Dagblaðið Vísir - DV - 15.06.1991, Síða 28

fcs
-28 •
LAUGARDAGUR 15. JÚNÍ 1991.
Menning
Heilsteypt og sérstætt
Þetta er endurútgáfa á ljóðabálki Matthíasar
Johannessen frá 1966. Nú er hann aukinn
og gefinn út sjálfstætt með formála eftir dr.
Gunnar Kristjánsson sóknarprest. Helgast
þaö sjálfsagt af viðfangsefni skáldsins, þess
munu fá dæmi núorðið að skáld yrki sálma,
hvað þá heilan bálk. Þetta er fróðlegur form-
áli, látlaus og greinargóð lýsing á skáldskap
Matthíasar almennt og þessu verki sérstak-
lega. Þar kemur í góðar þarfir sérþekking
klerks á kristilegum skáldskap.
Tilbeiósla
í þessum ljóðum er lýst nánasta umhverfi
mælanda. Ýmist er hann barn í vesturbæ
Reykjavíkur, við strönd þar í borg eða ann-
ars staðar, eða á ferð um ísland, oft við
stangaveiðar. Myndir úr þessu hversdagsleg-
asta umhverfi verða honum síðan tilefni til
að hugsa um guð. Milli þeirra er beint sam-
band, öll bókin er ávarp til guðs.
Einhverjum kynni að þykja þessi trú held-
ur átakalaus. Mælandi gæti fundið í nánasta
umhverfi sínu, hvað þá á heimsmælikvarða,
alls kyns hörmungar sem hafa komið mörg-
um til að efast um tilveru guðs eða afneita
henni. Hér er ekki dvalist viö slíkt nema að
htlu leyti. Hiroshimasprengjan, Bretar her-
nema ísland, sjómenn í hafsauð. Og umfram
allt vekur þetta mælanda engan efa um al-
góðan og almáttugan guð, þvert á móti álasar
hann mönnum fyrir þvílíka afstöðu:
En ef þú leysir ekki alla hnúta
þessarar margflæktu tilveru
eins og hendi sé veifað
hættum við að lesa bænirnar,
segjum:
Hví hefur þú yfirgetið mig?
Úr þessum síðustu orðum má lesa gagn-
rýni á sjálfan Jesú, og er það djarfleg trúaraf-
staða kristnum manni. En þessu ljóði lýkur
reyndar á því aö orð hans eru sett fram sem
andstæð fyrirmynd, okkur ber að segja: „Það
er fullkomnað". í þessu verki er náð guðs
eins og ofan við rysjótt mannlífið, mergurinn
málsins er að hún býðst öllum, hvort sem
þeir eiga við góð kjör eða kröpp að búa. Ég
eftirlæt öðrum að deila um hvað sé réttur
Matthías Johannessen.
Merming
Örn Ólafsson
kristindómur, en þetta er auðvitað jafnframt
afstaða til umhverfisins, veraldleg afstaða,
enda þótt menn ráði því ekki hvað fyrir þá
kemur, þá er þeim í sjálfsvald sett hvernig
þeir taka því, hér ríkir trúnaðartraust,
grundvallarbjartsýni. Hvað eftir annað dreg-
ur mælandi fram að þögnin einkenni guð,
þ.e. hann sé afskiptalaus:
Með þögninni
eyðir þú misskilningi N
eins og sól þurrki dögg
af morgungrænum blöðum.
Hversdagsleikinn
Guð er hvarvetna nálægur, en menn verða
þó að hafa fyrir því að snúa sér aö honum.
Það er í góðu samræmi við þessa trúaraf-
stöðu, að ljóðin draga sérstaklega fram
hversdagslegt umhverfi mælanda (og les-
enda). Einmitt þess vegna eru þau oft áhri-
farík, en þetta er vandfarið einstigi, stutt
yfir í lágkúruna. Hennar finnst mér gæta
stundum, t.d. í vandlætingu yfir því að gam-
all vísindamaður „sem gæti notið yndis af
starfi sínu / og virðingar af hvítum lokkum
ellinnar" skuli vera að reka krakka út úr
garðinum sínum. „Hvíhk vísindi(!)“, segir'
mælandi. Þá þoli guð okkur betur að troða
niður garðinn sinn (30), enda þótt hann fái
engan styrk frá því opinbera til skógræktar
(26). Þetta er bæði lítilfjörlegt, og mætti þykja
guðlast. En miklu oftar þykir mér vel til tak-
ast, nærtækar myndir eru notaðar til að sýna
trúarsannindin. Þannig er himinbláminn
tákn um upphafna nálægð guðs, menn geta
sjálfum sér um kennt, ef þeir líta aldrei upp
úr svaðinu.
Þrátt fyrir hversdagsleikann ber hér tölu-
vert á því upphafna málfari sem lengi hefur
tíðkast í ljóðum, kannski er það yfirgnæf-
andi stílsvipur ljóðabálksins. Inn á milli
kemur mjög hversdagslegt orðalag, og það
kann aö hafa vakið meiri athygli en hitt í
ljóðabók fyrir aldaríjórðungi. Talað er um
„að fara á völlinn, kála, mæla með snæri-
spotta" o.fl. þ.h.
Myndrænar lýsingar eru ekki oft áberandi
í ljóðunum og kunnuglegar, þær sem hér
eru. Það er í samræmi við látleysi ljóðanna.
Mér sýnist verða meira um myndir undir lok
bálksins, og stundum er þetta fallegt, t.d.:
Öldumar
hvítfext stóö
á haröastökki
yfir sker og boöa
við hlustum, heyrum
hófadyn ótamins
hafs, þreytt
kemur haf af hyldjúpu
myrkri, þreyttir komið þið
á hvítfextum hestum,
skipreika menn
á kili.
Líkingin við hest er svo notuð áfram í ljóð-
inu, en um annað;
land ykkar gaddhestur
í svelti
í þessu ljóði renna setningar á milli lína,
sem þar að auki enda margar á áhersluat-
kvæði, og þannig skynjum við þá hröðu
hreyfingu sem ljóðið lýsir. Aftur á móti skap-
ast hægur hugleiðingablær þegar hver lína
er sjálfstæð málsgrein, eöa því sem næst.
Oendanlega smátt er sandkorniö
á ströndinni.
Óendanlega stór er kærleikur þinn.
Ég er sandkorn á ströndinni
kærleikur þinn hafiö.
Mörg ljóöin eru eins og þetta, byggð upp
um andstæður. Það eru andstæður ljóss og
myrkurs, skins og skúra, og fleira af því tagi.
Þetta eru oft bestu ljóðin, stutt og einföld,
t.d. einnig nr. 18:
Dauðinn er svart myrkur.
En án þessa myrkurs
sæjum við hvorki stjörnur
né skynjuðum ókunnug höf
hvítra ljósa, þekktum ekki
fegurð endalausrar víðáttu.
Þetta Ijóð er að mestu hugleiðingakennt,
en tekur flugið í einni sérkennilegri mynd:
„höf hvítra ljósa“.
Bálkurinn í heild minnir á fornar drápur,
lofkvæði um konunga í því, að annað veifið
kemur „slæmur“, þ.e.ek. viðlag, tvær línur.
Þetta var reyndar tekið upp í kaþólskum
helgikvæðum miðalda að fyrirmynd drótt-
kvæðra drápa.
Sjá má stígandi í heildarverkinu, undir lok-
in koma tiltölulega löng ljóð um vorkomu.
Síðasta ljóðið sýnir kvíðaleysi gagnvart
dauðanum.
Ekki finnst mér þessi sálmabálkur neitt
stórvirki, kannski vegna þess hve átakalítið
verkið er í hugsun og framsetningu. En það
er heilsteypt, og svo sérstætt meðal samtíma-
bókmennta, að ótvírætt er fengur að því.
Matthías Johannessen
Sálmar á atómöld
2. útgafa, AB 1991, 65 Ijóö
„Sólin hefur enn ekki
sungið sitt síðasta"
Út er komiö hjá bókaforlaginu Máli og
menningu ljóðasafnið Ljóð sem hefur að
geyma áður útgefnar ljóðabækur Ingibjargar
Haraldsdóttur, Þangað vil ég fljúga (1974),
Orðspor daganna (1983) og Nú eru aörir
tímar (1989). Einnig er þar að finna sjö nýrri
ljóð sem ekki hafa komið út á bók áður auk
ljóðaþýðinga.
Það er ekki heiglum hent, og nánast óvinn-
andi verkefni, að ætla sér að fjalla um allar
ljóðabækur Ingibjargar í örstuttu máli. í bók-
um hennar er að finna hverja perluna á fæt-
ur annarri og örðugt að gera upp á milli
þeirra ljóða sem eiga umfjöllun skilið. Enda
er það ekki ætlunin heldur er hér fyrst og
fremst verið að minna á og vekja enn og aft-
ur athygli ljóðaunnenda á vel ortum ljóðum.
í öllum bókunum eru dregnar upp svipaðar
myndir og það sem lesandinn skynjar
kannski fyrst og fremst er gífurleg togstreita
á milli þess sem var og þess sem er. Tilraun-
ir eru gerðar til að sætta tvískipta tilveru,
tilraunir sem oftar en ekki eru dæmdar til
að mistakast og eftir situr ljóðmælandi með
þá ómögulegu tilfinningu aö hann eigi sér
engan fastan samastaö. í annan stað er ort
um sóhna og hitann í fjarlægu landi. Þar er
ljóðmælandinn í útlegð, týndur og nær ekki
að samlagast því sem blasir við allt í kring:
Þú sérð mig ganga um borgina
og heldur þá kannski ég eigi hér heima
eða sé að minnsta kosti sátt
við þessi pálmatré
að í göngulag mitt vantar trumbusláttinn.
(Úr „í útlegð" í Orðspori daganna bls. 51).
í öðrum ljóðum er ort um ísland sem þrátt
fyrir kunnuglegan svip er framandlegt og
kalt. Við heimkomuna skynjar ljóðmælandi
að tíminn hefur runnið úr greipum og að
bihð hefur vaxið „mihi þess sem er og þess
sem átti að verða“ („Nostalgía" bls. 118 úr
Nú eru aðrir tímar). Árin hafa markað spor
sín á umhverfið líkt og ljóðmælandann sjálf-
an og niðurstaðan er sú að angistin og örygg-
iseysið sé alls staðar viðloðandi og kannski
hvergi friö að fá:
Ég fer heim ég syng
og mjúkar smáar götur
undir iljum gróa
ég elska ég syng
Þartil hjartað springur
í mínu brjósti
ég vakna ég græt
svo skoplega ein
og svo langt í burtu.
segir í Ijóðinu „Ég fer heim“ í Þangað vil
ég fljúga og í „Vonbrigði" úr Orspor daganna
má merkja svipaðan tón:
Þú hélst þú ættir skjól
í landsins hjarta.
En von þin brást:
þín biðu nakin fjöll
og naprir vindar. (bls 66).
Á tilvistarvandanum er í sjálfu sér enga
aðra lausn að finna en sætta sig viö angistina
og óttann sem eru óhjákvæmilegir fylgifiskar
lífsins. Það er engum gefið aö renna saman
í eilífu algleymi við fólk og umhverfi. Gleð-
stundunum er veitt móttaka en jafnframt
sársaukanum sem fylgir í kjölfarið þegar
hversdagsleikinn blasir við í allri sinni nekt
og sú staðreynd að eftir allt saman er maður-
inn alltaf einn:
Ástina þekkti ég
sæluna
sársaukann þekkti ég.
Ingibjörg Haraldsdóttir.
Bókmenntir
Sigríður Albertsdóttir
Þig
sem ég elskaði
þekkti ég ekki.
(„Eftirmáli“ úr Orðspor daganna bls. 62).
Meðferð Ingibjargar á yrkisefninu ást eða
samskiptum kynjanna er oft á tíðum kulda-
leg en kannski ótrúlega sönn og helst í hend-
ur við þá staðreynd að allt er breytingum
háð.
Hvað veist þú um mig
hvað veit ég um þig?
og nóttin sem kemur og fer
hvað veit hún um okkur?
segir í ljóðinu „Við“ í Þangað vil ég fljúga
(bls. 37) og við þessum spurningum fást eng-
in svör. En þrátt fyrir allt og allt heldur
manneskjan áfram að leita og finna í ör-
skamma stund og gleðin er alltaf í seilingar-
fjarlægð, kannski í mynd lítils barns eða
vonar um frið og jafnvægi í helköldum heimi
þar sem „Sólin hefur enn ekki sungið sitt
síðasta". („Varúð“ úr Orðspor daganna bls.
100).
Þegar á heildina er-htið ber ljóðagerð Ingi-
bjargar vitni um það besta sem ljóðum er
gefið. Ljóðin renna áfram í tærum og kyrrum
myndum inn í huga lesandans og festast
þar. Einfaldleiki og einlægni er aðall skálds-
ins og hugmyndunum er komið á framfæri
í örfáum oröum sem>mála sannleikann skýr-
um stöfum. Þar er ekkert ofsagt, myndir úr
veruleikanum eru dregnar fram og sýndar
nákvæmlega eins og þær blasa við. Há-
stemmdra lýsinga er sjaldan þörf, hpfsemin
skilar sér ahtaf á magnaðan hátt til lesand-
ans eins og t.a.m. í ljóðinu „Kona“ úr Orð-
spor daganna:
Þegar allt hefur verið sagt
þegar vandamál heimsins eru
vegin metin og útkljáð
þegar augu hafa mæst
og hendur verið þrýstar
í alvöru augnabliksins
- kemur alltaf einhver kona
að taka af borðinu
sópa gólfið og opna gluggana
til að hleypa vindlareyknum út.
Það bregst ekki. (bls 73).
Ingibjörg Haraldsdóttlr
Ljóð
Mál og menning 1991.