Dagblaðið Vísir - DV - 14.12.2002, Síða 56

56
HeIgorbloö JOV
LAUGARDAGUR
4. DESEMBER 2002
%

*
Þjóðsögur og huliðsheimar:
- bregður hún beisli undan svuntu
sinni og leggur við dreng
Kjaftstór og með vígtennur
Jólasveinamir fara að tínast í bæinn þrettán dögum fyr-
ir jól og stundum eru Grýla og Leppalúði með þeim í fór.
Fjölskyldan sú hefur reyndar mildast mikið með ánmum,
Grýla og Lúði eru hætt að éta böm og jólasveinamir em í
mesta lagi hrekkjóttir trúðar.
í þjóðsögunum er Grýlu lýst sem ævagamalli kerlingu
með klær og hófa, kjaftstórri með vígtennur og hom. Hún
er með augu í hnakkanum og í þeim logar eldur, eyrun ná
langt út á axlir, nefið er stórt og hlykkjótt og úr vitum henn-
ar kemur helbiá gufa. Kerlingarskarið hefur búið með
þremur tröllkörlum í gegnum tíöina og heitir núverandi
bóndi hennar Leppalúði. Hinir tveir hétu Boli og Gustur og
átti hún tæplega áttatíu böm með þeim, þekktust þeirra em
jólasveinamir. Grýla er mannæta eins og önnur tröll og
óþekk böm em eftirlætismatur hennar en hún er lítið gef-
in fýrir fisk, súpur, salat og grauta.
Dansinn í Hruna
Það em þó fleiri en álfar
og tröll sem hafa gaman af
því að skemmta sér um jólin.
Einu sinni var prestur í
Hruna í Ámessýslu sem mjög
var gefinn fyrir skemmtanir óg
gleðskap. Presturinn messaði ekki
fyrri part nætur eftir að fólk var
komið til kirkju, „heldur hafði
dansferð mikla í kirkjunni með
sóknarfólkinu, drykkju og spil og
aðra ósæmilegar skemmtanir
langt fram á nótt'‘.
Presturinn átti aldraða móður
sem hét Una og var mjög á móti
háttalagi sonar sins og bað hann oft
um að huga frekar að guði en
skemmtanahaldi en hann hirti
ekkert um það og hélt uppteknum
hætti.
Eina jólanótt var presturinn leng-
ur að en venja var og bað móðir hans
hann í þrígang að hætta en hann sagði
ávallt: „Einn hring enn, móðir mín“.
Þegar Una gamla gengur frá syni sín-
um í þriðja sinn heyrir hún kveðið
utan við kirkjuna:
Jól og áramót eru í huga flestra skemmtilegur
tími þegar fjölskyldan kemur saman og gerir sér glaðan
dag. Vinir og vandamenn gefa hveijir öðrum gjafir og
gleyma gömlum deilumálum, að minnsta kosti um
stundarsakir. Sumir tengja jólin fæðingu Krists, aðrir
halda upp á þau til að fagna því að sólin fer að hækka
á lofti og bömin bíða spennt eftir því að fá í skóinn.
Þetta er líka sá árstími þegar alls konar kynjaver-
ur fara á stjá, jólasveinamir koma til byggða, álfar
flytja búferlum og tröll halda veislur. Það er því ekki hættu
laust að vera einn á ferli á þessum tíma ef mark er tekið
á þjóðsögum sem tengjast jólunum.
Samkvæmt Þjóð-
sögum Jóns
Árnasonar er
mikið um að álf-
ar séu á ferð um
jólin.
Tröllajól
í Bárðar sögu Snæfellsáss segir frá allsvakalegu jólaboði
sem Hít tröllkona stóð fyrir í Hundahelli í Hítardal. Til
veislunnar bauð hún meðal annarra Bárði Snæfellsás sem
var af risakyni í föðurætt, Gesti syni hans og mörgum tröll-
um. Þar var Surtur af Hellisfitjum og Jóra úr Jórukleif, Kol-
bjöm í Breiðdalsbotnum, Glámur og Ámur úr Miðfjarðar-
nesbjörgum og Guölaugur úr Guðlaugshöfða.
„Vom þá borð upp tekin og matur á borinn, heldur stór-
kostlegur. Drykkja var þar mjög óstjómleg, svo aö allir urðu
þar ginntir. En er máltíð var
úti, spurðu þursar og Hít,
hvað Bárður vildi til gamans
hafa [...]. Bárður bað þá fara
til skinnleiks. Stóðu þeir þá
upp Bárður og Surtur, Kol-
bjöm, Guðlaugur og
Gljúfra-Geir, og höfðu
homskinnaleik; var þá
ekki svo lítið um þá, - þó
var auðséð að Bárður
var sterkastur, þó hann
væri gamall. Bjamfeld
einn stóran höfðu þeir
fyrir skinn, og vöfðu
hann saman og köst-
uðu honum á milli sín
fjórir, en einn var úti
og skildi sá ná. Ekki
var gott að vera fyrir
hrundningum þeirra.
Flestir stóðu uppi á
bekkjum nema Gestur,
hann sat kyrr á rúmi
sínu. En þá er Kolbjöm
var úti, ætlar hann að
ná skinni fyrir Bárði
og hljóp heldur snar-
lega. En er Gestur sá
það, skaut hann fætin-
um fýrir Kolbjöm, svo

Grýla er mannæta
eins og önnur tröll
og óþckk börn eru eftirlætismatur
hennar en hún er lítið gefin fyrir fisk,
súpur, salat og grauta.
Jólin em magnaður tími og svo virðist sem öll náttúm-
lögmál snúist á hvolf. Eftirfarandi lýsing er höfð eftir Jóni
Sigurðssyni á Gautlöndum og seg-
ir frá ungum vinnumanni sem
hafði ráðið sig til starfa á
kirkjujörð.
„[. . .] En á aðfara-
kveldi jóla er drengur
úti í hesthúsi aö
kemba og hirða
eldishesta prests-
ins. Hann veit
ekki fyrr til en
konu prestsins vind-
ur þar inn og gefur
hún sig á tal við dreng
um ýmsa hluti. Og
minnst varði bregður hún beisli
undan svuntu sinni og leggur við
dreng; fylgir því svo mikið töfraafl að
drengur líður prestkonunni að fara á bak
sér, og hleypur hann þegar á stað sem fugl
fljúgi. Fer hann yfir fjöll og dali, kletta og
klungur og hvað, sem fýrir er, - er því líkast
sem hann vaði reyk mikinn."
Dansferðir í mannahíbýlum
Samkvæmt Þjóðsögum Jóns Ámasonar
er mikið um að álfar séu á ferð um jói-
in. „Bæði er skemmtanatími þeirra
mestur um það leyti ársins [...] en um
jólin hafa þeir samsæti og veizlur,
hljóðfæraslátt og dansferð ýmist í
mannahíbýlum eða í álfabyggðum,
og þar að auki halda þeir fardaga
sína um nýjárið." Stundum kom fyrir
að mennskir menn rötuðu í álfaveislur
á jólanótt eins og segir í sögunni Álfar
hjá Víðivöllum. „í klöppum hjá Víðivöllum
sá maður nokkur á jólanóttina stórt hús allt
ljósum prýtt. Hann gekk þar inn og fékk góðar
viðtökur og ágætan beina; morguninn eftir er hann
vaknaði lá hann á berum klettunum og sá hvorki veð-
ur né reyk eftir af stóra húsinu.-“
Sögur um jólagleði álfa hefjast oft á því að heimilis-
fólkið er á leið til kirkju og að einhver einn, maður
eða kona, verður eftir tO að gæta bæjarins. Þegar
líður fram á kvöld koma álfamir inn í bæinn og
halda skemmtun og sá sem heima situr missir vitið
eða deyr. Þeir sem halda glórunni og lifa álfageimið af gera
það yfirleitt eftir að djammið hefur endurtekiö sig í tvö eða
þrjú ár með fýrrgreindum afleiðingum.
Þegar kerlingin kom út sá hún mann sem hún taldi vera
djöfulinn sjálfan. Una söðlaði því hest og reið allt hvað af
tók til næsta prests. Þegar hún kom aftur að Hruna
ásamt prestinum og fleiri mönnum - „var kirkj-
an og kirkjugarðurinn sokkinn með fólkinu
í, en þeir heyrðu ýlfúr og gaul niðri i
jörðinni".
Jólasveinninn
krossfestur
Þó að sögumar hér að
framan séu gamlar er ekki
þar með sagt að nýjar
þjóðsögur verði ekki til.
Með tilkomu Netsins fara sög-
ur milli heimshoma á nokkrum
sekúndum og stundum rata þær i
fjölmiðla sem fréttir.
Fyrir nokkrum árum fór á kreik saga
sem segir frá vilja Austurlandabúa til
að gera túristum frá Vesturlöndum til
hæfis um jólin. íbúar þessara landa
em flestir búddatrúar og þekking
þeirra á jólunum þvi takmörkuð.
Aðstandendur stórrar verslunar-
miðstöðvar í Austurlöndum tóku sig
til og létu hanna fyrir sig margra
metra háan kross en í stað Krists
þótti þeim viðeigandi að negla
brosandi jólasvein á krossinn og
hengja hann upp til að geðjast
H vestrænum viðskiptavinum sín-
um.
Að sögn kunnugra ganga Jap-
anar allra þjóða lengst í að mark-
aðssetja jólin. Þar í landi er það
algeng sjón í desember að sjá
ungar og eggjandi konur í
nunnubúningi syngja aug-
lýsingar við vestræn jóla-
lög og að fólk sendi jóla-
kort sem sýna Maríu mey
lyfta sér til flugs á kústi,
umkringda jólaálfum
sem hafa flösku af saki
sér við munn. -Kip
Jólasveinarnir eru í
mesta lagi hrekkjótt-
ir trúðar.
Hátt ketur í Hrurn
hiröir þangaö bruna;
svo skal dansinn duna
að drengir megi þaö muna.
Enn er hún Una
og enn er hún Una.
bergið svo hart, að brotnaði
í honum nefið, - féll þá blóð um hann allan. Varð þá upp-
hlaup og hrundningar heldur sterklegar; vildi Kolbjöm
hefna sín á Gesti.“
Gandreiðin
Þjóðtrú
tengd
j ólunum