Þjóðviljinn - 24.12.1975, Blaðsíða 11

Jólablað 1975 — ÞJOÐYI
I
þvottabala á baki um hávetur, og
var reyndar nærri drukknuð i
einni slikri laugarferð, er hun
sökk upp undir hendur i mýri
skammí frá Rauðará, en snjór
yfir öllu og leiðin henni ókunnug.
Aratugum siðar sagði ekkja tón-
skáldsins við hana eitthvað á þá
leið, að mikilli furðu gegndi hvað
hún væri, þvi aldrei hefði „verið
malað undir hana”.
Skammt frá heimili Helga
smiðs i Þingholtunum bjó roskin
sýslumannsekkja, Þórdis
Thorsteinsson, og. hafði
kostgangara, mestmegnis skóla-
pilta. Það varð Guðrúnu Jóns-
dóttur til happs, að hún lenti hjá
þeirri konu og dvaldist þar um
þriggja ára skeið. Þar lærði hún
sitthvað, sem á þeim tima var
ekki a.ltitt að kenna óbrotnum
alþýðustúlkum m.a. dönsku og
hannyrðir ýmiskonar. Á heimil-
inu rikti sú tegund agabundinnar
glaðværðar, sem var einkenni
betri-heimila á þeirri tið. Þar
kynntist Guðrún fyrst fólki af
þeirri tegund, sem sjálfsagt þótti
að kalla „heldrafólk”. Húsmóð-
irin var tengdamóðir sjálfs
landshöfðingjans. Embættismenn
og synir þeirra voru svo til dag-
legir gestir. En stúlkuna af Alfta-
nesi umgekkst Þórdis Thorsteins-
son sem sina eigin dóttur. Ahrifin
frá þvi heimili áttu eftir að verða
varanleg svo lengi sem Guðrún
lifði, enda minntist hún þeirrar
dvalar sem einhvers unaðs-
legasta tima ævi sinnar.
Ungur menntamaður, Ólafur
Stephensen að nafni, var um
þessar mundir að ráðgera Ame-
rikuför. Hann hafði lært til læknis
og ákvað að yfirgefa gamla
landið, eins og svo margir á
þessum tima, og flytjast til Nýja
heimsins. Mér er ekki kunnugt
um, hversu náinn kunnings-
skapur hans og Guðrúnar hefur
verið, en svo mikið er vist, að
hann lagði fast að henni að
flytjast með sér vestur. — Hvað
er ævintýralegra fyrir unga
stúlku en slikt tilboð? Hafi maður
i huga þá eftirvæntingu sem rikti
meðal margra hér á landi á þeim
tima, þegar áróðurinn fyrir Am-
erikuferðum hljómaði sem hæst,
er auðveldara að fá svarið við
þeirri spurn. Og Guðrún Jóns-
dóttir var mjög fús til fararinnar.
Það átti þó ekki fyrir henni að
liggja. Schierbeck landlæknir
sannfærði hana um, að svo óheil-
næmt væri loftslagið i hinni vest-
lægu heimsálfu, að hún myndi
ekki geta hafzt þar við til
lengdar; hann útmálaði fyrir
henni alla þá erfiðleika sem híytu
að biða hennar i þvi fjarlæga
landi, og endirinn varð sá, að
Guðrún fór hvergi. ólafur Step-
hensen fór, varð læknir vestra og
kom aldrei aftur. En örlög stúlk-
unnar voru ráðin. Það átti ekki að
verða hlutskipti hennar að hverfa
burt.
Árið 1885, rúmlega tvitug að
aldri, ræðst hún sem „innistúlka”
til Hallberg-hjónanna á Hótel
Island, og þar er hún um tveggja
ára skeið. Liklega kemst hún á
þvi timabili i hvað mesta
snertingu við hið unga lif höfuð-
staðarins tilvonandi, og á efri
árum sinum kunni hún ótaldar
sögur frá þeim tima af ýmsu
fólki, sem þá var ungt eða i blóma
lifsins og átti jafnvel eftir að
komast inn i Islandssöguna. Nöfn
eins og Gestur Pálsson. Einar
Benediktsson, Matthias
Jochumsson og Hannes Hafstein
voru henni ekki aðeins nöfn. Hún
umgekkst þetta fólk meira og
minna og þekkti vel. Og svo
auðvitað hin nöfnin, sem engu
siður gerðu sitt til að skapa
umhverfiö: Gunna grallari,
Sæfinnur með sextán skó,
Eyjólfur ljóstollur...
Það er um þessar mundir, að
Reykjavik er að eignast sinn
fræga „rúnt” i miðbænum. Unga
fólkið hringsólaði um Aðal-
stræti, Skólabrú. Heilags-
andastræti og Löngustétt (Offisiel
nöfn á þeim siðastnefndu voru
reyndar Lækjargata og Austur-
stræti, rétt eins og nú). Og þegar
Reykvikingur heyrir nelndan
„rúntinn” þarf ekki að gefa
honum frekari lýsingu; það
skiptir engu máli, hvort stolt ung-
lingsins eru danskir skór á árinu
1886 eða lúxusbill á árinu 1963 —
það er sá sami rúntur reyk-
viskrar æsku. Og eitthvert
kvöldið er Hannes Hafstein þar á
gangi ásamt lagsbróður sinum,
eftir að sól er sigin og sæll máninn
stiginn upp á himinhvolfið; það er
föl á jörðu. Þeir eru örlitið hreifir
— og á vegi þeirra verður Guðrún
Jónsdóttir frá Hausastöðum. Þeir
taka hana tali —eða gera tilraun
til þess — en hún vikur sér undan
og inn i næsta hús. Og er sú saga
ekki öllu lengri; nema hvað
Hannes Hafstein yrkir „Gunnu-
kvæði”, vinsælt ljóð, sem
islenzkir stúdentar hafa ára-
tugum saman sungið i góðum
fagnaði og margir kunna.
A stignum þar þeir stanza,
sem stjörnur augun glansa.
Hún vildi ekki anza...
En var þá engin ást i lifi þessar-
ar stúlku? Jú vissulega, Sönn ást
og hrein. blandin allri þeirri
rómantik og framtiðarvon, sem á
öllum timum, meðal allra kyn-
slóða, er óaðskiljanlegur þáttur
sliks. Hún trúlofast ungum
prestaskólastúdent, Þorsteini
Bergssyni, Jónssonar prófasts að
Vallanesi. En hér er bezt að gera
langa sögu stutta. A efri árum
vildi hún sem minnst um þetta
tala. Má vera, að hálfri öld hafi
tekizt að græða sárið — ellegar
önnur sár og nýrri hafi gert hið
fyrra sem smávægilega skeinu.
En af prestaskólasveininum Þor-
steini Bergssyni er það að segja,
að hann lauk embættisprófi i
nóvemberbyrjun 1887, tók sótt
skömmu siðar og var liðið lik
áður en mánuðurinn var á enda.
Hafi örlög Guðrúnar verið ráðin
á þeirri stundu sem hún ákvað að
flytjast ekki til Ameriku, heldur
vera kyrr og fara hvergi, þá voru
þau nú vissulega ráðin öðru sinni.
Enda bregður nú svo við, að hún
unir sér ekki i Reykjavik lengur.
Hvað enframundan? Þaðveithún
ekki — nema það eitt, að hún
verður að vinna, starfa, strita
þegar svo ber undir. Framundan
beið hennar lika ævilangt strit.
ævilöng lórn. ævilöng átök þar
sem nevta þurfti allra krai'ta
Þegar hér er komið sögu, er hún i
blóma lifsins, 24 ára gömul, en
það er ekki fyrr en sjö eða átta
árum siðar, að hún eignast eigið
heimili. Þegar hún yfirgefur.
Reykjavik. liggur leið hennar
fyrst inn á heimili Norðfjörðs-*
hjónanna i Keflavik.og þar dvelst
hún i tvö ár. Eltir það er hún
árlangt að Bakka i Melasveit, og
nokkrar vikur kaupakona að
Uppsölum i Hálsasveit. A þessum
árum. sem voru einu ár ævi henn-
ar. sem hún dvaldist i sveit. fékk
hún þa óbeit á islenzku sveitalifi.
evmd þess og sóöaskap. fpfræði
og vinnuhörku. sem hún gat
aldrei unnið bug á svo lengi sem
hún lifði. Þangað var að rekja
ástæðuna til þess. að hún gat ekki
hugsað sér að senda sin eigin börn
i sveit. Og svo sagðisl henni frá
siðar. að aumlegur aðbúnaður
hennar sjálfrar i þessum vistum
hefði þó verið hátið og bilifi á
móts við það sem vandalausir
unglingar og niðursetningar
helðu sums staðar orðið að þola.
Máski hafði dvölin i höfuðstaðn-
um gert þessa draumlyndu stúlku
kröfuharða. Um það skal ekki
dæmt. en vist er. að islenzk
sveitamenning með öllu hennar
ágæti átti aldrei upp á pallborðið
hjá Guðrúnu frá Hausastöðuni
Veturinn 1891—’92 dvelst hún i
Reykjavik og lærir kjólasaum.
Sumarið eftir tekur hún sig upp
að nýju, fer aíla leið vestur á
önundarfjörö og dvelst þar
sumarlangt I vist. Um haustið
hverfur hún aftur til Reyk.javikur
og leggur slund á saumaskap
næsta árið eða um það bil. Þá
knýja örlögin dyra enn einu
sinni. Fyrir veslan hafði hún
kynnzt norðlenzkum manni,
Benedikt Þorsteinssyni. sem var
þó nokkru eldri en hún. sjó-
maður. gæsimenni og talinn
duglegur. en hafði þó litið orðið
uppifasl. ilann kemur nú suður.
og er ekki að orðlengja það.
að þau verða ásátt um að láta
eitt vfir bæði ganga. Ilitt
er mér stórlega til efs. að draum-
lyndi eða rómantik hafi af Guð-
rúnar háll'u stjórnaö þeirri ráða
brevtni. Þegar hér var komið
sögu hafði hún einn eða tvo um
þritugt og varla seinna vænna
fyrir einstæðingsstúlku að koma
sér I höfn. Oftar en einu sinni
heyrði ég hana segja eitthvað á
þá leið, að það væri hægt að
stofna heimili án ástar, eignast
börn án ástar. þvo þvotta og
skúra gólf án ástar. Hvað átti hún
við með þeim ópersónulegu
setningum? Voru það spakmæli,
sem hún hafði lesið i bókum? Eða
var það einföld tjáning á lifs-
revnslu hennar sjálfrar?
Fyrstu samvistarár sin voru
þau Benedikt og Guðrún búsett á
Austfjörðum, fyrst á Mjóa irði,
siðar á Vopnafirði. 1 október 1895
fæðist þeim sonur, sem látirn er
heita Guðmann Elias, og á öf rum
degi nýrrar aldar, 2. janúar 901,
fæðist dóttirin sem hlaut nrfnið
Elisabet Jónina Ekki varð heim
fleiri barna auðið. Bene iikt
Þorsteinsson stundaði sjó og jafn-
framt algenga verkamannav|nnu
Guðrún Jónsdóttir með greinarhöf. á handleggnum. Myndin tekin við
konungskomu i Rvik 1926.
Klisabet Jónina Benediktsdóttir, móðir greinarhöfundar. Myndin tekin
i lteykjavik 1922.
Guðmann Klias Benediktsson
skömmu lyrir utanförina til \or-
egs. Myndin tekin á Akurevri.
brot úr hópmynd sem nú er lik-
lega glötuð.
i landi. en ekki er mer kunnugt
um, að þau hafi átt búfé. Eins og
áður segir þótti Benedikt
dugnaðarmaður til verka. glæsi-
menni að vallarsýn, og hefur
óefað átt til að bera ýmsilegt það.
sem I augum fólks þykir koma
heim við sanna karlmennsku —
meðal annars þrautseigju og þol
við vindrykkju. Sá hæfileiki
sljóvgaðist ekki, þótt árin liðu;
fremur hið gagnstæða.
Arið 1905 eða þar um bil flytjast
þau búferlum til Akureyrar og
áttu heima þar það sem eftir var
af sambúð þeirra. A þessum
árum fór óregla Benedikts vax-
andi, og kom að þvi um siðir, að
þau Guðrún slitu samvistum. Fór
þá Benedikt suður á land, og
höfðu þau hvorugt af öðru að
segja eftir það. Uppi stóð hún ein
með börnin tvö innan við
fermingu. Enn voru orðin þátta-
skil i lifi hennar.
Og nú tóku við erfið ár. Kannski
erfiðari vegna þess, að Guörún
Jónsdóttir setti markið hátt.
Henni var ekki nóg að láta
hverjum degi nægja sina þján-
ingu, þótt hún vrði að sjálfsögðu
að gera það jöfnum höndum.
heldur horfði hún fram á við —
eignaðist hugsjón. Það varð
hennar hugsjón, að láta það sjást
og sannast, að hún gæti ekki
aðeins séð börnunum sinum fyrir
brýnustu lifsnauðsynjum. heldur
skyldi hún lika koma þeim til
mennta. fremur en þá var enn titt
um alþýðubörn. Um mörg undan-
farin ár hafði hún orðið að vinna
fyrir heimilinu að miklu leyti.
með þvi sem til féll i sjávarplássi
og kvenmaður gat talizt geta
unnið. Það voru þvi kannski ekki
ýkjamikil viðbrigði. þótt eigin-
maðurinn væri horfinn út og
suður. Enn var hún á þeim aldri.
að hún var ekki farin að missa
móð; átti þó fátt i fimmtugt.
Börnin hennar voru henni það
yndi. sú fylling lifsins. sem ekkert
annað hefði getað orðið i jafn-
rikum mæli. Þau voru framtiðin.
Fyrir þau skyldi lifað. á meðan
þau þyrftu þess með; engin liætta
væri á öðru en að þau myndu
endurgjalda henni það i fyllingu
timans. — Og Guðrún Jónsdóttir
neytti handa sinna, lagði nótt við
dag. sá með hverjum degi ávöxt
iðju sinnar og var óefað
Framhald á bls. 5 5