Dagblaðið Vísir - DV - 15.04.1989, Blaðsíða 20

20
LAUGARDAGUR 15. APRÍL 1989.
Kvikmyndir
Ein öld liðin frá fæðingu Charlie Chaplin:
Talið er að þegar Chaplin var upp á
sitt besta hafi hann státað af þekkt-
asta andliti í heiminum. Enginn, stór
eða smár, gamall eða ungur, þekkti
ekki umrenninginn litla sem fékk
fólk til að gráta og hlæja á víxl.
Nafn hans var sveipað dýrðarljóma
sem enn þann dag í dag skín skært.
Eiginlega er ómögulegt að líkja
Chaplin við einhvem núlifandi eða
látinn listamann. Hann var einstak-
ur listamaður sem skapaði sinn eigin
stíl, stíl sem engum hefur tekist að
líkjaeftir.
Chaplin var með listamannsblóð í
æðum frá fyrstu tíð en hann fæddist
16. apríl 1889 í London. Foreldrar
hans voru revíuleikarar er slitu sam-
vistum þegar hann var eins árs.
Hann fylgdi í æsku móður sinni á
ferðum hennar milh leiksviða og
varð fljótt sviðsvanur. Hann var
fimm ára þegar hann kom fyrst opin-
berlega fram. Hann hljóp þá fram á
sviöið þegar rödd móður hans bilaöi
og hélt áfram að syngja lagið sem
hún hafði verið að syngja.
Móðir hans fékk taugaáfall þegar
röddin brast og gat ekki sinnt Chapl-
in og hálfbróður hans, Sidney. Ekki
batnað ástandið þegar faðir hans lést
stuttu síðar. Drengimir tveir vom
allt í einu orðnir einstæðingar þegar
flest böm eiga heimiii og eru í skóla.
Til að hafa ofan í sig æfðu drengim-
ir dans- og leikatriði sem þeir sýndu
á götuhomum í von um að fólk léti
eitthvað af aurum til þeirra falla.
Það var vegna sambanda sem móð-
ir Chaplins hafði að hann komst í
hóp bamadansarar er kölluðust The
Eight Lancashire Lads. Hann var nú
orðinn atvinnuleikari aðeins átta ára
að aldri. Seinna meir lék hann barna-
hlutverk í leikritum í London. Má
þar nefna að hann lék í leikriti við
opnunina á hinu fræga leikhúsi
Hippodrome árið 1900 og í frumút-
gáfu af Peter Pan 1904.
Þegar Charlie Chaplin var orðinn
sautján ára tók hann sitt fyrsta skref
í þá átt sem átti eftir að gera hann
að vinsælasta gamanleikara allra
tíma. Hann tekur boði um að ganga
í gamanleikflokk Fred Camo þar sem
bróðir hans, Sidney, var þegar fyrir
og var búinn að geta sér orð sem
góður gamanleikari.
Það var með leikflokki þessum sem
hann fór fyrst til Bandaríkjanna
1910. í sinni annarri ferö þangað 1912
sá Mack Sennett, er stjómaði þekktu
kvikmyndaveri sem framleiddi gam-
anmyndir, Chaplin leika drukkinn
róna og bauð honum starf í kvik-
myndum.
Ekki gaf fyrsta hlutverk Chaplins
nein sérstök fyrirheit. Það var þó
strax í annarri kvikmyndinni, Kid
Auto Races at Venice, að Umrenning-
urinn fékk á sig fyrsta svipmótið.
Á þremur mánuöum lék Chaplin í
ellefu stuttum kvikmyndum, oftast í
aukahlutverkum með stjömum á
borð við Fatty Arbuckle og Mabel
Normand. Að þessum tíma liðnum
vildi hann fá að leikstýra sínum
myndum sjálfur.
Sennet gaf honum nokkuð fijálsar
hendur næstu mánuði og smám sam-
an fór að koma mynd á umrenning-
inn. Chaplin lék á þessum tíma í þrjá-
tíu og fimm stuttum myndum fyrir
Mack Sennet og leikstýrði hann þeim
flestum.
Hann notaði þjálfun sína sem rev-
íuleikari til að slípa persónu sína og
gera hana aðlaðandi í augum áhorf-
andans.
Stóra stökkiö kom svo 1915 þegar
Chaplin lét fara frá sér Umrenningin
(The Tramp) sem flestir telja fyrsta
meistarverk Chaplins. Umrenning-
rninn varð mjög vinsæl kvikmynd
og gat Chaplin nú farið að gera kröf-
ur. Hann hafði hætt hjá Sennet og
gert samning við annað fyrirtæki um
tólf kvikmyndir á ári. Hann stóð við
þann samning og eru nokkrar þess-
ara kvikmynda einstaklega
skemmtilegar, kvikmyndir eins og
The Ring, Easy Street og The Advent-
urer. Chaplinframleiddijafntogþétt
færri og lengri myndir.
Það var svo 1921 sem Charlie
Chaplin gerði sína fyrstu kvikmynd
í fullri lengd, Drenginn (The Kid).
Hrifningin af henni var gífurleg og
varð hún á augabragöi geysivinsæl.
Drengurinn var að mörgu leyti
tímamótaverk á ferli Chaplins. Ekki
aðeins að myndin var í fullri lengd
heldur kemur þar fyrst fram sú til-
hneiging til tilfinningasemi sem
braust út í sársaukafullum atriðum.
Þessi tilhneiging hans er af öllum
talin til komin vegna sárra æsku-
minninga.
Hvaö um það, þrátt fyrir tilfinn-
ingasemina skildi Chaplin aldrei viö
áhorfandann niðurdreginn. Fólk fór
grátandi út af Drengnum. Það var
þó alveg ekki síður fegurðin í list-
sköpun Chaplins en söguþráðurinn
sem gerði áhorfendur viökvæma.
Nokkru áður en Cfíaplin gerði
Drenginn hafði hann stofnað United
Artist Corporation ásamt Mary Pick-
ford.Douglas Fairbanks og D. W.
Griffith. í Kjölfarið fór hann í mikla
ferð um Evrópu og kom honum á
óvart hversu vel honum var tekið og
hversu vinsælar kvikmyndir hans
voru. Þegar komið var aftur til Holly-
wood tók hann til við að leikstýra
einu þöglu kvikmynd sinni sem hann
lék ekki í, A Woman Of Paris. Þó
kvikmyndin sýndi að Chaplin var
hæfur leikstjóri þá vantaði neistann,
sem sagt hann sjálfan fyrir framan
kvikmyndavélina.
Gullæðið (The Gold Rush), er
Chaplin gerði 1925, er af mörgum
talin besta kvikmynd hans. Þessi
heillandi kvikmynd sýnir kannski
best hversu óhemjumikla vinnu
Chaplin lagði á sig tO að koma boð-
skap sínum fram. Líkami hans líður
um tjaldið eins og vel smurð vél,
hvert einasta atriði er úthugsað og
er Gullæðiö hápunktur sköpunar-
listar í þöglum kvikmyndum.
Sirkusinn (The Cirkus) fyldi á eftir
og þótt sú mynd sé uppfull af brellum
og prakkaraskap þá er hún langt frá
að vera jafngóð og Gullæðið. Um
sama leyti voru honum veitt óskars-
verðlaun fyrir framtak sitt í þágu
kvikmyndgerðar. Þess má geta að
Chaplin fékk aldrei óskarsverðlaun
fyrir eina sérstaka kvikmynd. Aldrei
fékk hann óskarsVerðlaun sem besti
leikstjóri eða leikari og engin mynda
hans fékk óskarsverðlaun sem besta
kvikmynd.
Nú tóku við breytingatímar í kvik-
myndagerð sem Chaplin átti erfitt
með að sætta sig við, hljóð- og tal-
setning. Hann lét hafa eftir sér að
talmyndir myndu endast sem tísku-
fyrirbrigði í þijú ár og síðan myndi
almenningur halla sér að þöglu
myndunum aftur. Og til aö mótmæla
talmyndum gerði hann enn eina
þögla kvikmynd, Borgarljós (City
Light) 1931, og setti aðeins tónlist við
sem hann samdi sjálfur. Þrátt fyrir
varnaðarorð vina innan kvikmynda-
iðnaðarins sló Borgarljós í gegn hjá
almenningi sem og gagrýnendum.
Og fram kom tónskáldið Chaplin.
Fimm ár liðu nú þar til næsta kvi-
mynd, Nútíminn (Modem Times),
leit dagsins ljós og enn þijóskaðist
Chaplin við að tala inn á mynd eftir
sig. Tónlistin var þó fyrir hendi og
rödd hans heyrðist í fyrsta skipti.
Hann söng nefnilega eitt lag í eftir-
minnilegu atriði og viðbrögðin létu
ekki á sér standa. Stórhrifinn al-
menningur flykktist á myndina og
gagnrýnendur áttu varla orð til að
lýsa hrifningu sinni.
Þrátt fyrir vinsældir mynda Chapl-
in fann hann að ekki þýddi að andæfa
lengur gegn talmyndum og 1940 kem-
ur hann með Einræðisherrann (The
Great Dictator) þar sem hann gerir
stólpagrín að fasismanum. í þessari
kvikmynd sjáum við umrenninginn
ísíðastaskiptið.
Sjö ár líða áður en Chaplin sendi
frá sér Monsier Verdoux og kom þar
greinilega fram biturleiki og sú
slæma rey nsla af fj ölmiðlum sem
hann hafði orðið fyrir og það er tregi
en ekki hlátur sem er einkenni næstu
myndar, Sviðsljóss (Limelight), er
hann gerði 1952.
ÞráttfyriraöChaplinhafiverið -
stjama og dáður af almenningi allt
frá því hann gerði fyrstu kvikmynd-
irnar var hann alla tíð fórnarlamb
hægrisinnaöaðra öfgahópa og æsi-
fréttamanna. Fyrsta reynsla hans af
þessu var meðan fyrri heimsstyijöld-
in geisaði. Hann var ásakaður um
að lifa sældarlífi meðan landar hans
áttu í stríði. Staðreyndin var samt
sú að hann bauð sig fram en var
hafnað vegna heilsubrests.
Ekki bætti um fyrir honum að
ganga í hjónaband með komungum
stúlkum. Hann giftist með stuttu
millibili tveimur sextán ára stúlkum,
Mildred Harris og Lita Grey, og end-
uðu bæöi hjónaböndin með miklum
látum. Þriðja hjónaband hans entist
ekki mikið lengur. Það var með leik-
konunni Paulette Goddard, sem var
nítján ára, en Chaplin fjörutíu og
fjögurra ára þegar hann giftist henni.
Eftir að þau skildu lenti hann í miklu
hneykshsmáh þegar bamung leik-
kona, Joan Barry, sagði hann fóður
að bami sem hún átti. Var hann
ákærður fyrir mök við stúlku undir
lögaldri. Blöðin gerðu að sjálfsögðu
mikið úr þessu hneykslismáh og
vom þau flest á bandi stúlkunnar.
Frið í einkalífinu öðlast Chaphn
svo 1943 þegar hann giftist hinni átj-
án ára gömlu Oona O’Neih þrátt fyr-
ir áköf mótmæh foöur hennar, leik-
ritaskáldsins Eugene O’Neih.
Chaphn átti sér marga óvini og nú
notfærðu þeir sér að þrátt fyrir að
Chaplin hefði verið fjörutíu og fjögur
ár í Bandaríkjunum hafði hann aldr-
ei sótt um ríkisborgararétt. Komið
var á kreik þeim orðrómi að hann
væri kommúnisti og þóttust stjórn-
málamenn sjá í kvikmyndum hans
áróður með kommúnistum. Þing-
nefnd á vegum hins ihræmda komm-
únistaveiðara McCarthy sá ástæðu
til að boöa hann á sinn fund. Chaplin
mætti ekki en sendi skeyti sér th
málsvamar þar sem hann sagði: „Ég
hef aldrei verið kommúnisti og hef
aldrei verið félagi í póhtískum sam-
tökum. Ég get aðeins játað að vera
friðarsinni."
Chaplin var aldrei rekinn beint úr
landi, en þegar hann var á sighngu
yfir hafið með skipi til Englands kom
tilkynning um að vegabréfsáritun
hans yrði ekki endurnýjuð nema
hann bætti ráö sitt. Chaplin hét þá
að stíga aldrei framar fæti á banda-
ríska grand. Hann settist aö í Sviss
og bjó þar th æviloka ásamt fjöl-
skyldu sinn en hann átti átta böm
með Oonu.
Sársauki er þema næstu myndar
hans, Kóngur í New York (King In
New York). Horfinn er krafturinn og
tilraun hans th að gera grín að
bandarísku líferni nær aldrei þeim
broddi er einkenndi fyrri myndir
hans. Mynd þessi ohi aðdáendum
hans vonbrigðum, þó ekki nándar
nærri eins miklum og síðasta kvik-
mynd meistarans Greifaynjan frá
Hong Kong (The Countess From
Hong Kong) sem var gerð í Englandi
fyrir ameríska dollara. Þrátt fyrir að
Marlon Brando og Sophia Loren
væru í aðalhlutverkum var hér um
misheppnaða mynd að ræða.
Ekki hélt Chaplin heit sitt um að
stíga ekki á ameríska grand framár.
1972 fór hann aftur th Bandaríkjanna
til að taka við sérstökum óskarsverð-
launum. Móttökur voru stórkostleg-
ar og var hann hylltur sem meistari
meistaranna og sagði hann við þetta
tækifæri. „Þetta er upprisa mín. Ég
heffæðstaftur.”
1975 aðlaði Ehsabet Bretadrottning
hann og síðustu tvö æviárin var
hann Sir Charles Spencer Chaplin.
Hann lést 1977 áttatíu og átta ára
gamall.
Á aldarafmæli eins mesta hsta-
manns sem uppi hefur verið kemur
margt í huga manns. Orð megna lítið
th að lýsa hæfileikum hans. Hæfi-
leikar hans eru slíkir að þá þarf að
sjá og hrífast. Skáldið og sérvitring-
urinn George Bemhard Shaw kallaði
hann eina snilhnginn sem komið
hefur fram í kvikmyndum og Mack
Sennett sagði hann mesta listamann
allra tíma. Eitt er víst að meðan kvik-
myndir verða við lýði og fólk getur
brosað verður nafn Charhe Chaphns
ódauðlegt.
-HK