Dagur - 19.12.1995, Blaðsíða 14

14 B - DAGUR - Þriðjudagur 19. desember 1995
Brenni-
steins-
verk-
smiÖjan
í Bjarnar-
flagi
Að undanfömu hefur mikið
verið rætt um stóriðju á Is-
landi í tengslum við stækk-
un álversins í Straumsvík.
Ekki er nema eðlilegt að
menn reyni að nýta þœr
auðlindir setn landið býður
uyp á, það hafa tnenn gcrt
um aldir. Engu að siður er
alltaf hollt að hafa í huga
að ekki eru allar sltkar til-
rauttir til fjár og það liafa
íslendingar fengið að reyna
oftar en eintt sinni.
Undir lok fjórða áratugs
þessarar aldar var hafinn rekst-
ur brennisteinsverksmiðju í
Bjarnarflagi í Mývatnssveit.
Þama var hugmyndin, eins og
svo oft bæði fyrr og síðar, að
skapa verðmæti til útflutings
úr íslensku hráefni. í Árbók
Þingeyinga 1981 er að finna
athyglisverða frásögn um
þessa tilraun, ritaða af Jóni
Sigurgeirssyni frá Helluvaði,
sem er afar merkileg heimild
um þá starfsemi sem þama fór
fram. Enginn er öðrurn mönn-
um betur fallinn til að segja
þessa sögu, en Jón var fenginn
ásamt öðrum manni til þess að
reisa verksmiðjuna og er vel
kunnugur hinum stutta rekstri.
Hér á eftir verður rakin saga
brennisteinsverksmiðjunnar í
Bjarnarflagi og byggt á fyrr-
greindri frásögn Jóns, sem því
miður þurfti að stytta nokkuð.
Frásögnin er um, eins og Jón
segir á einum stað, misheppn-
aða tilraun til að sækja gull í
greipar þess úr „Neðra.“ Grein
Jóns heitir: Húsbóndinn í
neðra er á hrosshófum. HA
Vinnuflokkur sem vann að byggingu verksmiðjunnar árið 1939, bílstjórar, brennisteinstökumenn og gestir. Standandi frá vinstri: Baldur Sigurðsson,
Reykjahlíð, Svava Sigurðardóttir, Reykjahlíð, Ólöf Jónasdóttir, Vogum, Kolbeinn Ásmundsson, Stöng, Helgi Þorsteinsson, Geiteyjarströnd, Halldór ísfelds-
son, Káifaströnd, Axel Jónsson, Ytri-Neslöndum, Sigurgeir Jónasson, Vogum, Hermann Þórhallsson, Vogum, Stefán Sigfússon, Vogum, Einar Gunnar Þór-
hallsson, Vogum, Jón Ármann Pétursson, Reykjahlíð, Þorgrímur Starri Björgvinsson, Garði, Ragnar Sigfinnsson, Grímsstöðum, Þorlákur Jónasson, Vog-
um, Jóhannes Sigfmnsson, Grímsstöðum, Jón Jónasson, Vogum, Árni Jónasson, Grænavatni, Hallgrímur Þórhallsson, Vogum, Kristján Þórhallsson, Vog-
um, Sigurgeir Þorsteinsson, Geiteyjarströnd (framar í dökkri peysu) og lengst til vinstri er Jón Pétur Þorsteinsson, Reykjahlíð. Sitjandi í fremri röð frá
vinstri koma fyrst fjórar stúlkur ónafngreindar, þá Guðrún Sigurðardóttir, Reykjahh'ð, ónafngrcindur drengur, Stefán Jónasson, Vogum, Bryndís Sigurðar-
dóttir, Reykjahlíð, Jón Sigurgeirsson, Helluvaði, Jón Valgeir Illugason, Reykjahlíð, Óskar Illugason, Reykjahlíð, Sigurður Stefánsson, Haganesi, Pétur Jóns-
son, Reynihlíð og Illugi Jónsson, Reyk jahlíð.
Stríðinu sem lauk
með fullum ósigrí
„Brennisteinsnám og flutningur á
brennisteini var fyrrum stór þáttur
í athafnalífi Þingeyinga, allt aftur í
miðaldir, en hefur nú legið niðri
um tíma.
Skömmu fyrir síðari heims-
styrjöldina var stofnað hlutafélag
um brennisteinsvinnslu af þeim
dr. Jóni E. Vestdal, Þorvaldi
(Skúlasyni) Thoroddsen og Ragn-
ari í Smára. Þeir leigðu af ríkinu
allar námumar: Reykjahlíðar- og
Fremrinámur, Kröflu- og Þeista-
reykjanámur. Jón Vestdal, sem þá
var nýútskrifaður efnafræðingur,
var framkvæmdastjóri fyrirtækis-
ins. Hann hugðist innleiða nýja
aðferð við hreinsun brennisteins-
ins sem hvergi þekktist í heimin-
um.“ Þannig segir Jón Sigurgeirs-
son frá tildrögum þess að ráðist
var í byggingu brennisteinsverk-
smiðjunnar í Bjamarflagi.
Um aðferðina sem notuð var
segir Jón: „Þjóðverjar unnu
brennistein úr kolum og hreinsuðu
með eimingu. Þá aðferð þekkti
Vestdal vel og hugðist hagnýta
Bræðslupotturinn kominn. Frá vinstri
ugi Jónsson, bílstjóri.
Dr. Jón Vestdal, Axel Ólafsson, verksmiðjustjóri, múrari frá Siglufirði og III-
(Mynd úr Árbók Þingeyinga 1981)
hana við hreinsun brennisteins
sem blandaður var jarðefnum og
tekinn er beint úr námunum.
Hreinsunin átti að fara þannig
fram að hráefnið var sett í lokaðan
pott og kynt undir með kolum.
Brennisteinn sýður við 445 gráður
C og breytist í lofttegund eða
gufu. Þegar þessi gufa kólnar, ger-
ist líkt og þegar vatnsgufa er kæld
niður fyrir frostmark þá fellur úr
henni snjór. Brennisteinsgufuna
átti að leiða frá pottinum í kæli-
klefa þar sem út féll algerlega
hreinn brennisteinn (blómi), léttur
og fínn sem ryk, önnur föst efni
sátu eftir í pottinum og skyldu
hreinsast burt.“
Hafist handa
Það voru síðan Jón Sigurgeirsson
og Kolbeinn Ásmundsson, bóndi
og smiður á Stöng, sem fengnir
voru til að reisa verksmiðjuna
sjálfa, en húsið átti að byggja úr
timbri, yrði það 30 m langt og
mesta breidd 10 metrar. Samning-
ur um þetta var gerður haustið
1938 og átti byggingunni að vera
lokið fyrir miðjan júní næsta sum-
ar. Eftir nokkrar bollaleggingar
var verksmiðjunni fundinn staður
í Bjarnarflagi, yst í svokölluðum
Jarðbaðshólum að austanverðu. Þá
var mönnum ekki til setunnar boð-
ið að hefja verkið, enda kominn
miður nóvember. Fengu þeir Jón
og Kolbeinn fleiri menn til liðs
við sig og unnið var allt upp undir
12 stundir á dag auk milliferða,
sem tóku oft dágóða stund í svarta
myrkri og misjafnri færð, en Kol-
beinn og Jón héldu til niður í
Reykjahlíð. Komið var fram í
svartasta skammdegi þegar undir-
stöður hússins voru steyptar og
einu húsi, fyrirhugaðri hráefnis-
geymslu, tókst að koma upp í
skammdeginu. Lá vinna svo niðri
þar til á útmánuðum að dag tók að
lenga og auðveldara var með að-
föng úr kaupstað.
Verksmiðjan rts
Þegar tók að vora fluttu þeir Kol-
beinn og Jón með viðlegugögn og
smíðatól sín í hráefnisgeymsluna
til að halda verkinu áfram, en því
var lokið á tilsettum tíma. Gefum
Jóni orðið:
„Mjólk og annað til viðurværis
fengum við sent úr Reykjahlíð.
Silungur var oft á borðum og
rauðmaga fengum við stundum frá
Húsavík og seinna komu andar-
eggin úr Slútnesi. Matreiðsluhætt-
ir voru fremur fábrotnir og elda-
mennskan eftir því. Við grófum
niður í hraungjall, nálægt brenni-
steinspytti, tveggja metra djúpa
holu og settum þar í botnlausan
tréstrokk og fylltum að honum
með leir. Strokkurinn tók upp fyr-
ir jarðbrún og var honum lokað
með tréhlemmi. Niður í þennan
strokk, sem kallaður var „Papins-
pottur,“ var matvælum og öðru
sem sjóða átti rennt í spotta og
haft þar svo lengi sem þurfa þótti.
Engin hætta var á að brynni við.
Hangikjötslæri þurfti að hanga
næstum daglangt og var stundum
borið á borð en síðan látið hanga
lengur þar til full soðið var inn við
beinið."
Rétt er áður en lengra er haldið