Dagur - 19.12.1995, Blaðsíða 15

Þriðjudagur 19. desember 1995 - DAGUR - B 15
B
að lýsa nánar byggingunni og
sjálfri bræðslunni. Verksmiðju-
byggingin snéri norður og suður.
Syðst var hráefnisgeymsla, hátt
hús með risi og í framhaldi af
henni bræðslusalur undir sama risi
en gólf þremur metrum neðar. Þar
undir var kjallari fyrir kyndinguna
og ofan á hlóðirnar kom bræðslu-
potturinn sem síðar er lýst. Norður
af bræðslusalnum kom talsvert
lægra hús sem skiptist í kæliklefa,
þangað sem brennisteinsgufan var
leidd, og pökkunarhús. Grunnur
var steypur en húsið úr timbri.
Bræðslupotturinn kom um
miðjan júlí. Hann var mikið stykki
og vó 4 tonn, var aflangur, kant-
aður með rúnnuð horn, smíðaður
úr 7 cm þykku stáli og komust í
hann 2 rúmmetrar af brennisteins-
hráefni. Potturinn var tvískiptur,
neðri hlutinn nokkru stærri. Var
op bæði á botni, til tæmingar, og á
efri hlutanum, til áfyllingar.
Brennisteinsgufan var leidd út um
sérstakt gat og eftir rörum í kæli-
klefann. Sem vonlegt var sýndist
mönnum það ekki auðvelt verk að
koma pottinum á hlóðir, enda seg-
ir Jón það hafa tekið marga daga
að mjaka honum inn í gegnum dyr
og lyfta á sinn stað. Eftir að eld-
hólf hafði verið hlaðið í kringum
pottinn var ekkert því til fyrir-
stöðu að byrja að kynda undir,
enda búið að fylla hráefnis-
geymsluna af brennisteini.
Mokað í brjálœði
Fljótlega kom í ljós að eftir var að
leysa ýmis vandamál tengd
vinnslunni. Áður en hráefnið fór í
pottinn var það þurrkað á sérstakri
þurrkhellu þar sem því var snúið
og mulið niður með skóflum. Var-
ast varð að hafa hitann of mikinn
á hellunni svo brennisteinninn
Verksmiðjan fullbún og tjörguð að utan, skömmu áður en hún varð eldi að bráð.
Spretiging
Voru nú hafðar hraðar hendur,
enda vetur í nánd. Jón Sigurgeirs-
son og Kolbeinn hófust handa að
Það fyrsta sem Jón og Kolbeinn gerðu þegar framkvæmdir hófust haustið
1938 var að slá saman bráðabirgðaskýli yfir það byggingarefni sem ekki
mátti blotna og svo fá mætti smá afdrep til að nærast. Hér eru þeir félagar
Við skýlið. (Mynd úr Árbók bingeyinga 1981)
brunnið gat af verksmiðjunni en
megninu af hráefninu tókst að
bjarga. Jón getur þess að í lok
dagsins hafi verið notalegt að geta
farið í bað í Grjótagjá, en hún
mun hafa fundist árið áður. Brun-
inn var að sjálfsögðu mikið áfall
en Jón Vestdal og félagar ákváðu
að byggja verksmiðjuna upp að
nýju og nú úr steinsteypu.
Ekkert blessast
í Bjarnarflagi
Gamall maður sem átti heima
á Akureyri kom til okkar er
verið var að byggja verk-
smiðjuna. Hann stundaði leir-
og gufuböð í Bjamarflagi og
hélt til á Grímsstöðum. Þessi
maður hafði mikið látið sig
varða og skrifað mikið um
dulræn efni. Hann sagði að í
Bjamarflagi myndi ekkert fyr-
irtæki blessast, þar væri svo
grunnt á Helvíti. Hósbóndinn
þar gengi ljósum logum um
hitasvæðið og sá gamli mað-
urinn hann oft, síðast í kletta-
skoru norðan í Jarðbaðshólum
og þá á hrosshófum. Þetta rifj-
ast upp fyrir mér í hvert sinn
sem ég heyri að úrskeiðis fer í
Bjamaflagi hvort sem það er
brennsteinsvinnsla, kartöflu-
rækt eða brestir í safnþró Kís-
iliðjunnar o.fl.“
Skotist inn
með járnkarl
Eftir fyrirsögn Jóns Vestdal
var farið inn í [kælijklefann
með vasaljós og lokað sem
snarast á eftir. Varast varð að
kveikja á ljósinu inni í klefan-
um því lítill rafneisti gat vald-
ið sprengingu og svo var
brennisteinsgufan eitruð, að
hún mátti ekki koma á. bert
hömnd. Það varð að dúða sig
um höfuð og hendur, fylla svo
lungun lofti og skjótast inn
með jámkarl og pjakka stork-
inn brennisteininn úr pípuop-
inu. Púðraði þá út brenni-
steinsdufti af miklum krafti er
pípan opnaðist og maður beið
ekki boðanna en stökk út og
skellt var í lás.
Hrafninum brá
Lífríki er ekki auðugt í Bjam-
arflagi, síst að vetrinum en
þegar vora tók sást einstaka
fugl á lofti. Voru það helst
hrafnar er komu neðan frá
byggðinni að efna til hjúskap-
ar og hreiðurgerðar í Náma-
fjalli.
Eitt sinn er hrafn flaug yfir,
með langt sprek í nefinu, vor-
um við að sprengja eitthvað
smávegis. Varð krumma svo
mikið um hvellinn að hann
missti sprekið og hvarf með
hröðum vængaburði.
skóflunni í pottinn. Hafði þá verið
kynt nótt og dag og hitinn í pottin-
um kominn á fimmta hundrað
gráður.
Þegar brennisteinninn kom í
pottinn gaus upp logi og óþolandi
fnykur. Við vissum hvað gerast
mundi og höfðum alla nálæga
glugga opna uppá gátt en það
nægði ekki til svo aðferðin, að
standa á öndinni, var viðhöfð og
mokað í brjálæði meðan menn
entust til, þá var lokinu skellt á og
hlaupið út.“
Jón segir menn strax hafa séð
að þetta gat ekki gengið til lengd-
ar og var farið í að smíða trekt
sem mokað var í. Henni svo rennt
yfir pottinn og loku kippt úr svo
efnið rann niður um opið á pottin-
um. Gaus þá upp eldur og mikið
óloft þannig að hraðar hendur
varð að hafa við að kippa trektinni
frá, skella aftur lokinu á pottinum
og kæfa eldinn. Lá einu sinni við
stórslysi þegar jámkarl, sem not-
aður var til að mylja brennisteins-
köggla svo þeir kæmnust út um
opið á trektinni, hafði gleymst í
bráðnaði ekki. Þá gaus upp mikil
og óþolandi stybba. Segir Jón það
þó hafa komist í æfingu að standa
á öndinni meðan verkin vom unn-
in og hlaupa svo frá til að anda.
„Eg held að þeim, er að þessu fyr-
irtæki stóðu, hafi láðst að hugsa
fyrir þeim erfiðleikum er sköpuð-
ust af brennisteinssvælunni. Mein-
ing þeirra var að moka með skófl-
um af þurrkhellunni í pottinn og
þannig var byrjað. Það var Pétur
Jónsson, er síðar var kenndur við
Reykjahlíð, sem kastaði fyrstu
trektinni og rann niður í pottinn
þannig að ekki var hægt að taka
trektina frá. Voru loftbitar famir
að sviðna, „þar til einum marg-
reyndum andköfunarmanni tókst
að komast upp í ræfur og seilast
ofan í trektina og ná helvítis jám-
karlinum. Þá voru hröð handtök
höfð að skella lokinu á pottinn og
hlaupa svo út til að anda enda var
farið að svíða fyrir brjósti."
Ógæfan dynur yfir
Rekstur verksmiðjunnar gekk all-
vel í byrjun. Þó kom minna magn
af hreinum breinnisteini en vonir
stóðu til og meira eyddist af kol-
um. En senn dró til tíðinda.
„Morgun einn í byrjun septem-
ber kom dr. Jón Vestdal upp í
verksmiðju óvanalega þungbúinn
og hugsandi og sagði okkur að
skollin væri á heimsstyrjöld.
Þótt þessi styrjöld næði þá ekki
til okkar í Bjamarflagi, skall
óhamingjan einnig yfir okkur þar.
Um miðjan dag var því veitt
eftirtekt að skilveggurinn milli
bræðslusals og kæliklefa var heit-
ur. Klefamegin við vegginn var
steinþró er taka átti við bræddum
brennisteini sem barst með guf-
unni úr pottinum meira en gert
hafði verið ráð fyrir. Grunur vakn-
aði að eldur væri laus í þrónni og
þegar hitinn óx vom gerðar ráð-
stafanir til að fá vatn í tunnum og
jafnframt var sagað gat á þakið yf-
ir þrónni. Mátti segja að ekki væri
hættulaust að vera uppi á þaki sem
eldur logaði undir. Sandi var mok-
að inn um gatið og skvett vatni en
eldur og reykur jukust ört og
breiddust út svo ekki var við neitt
ráðið. Það var hvöss sunnanátt,
húsið nýtjargað og flýtti það fyrir
því að allt stóð í björtu báli sam-
stundis.“
í brunanum brann allt sem
nýju við bygginguna og fengu
fleiri til liðs við sig. Gmnnurinn
var að sjálfsögðu tilbúinn og um
miðjan október, eða röskum mán-
uði seinna, var verksmiðjan starf-
hæf á ný, eða strax og kæliklefar
voru frágengnir. Vom þeir steypt-
ir í hólf og gólf og jámbundin
hella yfir. Var einnig innréttuð
íbúð fyrir verksmiðjustjórann,
Axel Olafsson, og fjölskyldu
hans.
Gekk nú allt nokkuð vel ein-
hverja daga og stór farmur af inn-
pökkuðum brennisteini sendur til
útflutnings. Til stóð að halda
byggingarmönnum hóf, enda
verkinu lokið.
„Ég var heima á Helluvaði
þegar boð kom í veisluna hjá Jóni
Vestdal. Okkur, sem mest höfðum
unnið við verksmiðjubygginguna,
var boðið næsta kvöld að koma út
í Reykjahlíð og vissum við að þar
átti að vera loka- og skilnaðarhóf.
Morguninn eftir fékk ég orð
gegnum símann frá Jóni Vestdal
að eitthvað alvarlegt hefði komið
fyrir í verksmiðjunni kvöldið áð-
ur, ekkert yrði af veisluhöldum en
ég var beðinn að konta upp í verk-
smiðu sem snarast.
Færð var slæm en ég náði upp í
Reykjahlíð fyrir kvöldið og fékk
Reykhlíðingum varð skaphrátt
Kvöld eitt, er sólin roðaði fjöllin
og allir voru famir heim úr
vinnunni, fundum við Kolbeinn
upp á því að ganga á Reykja-
hlíðarfjall. Stefndum við á það
mitt að sunnan, gengum beint
yfir holt og hæðir og vomm
fljótir í fömm þar til við komum
hátt í fjallshlíðina, þar var svo
bratt og grjótið smákögglótt og
laust að brekkan skreið af stað
og við með. Þó tókst að klóra
sig upp á hæsta tindinn.
Það er víðsýnt af Hlíðarfjalli
í björtu veðri og reyndum við að
leysa sem best við gátum kross-
gátu náttúrunnar með því að
gefa hverjum fjallatoppi nær og
fjær sitt nafn.
Nokkrir steinar lágu svo tæpt
á fjallsbrúninni að við gátum
ekki stillt okkur um að láta þá
velta fram af. Orsakaði það
þrumur og hávaða í hljóðleika
næturinnar svo sauðfé styggðist
og hljóp sitt á hvað. Reykhlíð-
ingar vom þessa nótt að smala
til rúnings, rétt við fjallið og
varð skapbrátt við. Héldu þeir
að útlendingar eða einhverjir
dalamenn væru þama að verki.
Þorsteinn gamli í Reykjahlíð
vildi ekki trúa þessu upp á okk-
ur Kolla.
þá nákvæma lýsingu á hvað skeð
hafði.
Það hafði orðið sprenging í
kæliklefanum og húsið stór-
skemmst. Starfsfólkið flúði allt of-
an í Reykjahlíð. Mun það hafa
verið Guðs mildi að ekki varð slys
á fólki við sprenginguna.
Ekki mun þetta ofmælt hjá Jóni
því þama hefði svo sannarlega
getað farið verr. M.a. féll niður,
að mestu leyti í heilu lagi, steyptur
skilveggur milli pökkunarhúss og
kæliklefa, 12x4 metrar að stærð.
Jón segir það í fyrstu hafa verið
þeim ráðgáta að finna brot úr
veggnum á víð og dreif vestan við
verksmiðjuna, án þess að sæist
neitt á útveggnum. Skýringin var
sú að þegar veggurinn féll niður
varð svo mikill loftþrýstingur í
pökkunarhúsinu að þakið lyftist
og múrbrotin köstuðust út. Féll
þakið svo á sama stað aftur.
Dregur að íokunt
Þrátt fyrir þetta áfall var strax far-
ið í að lagfæra verksmiðjuna og
koma henni aftur í rekstur. Jón
Sigurgeirsson segist þó telja að
trúin á brennisteins „blóma“ hafi
verið farin að dvína hjá ffam-
kvæmdastjóra fyrirtækisins, Jóni
Vestdal, en skyldustörf kölluðu
hann til Reykjavíkur.
Og fleiri áföll vom á næstu
grösum. Þar sem eimingin gekk
hægar en vonast var til var kynt
undir pottinum sem mögulegt var,
sem þó kom ekki að gagni þar
sem leirinn í breinnisteinsjarðveg-
inum einangraði hann. Þoldi pott-
urinn ekki þennan mikla hita til
lengdar og seig botn hans niður í
miðjunni. Þó potturinn virtist níð-
sterkur þrátt fyrir sigdældina,
skipaði Jón Vestdal svo fyrir að
nýr skyldi fenginn og fól nafna
sínum Sigurgeirssyni að gera mót
af neðri hluta pottsins og senda
sér til Reykjavíkur, svo smíða
mætti eftir því.
„Þá var nú komið að mínum
síðustu handtökum við þessa
margumræddu verksmiðju, þar
sem ég hafði svo til átt heima á
þriðja misseri. Átt hafði ég þar
margar glaðar stundir en líka átt í
stríði og erfiðleikum,“ segir Jón
Sigurgeirsson, sem gerði eins og
fyrir hann var lagt, en úr frekari
rekstri verksmiðjunnar varð hins
vegar ekki og starfaði hún því
aldrei nema þetta eina haust.
Stríðið var skollið á og því óhægt
um vik að eiga samskipti við út-
lönd. Eftir því sem næst verður
komist stóð til að selja framleiðsl-
una til Þýskalands og sá markaður
hefur án efa lokast strax.
Örlög verksmiðjunnar urðu þau
að árið 1952 voru sett þar upp
tæki til að bræða brennistein. Sú
framleiðsla lofaði mjög góðu, en
stóð stutt þar sem fjármagn skorti
til að fullkomna tækin sem notuð
voru, að sögn Snæbjöms Péturs-
sonar í Reynihlíð, sem er kunnug-
ur þeirri starfsemi. Seinna keypti
svo Léttsteypan húsin og þar hafa
allt fram undir það síðasta verið
framleiddir múrsteinar til hús-
bygginga.
Lauk með futlum ósigri
Það fer vel á því að láta Jón Sigur-
geirsson eiga síðustu orðin í þess-
ari frásögn: „Hvort sá úr „Neðra“
sem áður er getið hefur sagt
brennisteinsfyrirtækinu í Bjamar-
flagi stríð á hendur sama daginn
og Hitler réðist inn í Pólland, er
hvergi skráð en bendir þó margt
til þess.
Heimsstyrjöldinni síðari lauk
mjög ákjósanlega en svo fór ekki
með stríðið sem háð var í Bjamar-
flagi, því lauk með fullum ósigri.
Þunga jámhurðin fyrir eldhólf-
inu ryðgaði föst og svo fór með
flest annað í verksmiðjunni. Það
varð fordæmingunni að bráð. Pott-
inum sem vonir stóðu til að
bræddi gull fyrir þjóðarbúið var
kastað á öskuhaug." HA