé tekið alvarlega.
Þótt við reyndum að gera þetta vel
allt frá upphafi og værum ekkert að
grínast, litum við meira á þetta til
gamans, og bjuggumst alls ekki við
því, að þeir sem eiga allt undir veðr-
inu færu að taka þetta svona ofboðs-
lega alvarlega.
Við fáum bréf og aðrar fyrirspum-
ir næstum því í hverri viku, má segja.
Þegar slíkt kemur inn á heimasíðuna
okkar, tek ég mér oft bessaleyfi og
svara því, ef mér finnst ég geta það
skammlaust. Annars er það tekið
fyrir á þriðjudagsfundunum."
Alls kyns verkefni
„Við höfum fengið alls kyns verk-
efni að glíma við, þessu tengt. Við
kölluðum t.d. saman aukafund hér
um árið og skiluðum af okkur mikilli
skýrslu um gömlu veðumöfnin, þeg-
ar Alþingi Ieitaði eftir upplýsingum
um þau. Og erlendis frá höfum við
fengið beiðni um að kanna veður aft-
ur í tímann. Eg minnist t.a.m. konu
einnar, sem leitaði til okkar; hún var
að skrifa ritgerð um Akureyrarveik-
ina og bað okkur um að kanna hvort
veðrið hafi verið með einhverju sér-
stöku sniði árið 1948.
Við höfum átta manna bíl til ráð-
stöfunar, svo að við forum dálítið í
ferðalög, bæði lengri og styttri túra.
Um jólin síðustu fórum við t.d. aust-
ur að Mánárbakka og athuguðum
veðurstöðina þar, lentum í jólahlað-
borði og hvaðeina. Það var mjög eft-
irminnileg og góð ferð. Svo fóram við
eitt sinn á Húsavík og borðuðum á
veitingastaðnum fljótandi, Thor, sem
áður hét varðskipið Þór. Og svo
mætti lengi telja.
Árið 1998 gáfum við út blað, sem
hafði yfirskriftiná „Logn og BIíða“. í
því var að finna ýmsar veðurírásagn-
ir og upplýsingar um veðurklúbbinn
og eitt og annað af þeim toga. Ágóð-
inn af sölu blaðsins rann í ferðasjóð
og litlu síðar fóram við suður í ferða-
lag og heimsóttum m.a. Veðurstofu
íslands, Landhelgisgæsluna og ýmsa
fleiri staði.
Fyrr á árinu hafði Fiskmiðlun
Norðurlands fært okkur af miklum
rausnarskap 20 peysur, sem klúbbfé-
lagar klæðast á góðum stundum.
Þær era með merki fyrirtækisins að
framanverðu, en merktar Veður-
klúbbnum á Dalvík að aftanverðu.
Það era aðeins tveir aðilar utan hóps-
ins sem eiga svona búning; það eru
heiðursfélagar veðurklúbbsins,
Magnús Jónsson veðurstofustjóri og
Ólafur Ragnar Grímsson forseti."
Pöntuð veðurspá fyrir Svíþjóð
Júlíus segir, að margvíslegar fyrir-
spumingar hafi borist Veðurklúbbn-
um á Dalvík í gegnum tíðina. „Það er
mikið hringt í okkur og spurt um
veðrið framundan. Meira að segja
hefur það komið fyrir, að fólk hefur
sagst þurfa í fermingarveislu hinn
eða þennan daginn eftir þrjá mánuði
eða svo, og vanti endilega að vita
hvemig þá komi til með að viðra. En
við reynum að halda okkur við þá
reglu að spá í einn mánuð í senn. Óg
fyrsta þriðjudag í hverjum mánuði
kemur ný spá. Og sú spá hefur alla
tíð verið einungis fyrir þetta svæði
hér fyrir norðan, enda þótt fólk um
allt land skoði hana. Og þetta gerum
við auðvitað vegna þess, að við þekkj-
um svæðið, hvemig vindar liggja
o.s.frv. Menn halda oft, að spámar
okkar séu fyrir stærra svæði, en svo
erekki.
Að vísu gerðum við í ár undantekn-
ingu frá þessari reglu okkar, eftir að
hafa fengið sendan mikinn blómvönd
og sérríflösku austan úr Bakkafirði,
með þeirri ósk að gerð yrði aukaspá
fyrir Bakkafjörð. Við sendum þeim
sérspá, meira til gamans, en hún
rættist þó lygilega vel. Og í tilefni
sumarkomunnar eitthvert árið létum
við frá okkur aukaspá í vikublaðið
Austra, sem kemur út á Egilsstöð-
um, eftir að falast hafði verið eftir
því. Og það sama gerðum við fyrir
skólablað á Reyðarfirði einhveiju
sinni.
En við höfum ekki reynt mikið fyr-
ir okkur syðra, enda hefur það reynst
okkur erfitt spásvæði, þegar við á
annað borð höftim glímt við það.“
Ólafur Tryggvason bætir því við,
að í fyrra hafi þeir fengið upphring-
ingu frá Svíþjóð með beiðni um veð-
urspá fyrir landið! „Það hafði verið
leiðindatíð hjá þeim, og þeir vildu fá
að vita hvenær það kæmi til með að
batna. Okkur fannst þetta dálítið
kyndugt. Líklegast er þetta nú há-
punktur frægðarsögu þessa norð-
lenska veðurklúbbs," segir Ólafur og
hlær.
Margir komið í heimsókn
Að sögn Júh'usar hafa margir kom-
ið í heimsókn á Dalbæ til að líta veð-
urklúbbsmeðlimi augum, og má þar
frægastan telja Ólaf Ragnar Gríms-
son, forseta, sem kom til þeirra í
heimsókn sinni til Dalvíkurbyggðar í
maí 1999.
Þá hafi íslenskir og erlendir fjöl-
miðlamenn - jafnt frá blöðunum, út-
varpi og sjónvarpi - og meira að
segja kvikmyndagerðarmenn, tekið
einhvem í klúbbnum tali alls 64 sinn-
um, að þessu viðtali meðtöldu. Eins
sé vinsælt að hópar á ferðalagi komi
og viljí fá að sjá félaga í veðurklúbbn-
um, og haldi jafnvel að þetta sé eitt-
hvað öðruvísi fólk, sem það auðvitað
sé alls ekki. Og svo megi lengi telja.
„Við fáum líka mikil viðbrögð á
heimasíðuna okkar, víða að af land-
inu, og fólk segist bíða með óþreyju
eftir hverri spá. Til gamans má nefna
það, að ég var að skoða mig um á
Netinu fyrir skemmstu og það sem
ég fann um Dalvíkurbyggð í erlend-
um fréttum var ein um Snæfell,
frystihúsið hér, tvær um Sæplast, og
einar ellefu um veðurklúbbinn. Það
segir nú ansi margt um það hvað
klúbburinn er orðinn þekktur. Og
þegar við fóram suður, allir í peysun-
um góðu, og því merktir í bak og fyr-
ir, vildu allir taka í höndina á okkur,
hvort sem við voram inni í verslunum
eða að borða á veitingastöðum. Það
var aðeins ein kona, sem hafði ekki
heyrt um veðurklúbbinn. Hún starf-
aði á Stöð 2 og það að hún ekki kann-
aðist við okkur átti sér skýringu í því,
að hún hafði verið úti í Bandaríkjun-
um um árabil og var nýlega komin
heim. Henni var því fyrirgefið,“ segir
Júlíus og brosir í kampinn.
„En í alvöra talað hefur þetta vak-
ið ómælda athygli og er búið að vera
mikið ævintýri, eins og ég nefndi í
upphafi. Og það út af fyrir sig er
rannsóknarefni," segir hann að lok-
um.
,ÁRIÐ 1995 byijuðum við á þessu, að
gera spár eftir háttemi fuglanna. Það
kom mikið til út af því, að hér á norð-
urhominu er lítið um flækingsfugla,
miðað við austm-- og suðurhluta
landsins. Og þegar farfuglamir era
horfnir af landi brott er því við fátt að
glíma hér nyrðra, nema staðfuglana.
Einhvemtíma voram við að ræða
þetta, ég og Gísli Jónsson, og honum
varð þá að orði, að ég ætti bara að
reyna að fara að spá í þessa fugla sem
eftir væru. Og það varð úr,“ segir
Þorsteinn Þorsteinsson, sundlaugar-
vörður á Akureyri og aviolog, eða at-
ferlisfræðingur fugla, sá eini á land-
inu. En Gísli Jónsson, vinur hans og
samstarfsmaður í íúglaspánum, og
Sigurður Eggert Davíðsson gáfu hon-
um þetta heiti fyrir mörgum áram.
Spáð á föstudögum
„Það tekur langan tíma að læra
þetta, því atferli fuglanna í sambandi
við veður er svo margslungið. En
smám saman kom þetta nú,“ heldur
Þorsteinn áfram. „Og nú er þetta
komið í fastar skorður og hefur verið í
nokkur ár. Á föstudögum í hverri viku
lít ég á fuglana og reyni að túlka hvað
þeir eru að reyna að segja mér um
veðurfar komandi viku. Síðan vel ég
eitthvert ljóð við hæfi, á undan spánni
og eftir, og að þessu búnu kem ég
upplýsingunum til Gísla vinar míns,
aðalritara og trúnaðarmanns, sem
prentar þetta upp og myndskreytir
oft.
Að finna hentugt Ijóð getur verið
dálítil vinna, en þetta hefur fylgt
spánni nánast frá upphafi. Eg er
búinn að fara í gegnum ósköpin öll af
ljóðabókum og hef vinsað úr það sem
mér hefur fundist geta komið til
greina, jafnt þá um fugla og veður.
Mest af þessu er eftir eldri skáldin,
því í bókum hinna ungu skálda okkar
er yfirleitt prentuð einhver klásúla
þess efnis, að ekki megi birta nein Ijóð
úr þeim eða hafa yfir, sem gerir það
auðvitað að verkum, að þjóðin kemur
aldrei til með að læra þau. Einstaka
sinnum freistumst við þó til að bijóta
þetta og láta með spánni okkar, en
það er afar sjaldan, af fyrrgreindri
ástæðu; maður þorir ekki að eiga yfir
höfði sér málssókn."
Á laugardögum kemur Þorsteinn
svo með forspána upp í Sundlaug Ak-
ureyrar, og þar er hún Iesin upp fyrir
nokka menn sem koma þar alltaf
saman og sitja við ákveðið borð á
morgnana og fá sér kaffisopa eftir
sundið eða áður en það byijar. Spáin
er svo fullunnin á sunnudeginum og
þá er hún aftur lesin, og nú með við-
höfn.
Aðallega til gamans
„Síðan eru þónokkrir menn sem fá
þetta sent,“ segir Þorsteinn. „Gísli
sér um það að nokkra leyti. Og í nokk-
uð langan tíma hefur þetta verið lesið
upp í svæðisútvarpinu á Akureyri á
mánudögum, í byrjim þáttarins, á eft-
ir spánni frá Veðurstofu Islands;
svona til samanburðar. Einstaka
sinnum kemur þetta líka í Degi og
Vikudegi, ef eftir því er leitað. Og síð-
an liggur spáin frammi hér í Sund-
laug Akureyrar og á Amtsbókasafn-
inu, og þar geta menn fengið að skoða
hana. Þannig er þetta búið að ganga
fyrir sig í fimm ár, og hér var upp á
það haldið fyrir skemmstu með kök-
um og öðra finiríi og ókeypis kaffi.
Mörgum finnst gaman að þessu,
jafnt ungum sem eldri, og oft er haft
samband við mig og einstaka menn
senda mér vísur og kvæði um fugla og
veður, bæði eftir sjálfa sig og forfeður
sína, sem er mjög ánægjulegt. Og svo
eru hér einnig skáld, Kristján H.
Benediktsson og Jóhann Sigurðsson,
sem koma í sund og hafa ort talsvert
mikið og gefíð okkur í spámar.
Og aðallega er þetta til gamans, en
í þessu er líka mikil kennsla, því við
eram sífellt að rifja upp gömul heiti
yfir fugla og veðurfar, og meira að
segja hef ég gefið út lítið rit í sam-
bandi við þessi gömlu orð og er alltaf
að auka við það og bæta. Mikið af
þessu er komið úr dagbókum gamalla
bænda. Annað slagið birtum við orða-
skýringar, því sumt af þessu er æði
torskilið nútímamanninum. Það gefur
auga leið, að þessar fuglaspár verða
miklar heimildir síðar meir, því í þeim
er getið fyrstu vorfugla sem koma
hingað og þeirra síðustu sem fara á
haustin o.s.frv. En spámar eru fyrst
og síðast gerðar til heiðurs íslenskri
náttúra ogislenskri tungu.“
Vika í senn
Á Dalvík spáir veðurklúbburinn
fyrir mánuð í senn, en Þorsteinn og
Gísli halda sig í vikuspánni., Annað er
ekki gerlegt, eðli málsins samkvæmt,
því fuglamir skynja einungis breyt-
ingar í veðrinu til skamms tíma litið,“
segir Þorsteinn. „Þetta hefur eitthvað
með loftþrýsting að gera og hann er
breytilegur frá einum degi til annars.
N okkrum dögum áður en veðrabreyt-
ingar em í nánd, má sjá það á fuglun-
um; þá fara þeir að haga sér öðmvísi
en þeir hafa gert fram að því.
Áuðnutittlingurinn er t.d. mikill
veðurviti. Þegar hann fer að syngja
mikið og kemur frá honum alls kyns
hávaði annar og hann gerist kvikur,
þeytist fram og aftur, er það vísbend-
ing um ókyrrt veður og hvasst. Og
eins er með hrafnana. Þeir gefa frá
sér mismunandi krunk og hegða sér á ,
ólíkan hátt eftir því hvers lags veður
er á næstu grösum. Tvisvar hefur það |
komið fyrir, að ég hef séð þá marga I
saman uppi í tré, vera að brjóta grein-
ar og láta illa. I bæði skipti komu stór-
viðri innan fárra daga, afskaplega
slæmt veður. Snjótittlingurinn eða
heydoðran er einnig þekktur spáfugl,
og kemur í stórum hópum til bæja á
undan illviðrum. Eins höfum við tekið
eftir því, að þegar snjótittlingarnir
koma á húsþökin í ágætu veðri og láta
sig eins og detta niður með húsum og j
að jörðu, er grenjandi stórhríð í |
vændum innan tveggja, þriggja daga. I
Og verði þeir skyndilega mjög gæfir,
er það sama upp á teningnum. Og
eins er um máfana. Þeir koma inn til
landsins á undan vondum veðram, og
svífi þeir annars hátt í lofti er yfirleitt
hvassviðri skammt undan. Þegar æð-
arfuglar færa sig innar í firðina og
leita jafnvel í skjól í stórum hópum og
eru þó ekki í æti, er það öragg vís-
bending um slæmt veður innan fárra
daga.
Sumarfuglarnir okkar eru líka
margir hveijir ágætir veðurvitar.
Hrossagaukurinn spáir t.d. greini-
lega breyttu veðri með háttemi sínu.
Menn halda sumir að þetta sé biðils-
flug eða að hann sé að fljúga yfir óðal
sitt, en það er ekki alltaf; annað og
meira býr stundum undir. Og tónninn
í söng lóunnar er mismunandi eftir
því hvort góðviðri er í vændum eða
rigning; hann verður mjög sérstakur
ogtregablandinn,þegarhvassviðriog I
væta era framundan. Einnig er spó- j
inn mjög glöggur á veðurfar. Og
jaðrakaninn sömuleiðis, og oftar þó
boðberi góðviðris; þegar hann finnur
að slíkt er að gerast eftir leiðinda-
kafla, sem hann er oft fljótur að
skynja, gefur hann frá sér sérstök
hljóð. Og margar fleiri tegundir
mætti nefna, sem má ýmislegt lesa af
í sambandi við atferli og söng.
Það er afskaplega skemmtilegt að
vinna þetta,“ segir Þorsteinn aviolog
að lokum, með glampa í augum.
Spá Þorsteins Þorsteinssonar
á Kalixtusmessu, 14. oktdber 2000
Dimmir í hJíðum, dökkir skuggar falla,
dáin er sóley, horfinn fuglakliður.
Haustbiærínn að sér vefur veröld alla,
visnandi laufblöð hrynja af greinum niður.
(Kristján H. Benediktsson.)
Af atferli fugla í upphafi nýrrar spáviku má ætla
að það verði hvorki norðan gjóska né ætingur.
Þröstum hefur fjölgað í bænum, e.t.v. vegna hinna
göróttu reyniberja sem víða eru í görðum. Af hátt-
erni þeirra má ráða að sjaldan verður það strítt sem
hjá fer blítt.
Æðarfuglar utan Krossaness spá að austan glimta
verði einhvern daginn. Auðnutittlingar eru eitthvað
beþenkjanlegir með síðari hluta vikunnar, en gömul
brandugla á Moldhaugnahálsi ýfði fjaðrirnar, og það
var auðséð á hennar skúmla blikki, að kul gæti
fundist á nöglum einhverra rjúpnaveiðimanna sem
halda munu til fjalla á næstunni. Heydoðrar eru enn
víðs fjarri, svo verði hvellingasamt, þegar nær dreg-
ur helgi, hafa fuglar ekki enn fundið þá veðurbreyt-
ingu, þótt náið sé nef augum.
Ein er upp til fjalla,
yli húsa fjær,
út um hamra hjalla,
hvít með loðnar tær,
brýzt í bjargarleysi,
ber því hyggju gljúpa,
á sér ekkert hreysi
útibarin rjúpa.
(Jónas Hallgrímsson.)