Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1963, Page 103

VATNSSTEINN FRÁ BJARTEYJARSANDI
107
að hafa verið gerður. En það verður að teljast sennileg tilgáta, að
sumir þeii’ra, einkum þeir, sem vandlega eru gerðir og snoturlega,
hafi verið vígsluvatnsker. Flestum hefur þeim þá verið ætlað að
standa lausir á einhvers konar upphækkun, en brot er til úr einu
steinkeri tilhöggnu, sem Matthías Þórðarson hyggur verið hafi
vígsluvatnsker til að festa í vegg með þar til gerðu ferstrendu
skafti eða tappa út úr hliðinni, Þjms. 5724; það kom upp úr kirkju-
garðinum á Hallormsstað vorið 1908.4 Öll eru þessi svotöldu vígslu-
vatnsker, sem hingað til hafa fundizt, óskreytt og mannaverk ekki
teljandi á, annað en bollinn sjálfur. Öll eru þau úr innlendum steini.
Hverfum nú aftur að steinkeri því, sem e.r tilefni þessarar smá-
greinar. Brot það, sem séra Jón M. Guðjónsson kom með á safnið,
fannst árið 1930, er grafið var fyrir íbúðarhúsi á bæjarstæðinu á
Bjarteyjarsandi á Hvalfjarðarströnd. Niður að brotinu var á ann-
an metra, og virtist þar vera öskugólf. Brotið er um það bil helm-
ingur af tilhöggnum bollasteini úr klébergi, ljósgráu að lit, en slær
á grænum blæ sums staðar; steinninn er mjög eitlóttur, með gulum
hörðum ejtlum, sem gert hafa allt yfirborðið mjög hrjúft, þegar
það veðraðist eða slitnaði á annan hátt. Sams konar kléberg og þetta
má sjá í mörgum snældusnúðum og grýtubrotum hér í Þjóðminja-
safni. Það er eflaust norskt að uppruna, enda hefur nytjasteinn
þessi verið fluttur inn í allríkum mæli á þjóðveldisöld.5 Bollasteins-
brotið frá Bjarteyjarsandi er langtum stærsti klébergshlutur, sem
enn hefur fundizt í jörðu hér á landi.
Eins og áður er sagt, er brotið ítæpur helmingur kersins, eins og
það hefur verið í upphafi. Greina má milli kersins sjálfs eða vatns-
skálarinnar og stéttarinnar, sem ber hana, þó að hvort tveggja sé
höggvið úr sama steini. Skálin hefur verið alveg kringlótt, 26 sm
í þvermál að utanmáli, en 18 sm um þvert op; þykktin er ögn
mismunandi, en yfirleitt er hún um 4 sm. Dýpt skálarinnar er
11 sm, en frá skálarbarmi niður á botn stéttarinnar er 21,5 sm.
Stéttin er að aðalformi ferköntuð, um það bil 20X20 sm, um 5 sm
á þykkt. Frá öðru horninu, sem á brotinu sést, gengur digur, hátt
upphleyptur armur upp eftir skálinni og endar í hnúð við barminn.
Annar eins hefur eflaust verið hinum megin á skálinni á móti
þessum. Hitt hornið, sem á brotinu sést, er öðru vísi frá gengið.
Upp frá því gengur mjór og lágt upphleyptur leggur upp eftir
4 Árbók 1910, bls. 76.
5 Kristján Eldjárn, Kléberg á Islandi, Árbók 1949—50, bls. 41—62.