Dagblaðið Vísir - DV - 09.05.1983, Blaðsíða 14

14
DV. MÁNUDAGUR 9. MAl 1983.
Ástæður innrásarinnar í Afghanistan:
ENN EITT SÖGUSLYS?
Söguleg slys hafa gerzt, söguleg slys
eru aö gerast og söguleg slys munu
gerast. Þau veröa til í sambandi viö
atburöi sérstaklega þar sem þekking á
mörgum þekkingarsviöum verður aö
koma saman til þess að fá framkallaða
heildarmynd. Hugmyndin fæöist í
einum heila, hún er persónubundin
sköpun. Þrátt fyrir hið mikla þekk-
ingarsafn ímörgumþekkingarbönkum
næst ekki aö nýta þaö þekkingarefni,
sem fyrir hendi er, ef ekki er eftir því
kallað til sköpunar heildarmyndar.
Tundurdufl miUi
Vestfjarða og Grænlands
Sem dæmi um nokkur söguslys má
nefna tundurduflalagnir Breta miUi
Vestfjarða og Grænlands í styrjöldinni
aö kostnaðarveröi mUljónir sterlings-
punda og notkunar herskipa sem voru
meira aö segja ofhlaðin störfum
annars staöar. Auðvitað var sú
þekking fyrir hendi í brezka flotamála-
ráöuneytinu í London aö rekís gengur
yfir þetta svæöi, upp í mörgum sinnum
á ári, og sópar burtu meö sér öUum
tundurduflagiröingum eins og eld-
spýtur væru. Þekkingin kemst einfald-
lega ekki upp á yfirboröiö. Enginn
kallaði eftir þekkingunni og enginn af
þeim er skipulögöu þessar tundur-
duflalagnir viröist hafa haft haffræöi-
lega þekkingu á nyrzta hluta Atlants-
hafs, hversu furöulega sem þaö nu
hljómar. Isinn er jú einn aöalþátturinn
í haffræöi þessa hafshluta. Oröið
Iceland, þaö var jú á hafsvæöi þess
sem leggja átti dufUn, megnaði ekki aö
kveikja á neinni peru í London. Meira
aö segja söguríkari sjón brezku
skipherranna á tundurduflalagnar-
skipunum er þeir komu aö ísröndinni,
berst ekki tU yfirmannanna í London,
var aldrei send tiUtynning, týndist á
leiöinni, dagaöi upp á einhverju skrif-
boröi. Afleiöingin, sögulegt slys. Þetta
heföu einnig getaö oröiö mörg
hörmuleg íslenzk slys því aö
tundurduflin voru lögö yfir beztu
fiskimiö fyrir Vestfjöröum, sum þess-
ara dufla sukku tU botns og íslenzkir
togarar fengu mörg þeirra í vörpur
sínar, duttu jafnvel úr troUpokanum
niöur á dekk þeirra. Eitt þeirra sprakk
þó viö síöu togarans Fylkis frá Reykja-
vík; skipstjóri Auöunn Auöunsson. Þaö
er eingöngu að þakka guös mildi aö
þetta söguslys, þessi fáránlega aögerö,
skyldi ekki kosta tugi íslenzkra
sjómanna lífiö.
Kjallarinn
Pétur Guð jónsson
Landbúnaðaráæ tiun
Krútsjoffs
Annaö hroöalegt söguslys, Kazakh-
stan landbúnaöaráætlun Krústjoffs.
Hér var um aö ræöa stærstu landbún-
aðaráætlun sem heimssagan hefur
nokkurn tíma frá greint. Svo stór og
glæsUeg var áætlunin aö hún átti aö
leysa matvælaframleiösluvanda rúss-
neska heimsveldisins um aldur og æfi.
Á forsendum þessarar áætlunar steytti
Krútsjoff hnefann og öskraöi í átt tU
Vesturlanda: ,,We shaU bury you”, við
munum grafa ykkur. Jafnvirði miUj-
aröa doUara var mokaö í áætlunina í
formi aUs kyns tækja, vegalagna, f jar-
skiptakerfa, húsbygginga, jám-
brautarlagna, fóUcsflutningar svo
hundruðum þúsunda skipti. Á þriöja
ári var landiö örfoka. ÖUum stofn-
unum er áætlunina gátu varðaö hafi jú
veriö send hún tU umsagnar og alls
staðar frá hafi komið grænt ljós. Hvaö
haföi fariö úrskeiöis? UrfelUö vantaöi
en Veöurstofa Sovétríkjanna í Moskvu
haföi jú líka gefiö grænt Ijós. Þaö var
ekki fyrr en nokkrum árum seinna aö
ungur veöurfræöingur fór aö kafa ofan
í máUö og eftir örstutta leit sá hann aö
ekki haföi verið fariö aftur í skýrslur
nema til ársins 1900. Ef fariö heföi
veriö aftur til ársins 1880 þá heföi
komiö í ljós aö úrfelU væri vafasamt á
svæðinu, í hæsta máta, tU þess að
vökva mikið gróöurmagn meöal
annars vegna margfaldrar uppguf-
unar. Einn þekkingarmoli, sem var
fyrir hendi, en komst ekki upp á yfir-
borðiö. Afleiðingin, stærsta efnahags-
söguslys veraldarsögunnar.
Urðu stærsta
fiskveiðiþjóðin
Og aö lokum þriöja söguslysiö sem
var bein afleiðing af því síöasta en
snerti okkur beint. Hvert áttu efna-
hagsskipuleggjendumir í Kreml aö
snúa sér þegar áætlun þeirra í
Kazakhstan var oröin örfoka land?
Vegna fóUcsfjölgunar frá síðasta fram-
leiösluári gamla keisaradæmisins um
100 miUjónir haföi aUt það land sem
haföi gefiö mUljónir tonna af komi tU
útflutnings nú veriö nýtt tU eigin notk-
unar, aö auki haföi aUt auönýtanlegt
land tU matvælaframleiöslu þá þegar
veriö tekiö í notkun. Hvert var hægt aö
snúa sér? Og viti menn, heimshöfin
stóöu öllum opin til aö ausa úr. Sovét-
ríkin uröu á ea 10 ámm stærsta fisk-
veiðiþjóð í heimi, ásamt Japan, fisk-
uöu upp í 10 mUljónir tonna af fiski,
hreinu próteini, sem jafngUdir í þaö
minnsta 50 mUljónum tonna af komi
sem er álitið vera yfir 20% af heUdar-
ársþörf. TaUð er að upp í 800 fiskiskip
hafi á tímabiU veriö frá kommúnista-
löndunum í einu aö veiðum út af
V. grein:
Uppruni stiómarskráa
Höfundar þessa greinaflokks um stjórnskipun og stjórnarskrá eru Halldór Guðjóns-
son, Jónas Gíslason, Páll Skúlason, Sigurður Líndal, Vilhjálmur Árnason og
Þórður Kristinsson. Þeir skrifa undir höfundarnafninu Lgður. Ekki verður frá því
skýrt í hvert sinn hver er höfundur einstakra greina en við lok skrifanna verður það
gert.
Stjórnarskrár
og handfestur
miðalda
Stjórnarskrá kaUast lög sem
geyma meginákvæði um stjómskip-
an ríkis. I lýðræðisríki gilda sérstak-
ar reglur um setningu þeirra sem
miða að því aö betur sé til vandaö en
almennra laga, enda er stjómar-
skrárákvæöum ætlað varanlegt
gildi. Efni flestra stjómarskráa
lýtureinkumaðtvennu: Stjórnskipu-
lagi ríkisins og afstöðu einstakUnga
tU samfélagsins. Annars er það
nokkuö breytUegt meöal þjóöa heims
hvaöa reglum er skipaö í stjómar-
skrá. Þetta ræöst meðal annars af
hefö, venju og sérstöku sögulegu
tUefni.
Ekki eru aUar reglur um íslenzka
stjórnskipan í stjórnarskránni.
Sumar em í almennum lögum, t.d.
helztu ákvæðin um dómstóla og
sveitarfélög, aörar eru reistar á
venju og enn aðrar teljast til
óskráðra grundvallarreglna sem
ætla má aö sé almenn samstaöa um.
Stjórnarskrár í nútíma skUningi
eiga rætur aö rekja tU miðalda. Þá
var almennt lltiö svo á að lögini
sameinuöu landsfólkið í félagsskap
af ýmsu tagi: Gildi, þorp og önnur
sveitarfélög, bæi og svo samfélög
sem náöu yfir víðáttumikil svæði og
lutu konungi. Hin síöastnefndu eru|
einna helzt sambærdeg viö rUci
nútímans. Lögin voru innbyröis ólík
eftir því hvar menn bjuggu og hver
þjóðfélagsstaða þeirra var, en ann-
ars var litið á þau sem forna óhagg-
anlega ven ju sem öllum væri skylt að
hlíta, jafnt valdamönnum sem al-
múga. Viö konungstekju var á þetta
minnt meö því aö konungur hét aö
virða hin fornu landslög. Nú var
reyndar oft óljóst hvers efnis einstök
ákvæði voru — meðal annars vegna
vandkvæða á að varðveita lögin
óbrengluö. Þvi var smám saman
aukið viö loforöum konunga um
ákveöin efni eftir því sem tilefni
gafst. Af þessu varö til sú venja aö
konungar og þegnar geröu með sér
gagnkvæma sáttmála sem oft eru
kallaðir handfestur.
Athygli vekur að þar er sjaldan
eöa ekki aö finna almennt oröaðar
yfirlýsingar um réttindi lýðsins
heldur tóku menn á sig afmarkaöar
skyldur — bæöi þegnar og þeir sem
völdin höfðu. Hér er ekki gert ráö
fyrir neinu alvalda ríki heldur því að
menn séu frjálsir og sjálfstæðir.
Oftast er málum skipað svo aö
þegnarnir taka á sig þá skyldu að
sýna konungi hollustu og gangast
undir tilteknar kvaöir í þágu hans.
Konungur skuldbindur sig á móti til
að viröa tiltekin réttindi þegnanna.
Einkum lutu loforð hans aö því aö
Ieggja ekki á skatta nema meö sam-
þykki oddvita samfélagsins, aö
halda uppi lögum meö því aö dæma
friðarspilla, aö handtaka menn ekki
aö geöþótta og fleira þessu áþekkt.
Til nánari skýringar er nærtækast
aö h'ta á Gamla sáttmála 1262—64 en
þaö er stjórnskipunarplagg í ætt viö
handfesturnar.
Islendingar játa konungi „land og
þegna” — eöa m.ö.o. hollustu og svo
skattgjaldi sem nánar er tiltekið.
Þessi loforð eru bundin þeim
skilyrðum að konungur gangist undir
ákveönar skyldur sem taldar eru
upp: Aö láta landsmenn ná friði og
íslenzkum lögum, að láta sex skip
ganga af Noregi til Islands tvö
sumur hin næstu, að gefa upp erfðir í
Noregi fyrir íslenzkum mönnum
o.s.frv.
Gera verður ráð fyrir að konungur
hafi gengizt undir þessar skyldur
þótt heimildir greini ekki frá. En
hugsunin bak viö sáttmálann er
alveg ljós: Báöir aöiljar taka á sig
skyldur sem frjálsir menn og sjálf-
ráöir.
Upphaf
stjórnarskráa á
17. og 18. öld
En þegar nálgaðist hámiðaldir tók
þaö viðhorf aö ryöja sér til rúms aö
konungur gæti sett lög að eigin vilja
og án samráös viö landsfólkið. Til
grundvallar lá sú hugmynd sem
rekja má til rómaréttar aö konungur
væri alvaldur og óbundinn af lögum.
Þessari skoöun óx ásmegin þegar á
leið unz hún náöi mjög almennri
viöurkenningu á 17. og 18. öld þegar
einveldisskipan komst á víða í
Evrópu.
En andstæöingar einveldis leituð-
ust viö aö tryggja fom lýðréttindi
með því að skrá þau í einn bálk. Enn
fremur voru festar á bók þær grund-
vallarreglur sem þjóðfélagið skyldi
almennt lúta. Hér var fariö inn á þá
braut aö bókfesta samfellt regluverk
þar sem kveðið væri á um réttar-
stöðu landsfólksins og stjórnskipan
samfélagsins. Með þessu var hafinn
nýr áfangi í stjórnskipunarsögunni.
Ur stjórnskipunarsögu Englend-
inga má nefna plögg eins og þjóöar-
samþykktina 1649 (The Agreement
of the People) þar sem þess var
freistað að skilgreina valdstjóm
ríkisins á þeirri forsendu aö hún væri
öll frá þjóöinni runnin. Var
markmiðiö meö henni aö styrkja
þingið gegn hernum, jafnframt því
sem valdi þess vom settar skorður.
Einnig má benda á stjómskipunar-
lögin 1653 (Instmment of Govem-
ment) sem oft hafa verið nefnd eina
ritaöa stjórnarskrá Englendinga.
Þar var aö verki Oliver Cromwell
með stuðningi hersins. Mikilvæg
ákvæöi þessara stjórnlaga lutu aö
Um
stjórnskipun
og
stjórnarskrá
því aö skipta valdi milli einstakra
stjórnarstofnana og k veöa á um hlut-
verk þeirra og réttarstöðu.
Þessi viðleitni til setningar stjóm-
laga spratt einkum af átökum sem
uröu milli hers og þings þegar
sigrazt haföi veriö á konungsvaldinu
í borgarastyrjöldunum 1642—1649.
En ekki haföi þessi viöleitni nein
varanleg áhrif á stjómskipan Eng-
lendinga.
Á meginlandinu var hið sama
reynt en þau stjómlög urðu ekki
réttindaskrár í anda miðalda, heldur
lögöu þau grundvöll aö miðstýrðu
kerfi sem aö lyktum varö stjómtæki
einvaldshöfðingja.
I stjórnmála- og trúarbragðaátök-
um í Englandi á fyrri hluta 17. aldar
tóku minnihlutahópar sig upp og
hófu landnám í Noröur-Ameríku.
Landnemarnir fluttu meö sér fornar
frelsishugmyndir sem þeir töldu bezt
tryggöar í samfelldum stjómlögum
eins og Englendingar höfðu reynt.
Ibúar hinna einstöku nýlenduríkja
settu sér því slík lög — stjórnarskrár
— þar sem kveöiö var á um megin-
atriði stjómskipunarinnar og ákvæöi
sett til aö tryggja réttindi þegnanna,
einkum gegn alræði löggjafans. Rétt-
indi manna vom þó stundum bókfest
í sérstökum réttindaskrám og er sú
frægust sem Virginíumenn sam-
þykktu 12. júní 1776. Var hún meöal
annars fyrirmynd mannréttinda-
yfirlýsingar Frakka 1789. Stjórnar-
skrár einstakra nýlenduríkja — og
þá ekki sízt stjómarskrá
Bandaríkjamanna 1789 uröu síöan
fyrirmynd stjórnarskrár Frakka
1791, en eftir henni voru sniðnar
flestar stjómarskrár Evrópu á 19.
öld. Þannig skiluðu Bandaríkjamenn
Evrópu hinum f orna arfi.
Stjórnarskrá
íslands 1874-1944
Stjómarskrá um hin sérstaklegu
málefni Islands frá 5. janúar 1874
var sniðin eftir gmndvallarlögum
Dana frá 5. júní 1849. Helzta fyrir-
mynd þeirra var stjórnarskrá Belgíu
frá 1831 sem átti rót aö rekja til
frönsku stjórnarskrárinnar 1791.
Þannig á hún rætur í andófi gegn
einveldinu á 18. og 19. öld og setur
það svipmót á hana. Það var raunar
einvaldskonungur sem gaf Islending-
um hana „af frjálsu fullveldi” án
þess aö Islendingar ættu neitt at-
kvæöi um.
Þessari stjómarskrá var breytt
með stjómskipunarlögum nr. 16/1903
þegar komið var á heimastjórn,
embætti innlends ráöherra stofnaö
og stjómarráöið flutt frá Kaup-
mannahöfn til Reykjavíkur. Aftur
var stjómarskránni breytt meö
stjórnskipunarlögum nr. 12/1915 en
aöalatriöi þeirra breytinga vom
rýmkun kosningaréttar — meöal
annars þaö a ö konur fengu kosninga-
rétt.
Meö sambandslögunum frá 1.
desember 1918 varö sú breyting á
réttarstööu Islands að setja varö
nýja stjómarskrá. Henni — stjórnar-
skrá konungsríkisins Islands nr.
9/1920 — var breytt meö stjóm-
skipunarlögum nr. 22/1934 og nr.
78/1942 sem bæði lutu aö lagfæringu
á kjördæmaskipan og kosningafyrir-
komulagi. Enn var gerö á henni
breyting meö stjórnskipunarlögum
nr. 97/1942, þar sem heimilað var aö
gera þær breytingar á stjórnar-
skránni sem leiddu af sambandsslit-
um við Dani og stofnun lýðveldis meö
sérstökum hætti. Var lýðveldis-
stjórnarskráin sett á grundvelli
þessara laga.
Viö lýðveldisstofnunina 17. júní
1944 var samþykkt ný stjómarskrá,
nr. 33/1944. Ekki voru aðrar breyt-
ingar gerðar á stjórnarskrá
konungsrikisins en þær sem beint
leiddu af stofnun lýöveldisins.
Stjórnarskránninr. 33/1944 hefursvo
veriö breytt tvisvar. Meö stjóm-
skipunarlögum nr. 51/1959 þegar
nýskipan var gerð á kjördæmum
landsins, þeirri sem enn stendur, og
stjómskipunarlögum nr. 9/1968, er
kosningaaldur var lækkaður i
tuttugu ár og fimm ára búseta felld
niöur sem skilyrði fyrir kosninga-
rétti.
Við svo búiö hefur staðið síðan.
Lýöur.