Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Síða 4

Ósýnilega
félagið
áHólum
agan héfur tilhneigingu til þess að endurtaka sig.
Það eru ekki ný sannindi og gildir einu þótt
ýmsir þeir, sem telja sig framsýna menn, láti
ósjaldan hátt um það, að til lítils sé að líta um
öxl, enda fátt til
Þegar þeir Gísli
Magnússon, biskup, og
Hálfdan Einarsson,
skólameistari, tóku við
stöðum sínum á Hólum
árið 1755, höfðu
óskapleg harðindi gengið
yfir landið með hafís og
hagbönnum. Ástand húsa
á staðnum var með þeim
hætti, að það þætti nú
ekki boðlegt búpeningi
og ósk um endurbætur
var synjað. Það er samt
með ólíkindum, að við
þessar aðstæður stofna
þeir Gísli og Hálfdan
menningarfélag, sem nú
hefur verið vakið af
dvala.
Eftir BOLLA
GÚSTAVSSON
fortíðar að sækja, a.m.k. til
fyrirmyndar. Þetta er hvimleið einsýni drýld-
inna tæknialdarmanna, sem skynja ekki eða
vilja ekki skynja gildi sögunnar.
Margt hefur gerst á hinu foma biskups-
setri á Hólum í Hjaltadal frá því Illugi prest-
ur Bjarnason stóð upp fyrir Jóni helga Ög-
mundssyni „fyrir Guðs sakir og heilagrar
kirlq'u“ á öndverðri 12. öld, svo þar yrði
biskupum Norðlendinga búinn staður um
aldir. Á þeim blessaða stað leiðir sagan í
ljós athyglisverðar endurtekningar í aldanna
rás allt til þessa dags.
Oft verður mér hugsað til þess, þegar ég
geng að heiman til Dómkirlqunnar eða upp
í Bændaskólann. Á þeirri leið er Bæjarlæk-
ur, sem rennur niður með léttum kliði norð-
an við hið forna virki Jóns biskups Arason-
ar, hverfur undir vegginn og fellur þá hljóð-
lega fram eftir sléttu túni þar sem Guð-
mundur biskup Arason helgaði forðum litla
lind, sem ennþá seytlar hæglát úr djúpri
æð, sem ekki hefur lokast. Þegar ég er
kominn yfir lækinn og sveigi upp brekkuna
sé ég flatan stein inn á milli birkitrjánna á
vinstri hönd. Þar stóð gamli latínuskólinn.
Á liðnu hausti hefur mér oft verið hugsað
til tveggja manna, sem störfuðu hér saman
á 18. öld, herra Gísla Magnússonar biskups
og Hálfdanar skólameistara Einarssonar.
Þeir komu hingað árið 1755 og önduðust
hér báðir, Gísli árið 1779, en meistari Hálf-
dan 1785. Skóli Hálfdanar er fallinn fyrir
löngu, en kirkja Gísla biskups stendur enn,
er nú sögufrægasta hús á Islandi og hafa
nýlega verið gerðar á henni verðugar endur-
bætur af lofsverðri vandvirkni. Ástæðan til
þess, að þessir tveir menn eru mér ofarlega
í huga, á þó ekki rætur að rekja til áþreifan-
legra mannvirkja, heldur til útgáfu- og
menningarfélags, sem þeir stofnuðu og var
við lýði hér heima á Hólum. Má að líkindum
telja það fyrsta vísindafélag á íslandi.
Þetta félag var aldrei formlega lagt nið-
ur, þótt starfsár þess séu talin hafa verið 6
eða 8, og því hvarflaði það að okkur, nokkr-
um heimamönnum á Hólastað, að vekja það
aftur til lífs á liðnum.haustdögum. Má líkja
Hólar í Hjaltadal, teikning frá 1803-14 eftir Hans von Frisak, höfuðsmann, sem
vann að strandmælingum á íslandi Á miðri mynd er dómkirkjan, byggð 1759-63,
en tilhægri við hana sést Auðunarstofa, sem Auðunn biskup rauðilét reisa snemma
á 14. öld. Þetta elzta hús landsins var rifið árið 1826.
Gísli Magnússon, biskup á Hólum. Málverk eftir ókunnan, danskan málara, nú
varðveitt á Þjóðminjasafni.
þeim atburði við ævintýrið góðkunna um
Þyrnirósu prinsessu, sem svaf í eina öld.
Ósýnilega félagið („Societas invisibilis")
var þó vakið upp af meira en tveggja alda
svefni. Að því stóðu þrír kennarar við
Bændaskólann, þeir dr. Skúli Skúlason,
Eyjólfur ísólfsson og Þórarinn Sólmundar-
son, og fyrir kirkjunnar hönd bauðst þeim,
sem hér heldur um penna, að vera með í
þeirri tilraun. Er það raunar í samræmi við
það, sem gerðist á átjándu öldinni, en um
það segir, að meistari Hálfdan hafí að sjálf-
sögðu rætt málin við Gísla biskup fyrstan
manna og biskup tekið vel í það í upphafi,
enda gerst forgöngumaður þessarar félags-
myndunar út á við. En hins vegar var meist-
ari Hálfdan mesta driffjöður félagsstarfsins.
Nú við lok tuttugustu aldar hefur ekki
verið vikið langt frá hinni fomu fyrirmynd
og félginu ekki sett margbrotin stefnuskrá.
Er það raunar í fyllsta samræmi við upphaf
þess og nafn.
n
En víkjum þá aftur að frumkvöðlum þessa
menningarfélags. Gísli biskup var fæddur
árið 1712 að Grenjaðarstað í Aðaldal, sonur
séra Magnúsar Markússonar prests þar og
konu hans Guðrúnar Oddsdóttur. Lærði
hann í heimaskóla hjá séra Þorleifi Skafta-
syni prófasti í Múla og varð stúdent frá
honum 1731. Gísli fór utan sama ár og var
skráður í stúdentatölu í háskólanum í Kaup-
mannahöfn þann 12. desember. Lauk hann
embættisprófí í guðfræði 9. júní 1734. Hann
var skólameistari í 9 ár í Skálholti, áður
en hann vígðist prestur til Staðarstaðar
árið 1746. Segir í Kristnisögu íslands, að
hann hafí „þorað að hætta á að gerast
Hólabiskup" á einhveijum mestu neyðar-
árum, sem gengið hafa yfír ísland.
Árin 1750-57 var hallæri um land allt
og bjargræðisskortur. Greina annálar svo
frá, að menn hafí þá fallið þúsundum saman
úr kröm og hungri. En allt um það þá féllst
séra Gísli á, að taka að sér þetta erfíða
hlutverk, af því að hann var sæmilega efn-
um búinn fyrir. Að tilmælum kirkjutilsjónar-
ráðsins fór hann utan haustið 1754. I Dan-
mörku var honum veitt biskupsvígsla 5.
sunnudag eftir páska vorið 1755 af Ludvig
Harboe, sem þá var aðstoðarbiskup Sjá-
landsbiskups.
Hálfdan Einarsson hafði aldrei komið
norður yfir heiðar, er hann fluttist að Hólum
síðla sumars með Gisla biskupi, sem hafði
þá ráðið hann til þess að taka að sér skóla-
meistaraembættið þar. Þeir bundust traust-
um vináttuböndum og ellefu árum síðar (1.
okt. 1766) gekk Hálfdan að eiga Kristínu
dóttur Gísla biskups.
Hálfdan var sonur séra Einars Hálfdanar-
sonar prófasts að Kirkjubæjarklaustri og
konu hans Guðrúnar Sigurðardóttur. Eftir
undirbúningsnám hjá föður sínum og séra
Guðlaugi Þorgeirssyni á Stórólfshvoli var
hann tekinn í Skálholtsskóla haustið 1745
og varð stúdent þaðan vorið 1749. Skamma
hríð var hann djákni að Kirkjubæjarklaustri
og fór utan til Hafnar með haustskipi 1750.
Var hann skráður í stúdentatölu í háskólan-
um þar þann 23. desember það ár. Hann
tók próf í heimspeki við árslok 1752 með
1. einkunn og embættisprófi í guðfræði 14.
apríl 1755 með 3. einkunn. Það sama haust
varð hann rektor á Hólum.
Rétt er að geta þess, að Hálfdan hafði
aflað sér mikillar almennrar þekkingar við
háskólann, en hins vegar ekki lagt mikla
áherslu á guðfræðina, eins og ráða má af
einkunn hans. Til þess að fá þriðju einkunn
var þess krafist, að próftaki aflaði sér sæmi-
legrar þekkingar í heilagri ritningu, svo að
hann gæti skýrt tiltekna kafla úr báðum
testamentunum og gert nokkum 'veginn
grein fyrir höfuðkennisetningum trúarinnar
og játningarinnar. Segir í Kristnisögu, að
af 90 guðfræðingum, sem luku sér af við
háskólann á 18. öld, hafí alls 42 orðið að
gjöra sér þriðju einkunn að góðu. Þetta staf-
ar ekki af því, að þeir hafí vanrækt námið,
heldur innrituðu þeir sig til embættisprófs
sem þriðju einkunnar menn til þess að stytta
námstímann. Auk þess var prófið eingöngu
munnlegt. Er ljóst að Hálfdan hafði ekki
varið nema tveim síðustu vetrum til guð-
fræðinámsins. Hins vegar hafði hann áður
stunda ýmsar óskyldar fræðigreinar eins
og stærðfræði og eðlisfræði, m.a. sótt einka-
tíma í eðlisfræðilegum tilraunum (lectiones
privatæ in physicam experimentalem). Má
af því ráða að hann hefur viljað afla sér
sem víðtækastrar menntunar að hætti fjöl-
fræðinga fyrri tíma. Bakkalárs-stig tók
Hálfdan innan heimspekideildar í ágúst
1753. Þeir, sem það stig tóku, gerðu það
samkvæmt tilmælum forseta heimspeki-
deildar. Voru það einungis efnilegir náms-
menn og þótti sérstakur heiður að eiga þess
kost. Af þessu má ráða, að verðandi skóla-
meistari hefur fyrst og fremst haft í hyggju
að búa sig undir fjölþætta kennslu, enda
varð það hlutskipti hans á Hólum
III
Svo sem fyrr er að vikið þá brosti Hóla-
stifti ekki við þeim Gísla biskupi og meist-
ara Hálfdan, þegar þeir komu þangað síðla
sumars 1755. Hafþök af ís höfðu þá iegið
fast að landi síðari hluta sumars og fram
yfír krossmessu, en fímbulkuldar fram á
sumar höfðu leitt til grasleysis um allt Norð-