Dagblaðið Vísir - DV - 10.05.2003, Blaðsíða 19

LAUCARDACUR IO. MAÍ 2003
HgIgctrt>loö JOV
o
lendis og voru það ófagrar lýsingar en landlæknir reyndi
að róa fólk með almennum leiðbeiningum hvemig ætti
að bregðast við sóttinni. Á skömmum tíma i nóvember
lagöist sóttin með fuilum þunga á íbúa Reykjavíkur og
nágrennis og segja má að allt venjubundið lif íbúanna
hafi farið úr skorðum. Fólk hætti að stunda vinnu sína,
búðir vom lokaðar, blöðin hættu að koma út og almenn-
ur ótti greip um sig. Flestir læknar bæjarins höfðu tekið
veikina eins og aðrir en þeir sem vom uppistandandi
fóru á milli sjúklinga og gerðu það sem þeir gátu. Dæmi
em um að læknar hafi skrifað lyfseðla fyrir mixtúmm
sem innhéldu morfín, ráðlögðu mönnum að drekka sterk
vín eða jafnvel bara að svelta og drekka blávatn. Vegna
ástandsins ákváðu yfirvöld að skipa sérstaka hjúkrunar-
neöid sem hafði aU víðtækt starfssvið og er þetta í eina
skiptið sem slík nefnd hefur verið skipuð. Þegar haft er í
huga að líklega hafa 60-90% íbúa Reykjavíkur orðið veik
og legið fyrir um lengri eða skemmri tíma er ljóst að
ástandið hefur verið hrikalegt. Dánartíðni var hins veg-
ar frekar lág miðað við fjölda smitaðra en alls er talið að
um 300 manns hafi dáið í höfuðborginni eða um 2,8%.
Þeir sem dóu virðast einkum hafa búið við slæmar að-
stæður í þröngbýli, kulda og illa loftræstum hreysum en
betri borgarar sluppu oftar með skrekkinn.
Þegar sóttin tók að grassera í Reykjavík var víða grip-
ið til sóttvama til að koma í veg fyrir að veikin breidd-
ist út á land. Opinberar sóttvamir og aðgerðir almenn-
ings, sem var skelfmgu lostinn, var meginástæða þess að
spænska veikin fór ekki um alt land. Sóttin barst um
Suðumes og Suðurland, til Vestmannaeyja, upp á Akra-
nes og eitthvað upp í Borgarfjörð og um hluta Vestfjarða.
Svo virðist sem sóttin hafi verið nokkuð vægari í dreif-
býli en þéttbýli en í þeim læknishéraðum þar sem hún
herjaði var dánartíðni aö meðaltali um 1%.
í spænsku veikinni dóu sennilega um helmingi fleiri
en í venjulegum faraldri en það sem gerir hana frá-
bmgna er hve margir veiktust á skömmum tíma á litlu
svæði og voru ósjáifbjarga og ekki síður að dánartíðni í
aldursflokknum 2040 ára var allt aö fimm sinnum hærri
en að meðaltali.
Fámenni við Stjórnarráðið á fullveldisdegi íslands 1918. Faraldur sem nefndur hefur verið spænska veikin
geisaði í Reykjavík og hundruð dóu.
Sóttír, læknar og lyf
Fyrmm var sjaldnast nokkuð hægt að gera til að verj-
ast pestum enda vissu menn ekki hvað til bragðs átti að
taka. Einangrun sjúkra var þó þekkt fyrirbæri en hún
átti aö standa í 40 daga eins og hreinsun Krists í eyði-
mörkinni (og í einangrunarstöðinni í Hrísey) og til vom
spakmæli sem sögðu mönnum að forðast sýkt svæði og
tina tölúnni þrátt fyrir helgileiki sína og aðrar kirkjuleg-
ar uppákomur byijaði fólk að efast um orsök pestarinn-
ar og mögulega lækningu en ekki síöur um heilagleika
hinn útvöldu. Kannski geiur eitthvað svipað átt sér stað
núna? Gríðarlegur vöxtur lyfjaiðnaðarins hefur fylgt
sjúkdómavæðingu á síðustu áratugum en þrátt fyrir það
era merkjanlegar breytingar á afstöðu fólks til þessara
vísinda. Sífellt stærri hópur fólks leitar annarra ráða en
í hefðbundnum lækningum og margir læknar era famir
að efast um endalausar lyfjagjafir og lyfjatengdar skil-
greiningar á sjúkdómum. Gríðarlegum fjárhæðum er
varið til lyfjarannsókna á hverju ári
og sífellt er verið að leita aö nýjum
lyfjum fyrir nýja og gamla sjúkdóma.
Komi fram sótt sem engin lyf era við
lenda menn í verulegum vanda enda
er allt heilbrigðiskerfið byggt upp á
lyíjum. Þess vegna er mikilvægt að
halda uppi þeirri ímynd að „þetta er
allt að koma“. Komi fram sótt sem
heilbrigðisyfirvöld ráða ekki við,
læknar viti varla hvemig smitist,
dánartíðni sé meiri meðal heilbrigð-
isstarfsmanna en annarra og lyfjafyr-
irtæki hafi ekki eina einustu piilu
sem virkar þá verður ástandið ekki
björgulegt.
Hvað gerist á timum pestar og upp-
lausnar? „Menn gerðu nú það fyrir
allra augum sem þeir höfðu áður aö-
eins gert í laumi“ hafði Þúkídítes
skrifað um pláguna i Aþenu til foma.
í einum annál segir, „heiftin milli
manna jókst stórum og góðir siðir af-
lögðust. Fégræðgi og nautnasýki varð
alls ráðandi. Réttlæti og miskunn-
semi máttu sín einskis. Morð þóttu
ekki umtalsverð. Heiðarlegur kaup-
skapur drabbaðist niður í brask og
okur, stjómmál niður í mútur og lyg-
ar, hermennska niður í launmorð og
eiturbyrlanir.“ Stjómkerfi flestra
rikja era orðin það þróuð að lítil
hætta er á upplausn eins og fyrrum
í dag reyna menn að verjast bráðalungnabólgunni með grímum sem deilt en UHl leið er líf fólks orðið SVO kerf-
er um hve mikið gagn geri. Hægt er að reikna út að ef veikin bærist til ishundið að það þolir llla emhver
fsland og næði svipaðri útbreiðslu og spænska veikin myndu þúsundir skakkafoll. Hvemig ætli samfélög nú-
jj.yja tímans gætu bragðist við áfalli eins
frá þeirri nefiid opinberlega. Auðvitað á almenningur
rétt á aö vita hvemig verður tekið á málum, hvað á að
gera og hvemig, hveijir fái forgang og hvers vegna.
Kannski verða viðbrögðin eins og við spænsku veikinni
„(sem) kom hingað með mesta meinleysissvip. Hún hafði
verið hæg erlendis og stjómin ákvað að láta hana „ganga
svo sem gengið vill hafa“ og gaf það læknisráð að opna
oft glugga hjá sjúklingum og láta þá hafa hreint loft.“
Kínakvefið hefur nú borist til a.m.k. 30 landa og sífellt
koma upp ný tilfelli en þrátt fyrir það fúllyrðir Land-
læknisembættið að komið hafi verið í veg fyrir út-
breiðslu veikinnar með einangrun tilfella. Líklega er
þessi yfirlýsing eins og svipaðar yfirlýsingar Alþjóða
heilbrigðisstofhunarinnar sendar út til að róa fólk og
koma í veg fyrir þann mikla efnahagslega skaða sem út-
breiðsla svona sótta getur haft. í frumstæðum samfelög-
um vora sóttir yfirleitt ávísun á hungur og óróa en í dag
geta þær valdið efnahagskreppum og fjöldagjaldþrotum
jafnt á heimaslóðum sem á fjarlægum mörkuðum. Flug-
félög merkja nú þegar samdrátt og hugsanlega stöðvar
kvefið allan hagvöxt í Kína en hann hefur verið mikill á
undanfomum árum. Kínakvefið er þess vegna ekkert
einkamál Kínveija heldur alþjóðlegt vandamál sem verð-
ur að taka á en um leið verður að upplýsa fólk um það
hversu alvarlegt ástand getur skapast ef illa fer. Sam-
kvæmt opinberum tölum hafa einungis um 5.000 manns
smitast og um 300 látist sem gerir dánarhlutfallið 6%.
Dánartíðni meðal heilbrigðisstarfsfólk, sem hefur annast
hina sjúku, er hins vegar miklu hærra eða jafnvel á milli
20 og 30%. Þetta er mjög
athyglisvert í ljósi
þess að til þess
að forðast
smit er
talið
ferðast ekki frá þeim stöðum þar sem pestir væra fyrr en
veikin væri gengin yfir. Þegar pestir grassera vilja svona
ráð gleymast af ótta eða ráðamenn vilja losna undan
þeim efnahagslegu afleiðingum sem einangrun hefur í
för með sér.
Nú er komin fram ný sótt og yfirvöld heilbrigðismála
standa ráöþrota fram fyrir vandanum enda hefúr ekki
tekist að hefta útbreiðsluna þrátt fyrir yfirlýsingar Al-
þjóða heilbrigðisstofnunarinnar. Helsta áhyggjuefni
lækna virðist vera hvað það era margir heilbrigðisstarfs-
menn sem hafa veikst og dáið en venjan er sú að lækn-
amir lifa en fólkið deyr.
Þegar svarti dauði breiddist út á 14. öld var í fyrstu
talið að pestin væri refsing guðs fyrir syndsamlegt lífemi
eins og gjaman var álitið þegar fólk veiktist af einhveij-
um sjúkdómum. Þegar prestar, biskupar, klausturfólk og
annar sannkristinn og flekklaus fyrimyndarlýður fór að
og spænsku veikinni? I Reykjavík var
um helmingur bæjarbúa veikur á sama tíma og tæpleg
3% dóu.
Kínakvefið og ísland
Hvort Kínakyefið sem nú berst um heiminn kemst til
íslands er ómögulegt að segja til um þótt slíkt sé líklegt.
Kvefið hefur fengið hið sérkennilega nafii heilkenni al-
varlegrar bráðrar lungnabólgu (HABL) og er þaö vissu-
lega virðulegra og alvarlegra heiti en Kínakvef. Erind-
rekar Landlæknisembættis hafa talað og skrifað í fiöl-
miðla um að þetta sé allt I lagi og ekkert sé að óttast. Það
sé búið að gera einhveija áætlun, upplýsingar séu á Net-
inu og einangrunardeild með nokkrum rúmum sé til
reiðu í Fossvoginum. Árið 2000 skipaði ríkisstjómin
nefnd til að skipuleggja viðbrögð við hugsanlegum ógn-
unum, þ. á m. banvænum sóttum, en ekkert hefur heyrst
æskilegt
að hafa and-
litsgrímu og þvo
sér oft um hendumar
en það er einmitt það sem heil-
brigðisstarfmenn gera. Kannski era smitleiðir aðrar?
Ef sóttin berst til íslands og hún fær „að ganga svo sem
gengið vill hafa“ og um helmingur landsmanna smitast
og 5% deyr þá má gera ráð fyrir að um 7.000 manns verði
þessari sótt aö bráð. Erum við tilbúin aö takast á við
slíkt?
Jón Ólafur ísberg