Dagblaðið - 09.07.1979, Blaðsíða 11

DAGBLAÐIÐ. MANUDAGUR 9. JULI 1979.
„Frjálshyggfa” og
markaðsdýrkun
Fyrir svo sem tuttugu árum var í
tísku meðal fræðimanna að tala um
dauða hugmyndafræðanna. Vestur-
landabúar væru vaxnir upp úr skýja-
glápi hugmyndafræðinga, í framtið-
inni myndu menn einbeita sér að
skynsamiegum og hagnýtum lausnum
.„áþreifanlegra” vandamála og láta
allar draumsjónir lönd og leið.
„Heimspekin lömuð haltrar út . . .”
Engum datt í hug, að e.t.v. væri
kenningin um dauða hugmyndafræð-
anna hugmyndafræði í sjálfri sér, og
,að hugtök eins og skynsamleiki og
hagkvæmni væru ekki pólitískt hlut-
laus!
Endurfæðing
ídeológíunnar
Postular hugmyndafræðiloka
fengu heldur betur skell á síðasta ára-
tug þegar nývinstribylgjan fór um
lönd, með tilheyrandi áhuga á
ídeológískum skeggjúðum á borð við
Karl Marx, og jafn óskynsamlegu at-
hagfi og götuvirkjagerð á vinstri-
bökkum Signu. 4
Á þessum áratug, seiB nú er að
líða, hefur orðið hliðstæð (?) hug-
myndafræðileg vakning meðal
hægrimanna í mynd svonefndrar
frjálshyggju, sem er lítið annað en
gamla trúin á hina ósýnilegu hönd
markaðarins, sem öllu á að bjarga.
Þessa nýju hægrifræðimennsku
ber öðrum þræði að skoða sem and-
svar við endurreisn fræðamarxism-
ans, hinum sem viðbragð við efna-
hagskreppu síðustu ára. Auk þess
hafa atburðir eins og Víemamstríðið
og Watergatehneykslið knúð hægri-
menn til að ígrunda málstað sinn
betur en með tilvísun til ágætis
Ameriku og lýðræðisins.
„Og lautinant
Valgerður vitnar ..."
íslendingar hafa fengið sinn skerf
og vel það af hinni nýju frjálshyggju-
bylgju, og líður nú vart sá dagur, að
ekki sé vitnað um ágæti hins frjálsa
markaðar í fjölmiðlum.
Einnig hafa komið út nokkrar
bækur, sem skrifaðar eru í þessum
anda, og eru gæði þeirra umdeilan-
leg, svo ekki sé meira sagt.
Ég fæ ekki betur séð, en að finna
megi a.m.k. eina alvarlega rökveilu í
málflutningi „frjálshyggjumanna”.
Þeir segja annars vegar, að eftir-
spum á markaði sé eini raunhæfi
mælikvarðinn á mannlegar þarfir,
sem völ sé á, hins vegar, að markað-
urinn sé sú félagslega stofnun, sem
best fullnægi mannlegum þörfum.
Hér er blandað saman mælitæki og
því sem mæla á, auðvitað fullnægir
markaðitrinn best eftirspurn á mark-
aði.
Það segir sig sjálft, að með „rök-
semdafærslu” af þessu tagi má
„sanna” hvað sem er.
Ef takmarkið með áðurnefndri
skilgreiningu er að gera þarfahug-
takið „óperasjónelt” má benda á, að
til er annar mælikvarði á þarfir sem
er skoðanakönnun. Með þessu er að
sjálfsögðu ekki sagt, að skoðana-
kannanir komi í staðinn fyrir mark-
aðinn sem boðmiðlar, aðeins að þær
gefa ýmsar upplýsingar sem mark-
aðurinn getur ekki geflð.
Markaður og lýðræði
„Frjálshyggjumenn hampa mjög
þeirri skoðun, að markaðurinn sé
ákaflega lýðræðislegt fyrirbæri, með
atferli sínu greiði neytandinn „at-
kvæði” með vörum, sem honum líki.
En hér er um að ræða „lýðræði”
peninganna, því meiri auð sem menn
eiga, því fleiri „atkvæði” hafa þeir.
Og fjárvana menn hljóta því að telj-
ast atkvæða- og þarfalausir! Skrítið
lýðræðiatarna!
Kenningin um að markaðurinn
tryggi hagvald almennings hefur auk
þess að forsendu, að þarfir manna
séu í einhverjum skilningi sjálfs-
sprottnar, að hvorki fyrirliggjandi
framboð né auglýsingar hafi áhrif á
eftirspumina.
Þess utan þýðir kenningin, að
neytandinn hafi fullkomna yfirsýn
yfir þá valkosti sem markaðurinn
býður upp á, og að hann hafi í höfð-
inu gefna forgangsröð (list of prefer-
ances) yfir þarfir sínar. Fyrri forsend-
an er greinilega röng í flóknu nútíma-
þjóðfélagi, og neytandinn með for-
gangsröðina hlýtur að vera afar sjald-
gæft fyrirbæri.
Postular „frjálshyggjunnar” halda
því fram, að markaðskerfi sé nauð-
synleg forsenda lýðræðis á stjórn-
málasviðinu. Þessi fuUyrðing er röng,
hægt er að benda á fleiri en eitt dæmi
rum tiltölulega lýðræðislega stjórnar-
hætti meðal svonefndra fmmstæðra
þjóða, sem búa við e.k. sameignar-
skipulag. Skýrasta dæmið er þið ár-
þúsundára gamla þorpalýðræði á
Indlandi, þar sem konur hafa kosn-
ingarétt tU jafns við karla.
Hitt er svo annað, hvort draga
megi víðtækar ályktanir af stjórn-
skipulagi lítUla, einfaldra, og vanþró-
aðraþjóðfélaga.
Hvað sem því líður hafa ýmsir leið-
andi markaðssinnar með Hayek og
WUliam Simon í broddi fylkingar
viðurkennt, að sambúð markaðar og
lýðræðis gangi engan veginn snurðu-
laust. Stjórnmálamenn grípi inn í
starfsemi markaðarins á ýmsan hátt
til að þóknast umbjóðendum sínum
og þrýstihópar noti (eða misnoti)
leikreglur lýðræðisins til að afla sér
lífsgæða, sem þeir hefðu ekki fengið
á markaðnum.
WilUam Simon gengur svo langt að
segja, að lýðræðið hafi veikt mjög
stoðir markaðarins á undanförnum
árum. Og félagsvísindamaðurinn
Pareto, einn af ættfeðrum ítalska
fasismans, andæfði lýðræðinu m.a. á
þeim forsendum, að það græfi undan
hinum frjálsa markaði.
Það er engin tilviljun, að þær til-
raunir, sem gerðar hafa verið á
síðustu árum til að innleiða nokkurn
veginn „frjálst” markaðskerfi hafa
verið gerðar af einræðisstjórnum, í
Chile og Argentinu. Með því að
banna verkalýðshreyfinguna upp-
hefja þau einokun hennar á vinnuafl-
inu sem vöru. Og þessar stjórnir
Kjallarinn
Stefán Snævarr
þurfa að sjálfsögðu ekki að hafa
áhyggjur af ljótum, vondum stjórn-
málamönnum, sem krukki i markað-
inn til að tryggja sér endurkjör!
Þess skal geuð, að Karl Popper
Og enn má minnast þess, að árið
1975 var talið mögulegt, að
íslendingar gætu fengið keypta olíu
frá Norðmönnum um og eftír 1976
og kom þetta fram i viðræðum for-
sætisráðherra landanna beggja þá.
Það er því ólíklegt, að ekki sitji enn
við það sama nú, þótt látið sé líta svo
út núna, að hvergi sé möguleiki á
viðskiptum þessum, nema í Sovét-
ríkjunum.
Allir þessir möguleikar eru nú
vandlega faldir og olíukreppan talin
varanlegt vandamál, sem engin merki
sjáist um að muni leysast, að sögn
viðskiptaráðherra! Og ennfremur
staðhæfir viðskiptaráðherra, gegn
betri vitund, að „mönnum hafi ekki
sézt yfir hagstæða markaði hér og
þar” eins og hann orðar það á fundi
með blaðamönnum.
Ef einhver töggur væri í þeirri
stétt, sem kennir sig við blaða- og
fréttamennsku, væri henni í lófa
lagið að gera sjálfstæða könnun á
því, hvar við getum fengið hagstæðust
viðskipti í olíukaupum, úr því hinir
svoköliuðu landsfeður sjá ekki annað
en „varanlegt vandamál”, nema við
höldum áfram að láta Sovétmenn
stunda eins konar „selstöðuverzlun”
á olíu gegnum Rotterdammarkað.
Sannleikurinn er sá, að við eigum
afskaplega fáliðaðan hóp manna,
sem eru færir um að standa í
samningaviðræðum á alþjóðlegum
vettvangi, og þeir fáu, sem hafa lagt
sig eftír slíku eru ekki á lausu, til þess
að ganga erinda al- eða hálf-
opinberra stofnana, enda ekki kær-
komnir í þann „kreds”.
Samningar við erlend riki eru
sannanlega veika hliðin hjá okkur
íslendingum og höfum við enda
löngum sopið seyðið af þeirri
hliðinni, og virðist þessi þáttur í
verzlun og viðskiptum fara versnandi
ár frá ári, með augljósum af-
leiðingum.
Vart verður þess að vænta, að
þótt enn ein könnunarnefndin hafi
nú verið sett á laggirnar og ráðið sér
rithöfund sem „ritara” nefndarinnar
„með öllu, sem því fylgir” (eins og
forstöðumaður nefndarinnar upp-
lýsti), til að kanna og gera grein fyrir
þeim viðskiptakostum, sem aðgengi-
legastir kunna að vera, þá verði slitið
hinu „trygga” sambandi sem við
höfum við Sovétríkin um sölu á léleg-
um fiski þangað og kaup á lélegu
bensíni þaðan.
Eina og sjálfsagða
lausnin
Þótt nú sé svo komið, að lands-
menn séu um það bil að sætta sig við,
að heimatílbúin olíukreppa á íslandi
verði „varanlegt vandamál” eins og
viðskiptaráðherra boðar, verður að
vænta þess að lokatílraun verði gerð,
til þess að brjóta á bak aftur með al-
menningsálitið eitt að vopni, þá auð-
sveipni, sem núverandi ríkisstjórn í
heild sýnir Sovétríkjunum með því að
láta kúga sig til þess að halda áfram
núverandi „selstöðuviðskiptum”
með olíuvörur til landsins.
Sú leið verður ekki farin með orða-
|agi því, sem svokölluð Samstarfs-
nefnd bifreiðaeigenda lét frá sér fara
i bréfi sínu til fjármálaráðherra fyrir
stuttu, en þar var sett fram sú krafa,
að „orkuverð til bifreiðaeigenda
hækki ekki að óþörfu! og að vega-
gjald verði ákveðið hlutfall tekna
ríkissjóðs af bensíni og olíuverði og
,verði ekki undir 70%”! Höfðu ein-
ihverjir grun um, að þessar vörur
ihækkuðu kannske að óþörfu?
Varla verður hjá því komizt, að
menn viðurkenni, að hér verði að
fara nýjar leiðir. Endurnýjaðir
samningar við Bandaríkjamenn um
fisksölu eru fyrsta skrefið. Niður-
felling tolla af fullunnum fiskaf-
urðum okkar er nauðsyn.
Sömuleiðis þarf að komast að
samkomulagi við Bandaríkjamenn
um aðstoð við uppbyggingu og þróun
orkugjafa úr fallvötnum og jarðhita,
sem við höfum nóg af, en verður nú
brátt um seinan að koma upp, áður
en nýir orkugjafar verða tiltækir.
Einnig verður uppbygging á
samgöngukerfi landsins, hvort sem
um er að ræða varanlega vegi eða
flugvelli, að haldast í hendur og
verður ekki að veruleika, hvort eð er,
nema með náinni samvinnu við
erlenda aðila.
Nýir orkugjafar eru í sjónmáli og
ekki aðeins á takmörkuðu sviði,
heldur í margvíslegu formi. Það er
t.d. ekki langt í framleiðslu á svo-
kölluðu gervibensíni í Banda-
ríkjunum og sem framleitt verður úr
kolum og jafnvel grjóti og enn öðrum
efnum og eru nú lög fyrir bandaríska
þinginu, sem áætla framleiðslu á
gervibensíni þegar árið 1984 til
notkunar fyrir almenning þar.
Það er lítið rætt um það, að
bensín, sem íslendingar verða að
notast við, er svo slæmt, að flestar
bifreiðavélar slitna miklu fyrr en
annars staðar, vegna þess hve
bensínið, sem flutt er inn frá Sovét-
rikjunum, er veikt. — Það fór lítið
fyrir kröfu samstarfsnefndar bif-
reiðaeigenda til hins opinbera um að
bæta gæði þessarar vöru, sem þeir
nota svo mjög, eða að flutt yrði inn
bensín með mismunandi styrkleika.
Bandaríkjamenn hafa opinberlega
lýst því yfir, að þeir hafi lofað
Ísraelsmönnum að sjá þeim fyrir olíu
næstu fimmtán árin, takist þeim ekki
að útvega hana annars staðar.
Eina sjálfsagða lausnin á hinu
„varanlega vandamáli” við
viðskiptaráðherra og sem er heima-
tilbúið, er að semja við Bandaríkja-
menn um kaup á olíuvörum, sam-
hliða sölu þangað á öllum þeim fisk-
afurðum, sem við höfum yfir að
ráða, ekki hráefni í formi fiskflaka,
heldur fullunnum fiski i neytenda-
pakkningum.
Fiskur er því aðeins verðmæt vara
að hann sé fullunníhn, en sem hrá-
efni er hann lítils virði. Fáum þjóðum
öðrum en íslendingum dytti í hug að
flytja út fisk í sama formi í dag og
gertvarístríðslok.
Hið sígilda svar forráðamanna í
Kjallarínn
Geir R. Andersen
fisksölumálum um, að núgildandi
tollareglur i Bandarikjunum leyfi
ekki innflutning á fullunnum fiskaf-
urðum, er enn ein staðfesting á því,
hversu óhæfir íslenzkir stjómmála-
menn eru, að þeir skuli láta sér lynda
slík svör.
Auðvitað þarf að taka upp
samningaviðræður við Bandaríkin um
þessi mál, ásamt samningum um
olíukaup þaðan. — Núverandi á-
stand færir okkur einungis heim
sanninn um það, að hægt en
örugglega er stefnt að því að gera
þessa þjóð svo háða Sovétríkjunum,
að við getum okkur hvergi hreyft,
nema með þeirra samþykki.
Það er ekki tilviljun ein, að
ráðherra-þrístírnið frá Alþýðubanda-
A „Eina sjálfsagða lausnin á „varanlegu
vandamáli” viðskiptaráöherra er aö
semja viö Bandaríkin um kaup á olíuvörum
samhliða sölu þangað á öllum fiskafurðum,
fullunnum fiski í neytendapakkningum.”
(sem markaðssinnar hafa „þjóð-
nýtt”) heldur því fram, að út í hött sé
að tala um algjört afskiptaleysi hins
opinbera af efnahagslífinu, annað-
hvort verndi það rétt hinna fátæku til
að stofna með sér félög, eða „frelsi”
vinnumarkaðarins.
Frjálshyggja
og fasismi
f framhaldi af því, sem sagt var um
Pareto, má benda á, að frjálshyggja
og fasismi eiga sér ýmsa hugmynda-
sögulega skurðpunkta, hvað sem
líður öllu skraflinu um „frjáls-
hyggju” og „alræðishyggju” (fas-
ismi + kommúnismi).
Einn þekktasti talsmaður hins
„frjálsa” markaðar, Herbert
Spencer, taldi hvers kyns tilraunir
hins opinbera til að rétta hlut hinna
verst settu í andstöðu við lögmál nátt-
úrunnar, en það var einmitt fyrir
sama viðhorf, sem nasistar urðu hvað
illræmdastir. Á valdatímum nasista
var dregið stórlega úr fjárframlögum
til velferðar- og heilbrigðismála í
Þýskalandi.
„Frjálshyggjumenn” og fasistar
eiga sameiginlega andjöfnunar-
hyggju, andúð á verkalýðshreyfing-
unni, og stéttasamvinnustefnu. Og í
ritum nasista má finna lofræður um
„frjálsa” samkeppni.
Prófessor Harald Ofstad, þekktur
sérfræðingur í nasískri hugmynda-
fræði, segir, að nasískt hugarfar
verði helst til í þjóðfélögum, sem ein-
kennast af harðri samkeppni. í
slíkum samfélögum sé auðvelt að
ímynda sér, að þeir, sem ekki standi
sig í Iífsbaráttunni, séu öðrum óæðri
frá náttúrunnar hendi.
Það er vissulega rétt, að margt var
likt með Hitlersþýskalandi og Sovét-
ríkjum Stalíns. En það er einnig
margt líkt með utanríkisstefnu
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna í
dag, án þess að nokkrum detti í hug,
að halda því fram, að bæði löndin
hafi sama eða náskylt stjórnskipulag.
Hér er ekki rúm til að taka fyrir allt
hjalið um meintar sameiginlegar
rætur nasisma og marxisma. Það er
alla vega Ijóst, að skipting stjórn-
málahorfa í „frjálshyggju” og „al-
ræðishyggju” er vægast sagt yfir-
borðsleg, svo ekki sé dýpra í árina
tekið.
Stefán Snævarr
laginu var skipað ungum mönnum,
en hinir gömlu voru látnir víkja til
hliðar. Það þarf unga og óþreytta, en
fyrst og fremst dygga fylgismenn
heimskommúnismans til þess að
stappa stálinu í heila þóð, þótt fá-
menn sé. Og það tekst með þolin-
mæðinni, uppfinningu slagorða, sem
henta vel hjá þjóð, sem áður hefur
búið við selstöðuverzlun og hör-
mangara, og ekki varð meint af.
Og meðan enginn mælir því í mót,
að olíukreppan sé varanlegt vanda-
mál, sem engin merki sjáist um, að
muni leysast, ekki einu sinni þeir,
sem kosnir voru til þess að vera í
andstöðu við slíkt og þvílík sjónar-
mið uppfundin af kommúnistum, og
sjá einu færu leiðina að krjúpa fyrir
Sovétmönnum og biðja um endur-
skoðun á nauðungarsamningunum
um olíusölu, þá geta menn ekki búizt
við öðru en áfram stígi á
ógæfuhliðina.

Ný tegund
verðbólgu
Sú verðbólga sem lengi hefur verið
landlæg, flestum til blessunar og
framgangs, hefur nú sagt skilið við
landsmenn í því formi, sem hún var,
en í staðinn komin eins konar öfug
verðbólga sem lýsir sér í því, að nú er
það einungis vöruverð og þjónusta
sem þenst út og bólgnar, — en
kauphækkanir eru fyrir bí, þannig að
innan tíðar er kaupgeta fólks á
þrotum og fyrirtæki og atvinnu-
rekstur dregst saman eða leggst
niður. — Verðbólgulán, sem menn
hafa löngum nýtt sér til þess hjaðna
nú ekki á sama hátt og áður og
„heilagt verðlagsstríð” er skollið á,
fólk greinir ekki lengur hvaða vörur
hækkuðu i gær eða hvað þær
hækkuðu mikið, og stærsti seðillinn í
myntkerfínu dugir skammt þegar
keyptar eru minnstu og brýnustu
nauðsynjar.
En lausn er til. Hún hefur verið
sett fram hér. í raun eru henni allir
sammála, en kjark þarf til þess að
kynna og framfylgja þeim sjónar-
miðum og fáir eru eftir, sem þora.