Dagblaðið Vísir - DV - 18.01.2003, Blaðsíða 41

LAUGARDAGUR is. JANÚAR 2003
Helgarblaö 3Z>V
45
I maímánuði 1933
má seqja að hafi
i/erið gerð upp-
reisn í Vest-
mannaeqjum. Þá
fór hópur manna
með ofbeldi og
afarkostum qegn
lögreglunni á
staðnum, braut
upp fangahúsið
og frelsaði
sprúttsala
nokkurn sem þar
sat inni.
Uppreisnin í
Ve s tmannaeyj um
Vestmannaeyingar liafa alltaf stað-
ið á eigin fótuin. Það gerðu þeir
svo sannarlega í maí 1933 þegar
hópur eyjarskeggja réðst inn í
fangahúsið og frelsaði þar sprútt-
sala nokkurn í trássi við lög og
reglur.
Það hefur stundum verið sagt um íslendinga að það
sé engin leið að kenna þeim að ganga í takt og þeir
séu þrjóskir einstaklingshyggjusinnar sem láti sér
fátt um lög og reglur finnast. Þótt rétt megi vera að
margir eyjarskeggjar telji sig mega skrifa sina eigin
lagabálka um sína persónulegu hegðan er samt erfitt
að finna skjalfest dæmi um að íslendingar hafi hóp-
um saman risið gegn réttskipuðu yfirvaldi. Við virð-
umst nefnilega vera frekar þæg þegar á hólminn er
komið.
Eitt af dæmunum um hegðun sem beinlínis má
kalla uppreisn er að finna i dómum frá fjórða ára-
tugnum. Þá voru 18 Vestmannaeyingar kærðir af rétt-
vísinni og landstjórninni eins og það er orðað í dómn-
um og refsingar krafist yfir þeim fyrir að hafa brotist
inn í fangahús og sleppt gæslufanga út.
Það var í maímánuði vorið 1933 sem þeir atburðir
gerðust í Vestmannaeyjum sem hér verður lýst. Mað-
ur nokkur hafði um hríð setið í gæsluvarðhaldi í
fangahúsinu meðan á rannsókn mála hans stóð en
hann var grunaður um sprúttsölu. Þann 20. maí voru
fulltrúi bæjarfógeta og tveir lögregluþjónar staddir i
fangahúsinu vegna rannsóknarstarfa og var hópur-
inn um það bil að ljúka störfum þann dag þegar ann-
an og stærri hóp bar skyndilega að garði. Þar fóru 18
saman, allt karlmenn á góðum aldri og líklegir til
átaka en fyrir hópnum fór þó ung kona sem var dótt-
ir sprúttsalans sem sat inni.
Eruð þið lyddur?
Það var dóttirin herskáa sem hafði orð fyrir hópn-
um og krafðist hún þess fyrir hönd þeirra að sprútt-
salinn faðir hennar yrði leystur úr haldi þegar í stað
og hótaði þvi að valdi yrði beitt ef ekki yrði orðið við
tilmælum þeirra. Lögreglan var ekki á því að afhenda
skúrkinn án mótmæla og skipaði þá stúlkan mönnum
sínum að ráðast að fangahúsinu. Eitthvert hik var á
mönnum við þessar brýningar en þá kallaði stúlkan
yfir allan hópinn:
„Ætlið þið að vera þær helvítis lyddur, ailir þeir
karlmenn sem hér eru, aö þora ekki að taka hann út.“
Við þessi frýjunarorð réðst hópur manna til inn-
göngu í fangahúsið og ruddi átakalítið úr vegi þeim
tveimur lögregluþjónum sem þar voru og máttu sín
einskis gegn margnum þótt þeir reyndu um stund að
tefja inngöngu hópsins. Á meðan hringdi fulltrúi
fógeta til yfirmanns síns á fógetaskrifstofunni og
skýrði honum frá framgangi mála.
Réttu mér rofjámið
Árásarmennirnir komust nú inn í gang sem lá eft-
ir endilöngu húsinu og beindu þegar athygli sinni að
klefanum þar sem sprúttsalinn félagi þeirra var læst-
ur inni. Klefi þessi var læstur með sterkum hengilás
sem var hengdur í keng sem festur var rammbyggi-
lega í dyrastafinn en framan á klefahurðinni var
járnslá sem fest var við hurðina með tveimur járn-
boltum sem stóðu í gegnum hurðina. Kengurinn sem
hengilásinn var festur í var í gegnum auga á enda
þessa járnbita.
Árásarmennimir gátu því ekki opnað klefann
verkfæralausir og klifraði einn þeirra upp á borð og
kallaði til manna úti og bað þá að koma þegar með
verkfæri og eftir stutta stund var honum rétt inn um
gluggann rofjárn og með það að vopni tókst hópnum
að brjóta upp klefann sem sprúttsalinn var geymdur
í.
Var nú sprúttsalinn leiddur út í frelsið af félögum
sínum og hafa án efa orðið fagnaðarfundir. Á meðan
hafði bæjarfógeti verið önnum kafinn við að reyna að
safna saman hópi sjálfboðaliða til þess að varna
þessu hervirki og styrkja lögregluna. Eitthvað hafði
það gengið treglega því engin mótspyrna var veitt
þegar árásarmenn marséruðu frá húsinu með félaga
sinn frjálsan.
Af þessu urðu allnokkur eftirmál en það var í raun-
inni ekki fyrr en við rannsókn málsins og vitnaleiðsl-
ur í bæjarrétti Vestmannaeyja sem hið sanna eðli
árásarmannanna og samantekin ráð þeirra komu í
ljós. Vestmannaeyjar voru á þessum tíma ekki stórt
samfélag og lögreglumenn og fulltrúi fógeta þekktu í
sjón hvern einasta mann sem tók þátt í árásinni.
Þrátt fyrir þaö tókst ekki að upplýsa neitt um aðdrag-
anda hennar, hver átt hefði hugmyndina, hverjir
hefðu valist til að gera hvað og hvernig hefði verið að
þessu staðið. Þaö kannaðist enginn við neitt.
Ég veit ekki neitt
Sumir þeirra sem ákærðir voru neituðu með öllu
að gefa skýrslur við yfirheyrslur og vildu engum
spurningum svara um þetta mál og var því afar erfitt
um vik að sanna aðild þeirra að árásinni. Sumir
þeirra sem fengust til þess að gefa skýrslur og lýsa at-
vikum á vettvangi könnuðust samt alls ekki við að
hafa sjálfir tekið neinn beinan þátt í árásinni eða
verknaði þessum yfirleitt. Allt þetta varð til þess að
ekki tókst að sanna neitt um að hér hefðu skipulögð
samtök verið á ferðinni en slík sönnun hefði líklega
þyngt refsingu sakborninga.
Þannig var til dæmis um dóttur sprúttsalans sem
sannanlega hvatti til aðgeröa á vettvangi. Hún vildi
aðeins segja það að hún hefði engin lög brotið en neit-
aði að öðru leyti að tjá sig við yfirvöld. Það sama
gerðu þeir sem, samkvæmt framburði lögregluþjón-
ana, voru fremstir í flokki við að ryðjast inn í húsiö.
Þeir héldu í raun fram sakleysi sínu en tjáðu sig ekki
að öðru leyti en þetta verður að teljast mikil bíræfni
af þeirra hálfu.
Enginn kannaðist við að hafa séð neitt áhald eða
verkfæri og mátti skilja suma þeirra svo að þeim
væri hulin ráögáta hvernig klefi sprúttsalans var
opnaður og héldu því fram að þeir hefðu slegist í hóp-r_
inn fyrir forvitni sakir þegar þeir sáu hann á leið til
fangahússins.
Málið þvældist af þessum sökum afar lengi í kerf-
inu milli dómsstiga og það var ekki fyrr en í desem-
ber 1936, eða þremur og hálfu ári seinna, sem endan-
legur dómur var kveðinn upp. Sex hinna ákærðu
voru sýknaðir þar sem ekki tókst aö sanna aðild
þeirra að brotinu. Sex voru dæmdir í 3 mánaða fang-
elsi upp á venjulegt fangaviðurværi og í þeim hópi
var dóttir sprúttsalans. Einn var dæmdur í tveggja
mánaða fangelsi en fimm til viðbótar voru dæmdir til
45 daga fangavistar. Það virðist hafa létt refsinguna
að ekki tókst að sanna samtök og enginn meiddist í
viðureign hópsins við lögregluna. Því var haldið fram i
að einhverjir hefðu hótað að rassskella lögregluþjón-
ana og loka þá inni í fangaklefum en það tókst aldrei
að sanna hverjir hefðu hótað því.
Þess má að lokum geta að fullnustu refsingar hinna
óstýrilátu Vestmannaeyinga var frestað um ftmm ár
og þess vegna fór í rauninni enginn í fangelsi í eftir-
köstum þessa undarlega uppreisnarmáls.
PÁÁ