Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Page 16

Hafmenn eru gjaman í víkum og vogum, sérstaklega á Norður- og Austurlandi. Myndirnar eru eftir greinarhöfundinn.
það menningarstig sem hún stendur á.
Dæmi um slíkt er rafmagnið sem ekki er
langt síðan skilið var til fullnustu en túlkað
gegnum aldimar á ýmsa vegu þar sem það
birtigt sem elding, hrævareldur o.s. frv.
Sæbúar við strendur íslands skiptast í
grófum dráttum í þijá flokka. Yst búa
marstrambar og martröll, þá koma mar-
mennlar og grynnst búa hafmenn og ganga
oft á land. Sigfús Sigfússon, þjóðsagnasafn-
arinn mikli, sá samfellu milli þessara vera
og þeirra sem á landi bjuggu á þann hátt
að hafmenn samsvöruðu álfum, marmennlar
dvergum, marstrambar jólasveinum og mar-
tröll tröllum. Ekki verður farið nánar út í
þá samlíkingu hér.
Hafstrambar Og Margýgir
í þeirri fomu bók Konungsskuggsjá er
greinargóð lýsing á hafstrambi.: „Svo er
sagt um það skrímsl ... að það sé í Græn-
landshafí. Það skrímsl er mikið vexti og af
hæð og hefír staðið upprétt úr hafínu. Það
hefur svo sýnst að það hafi mannsherðar,
háls og höfuð, augu og munn og nef og
höku; en upp frá augum og brúnum þá
hefur verið líkast sem maður hafí haft á
höfði hvassan hjálm. Axlir hefír.það haft
svo sem maður en engar hendur ... Jafnan
þegar þetta skrímsl hefír séð verið, þá hafa
menrt og vitað vísan storm í hafí eftir. Það
hafa menn og markað hversu það hefír
horft eða fallið síðan á sjó þá það hefír
steypst en ef það hefír horft að skipi og
þangað steypst þá hafa menn víst vitað sér
manntjón á því skipi; en ef það hefír horft
frá skipi og þangað steypst þá hafa menn
verið í góðri vilnan að þeir mundi halda
mönnum þó þeir hitti stóran sæ og storma
mikla." Þannig getur hafstramburinn spáð
fyrir um örlög sjómanna og er það einkenni
býsna algengt á íslenskum kjmjaverum að
gega sagt fyrir hið óorðna.
Sjómaður á smábát frá Ólafsfírði sagði
mér fyrir stuttu sögu af því að þegar hann
var á handfærum út við Grímsey hafí hann
allt í einu séð tróna yfír sér hvalshaus sem
seig svo lóðrétt, hægt og rólega aftur í djúp-
ið. Þessi saga er skemmtilega tengd sögum
af hafstrambinum hvaða ályktun svo sem
dregin er af því.
Þá hló Marbendill
slensk þjóðtrú birtist meðal annars í mjög skáldlegum
hugmyndum um allskonar furðuverur í hafínu og
við strendur landsins. Þessum sæbúum má skipta
í þijá flokka: Yst búa marstrambar og martröll, þá
koma marmennlar, en næst ströndinni eru hafmenn
„íslensk þjóðtrú birtist
meðal annars í mjög
skáldlegum hugmyndum
um allskonar furðuverur
í hafínu og við strendur
landsins. Þessum
sæbúum má skipta í þrjá
flokka: Yst búa
marstrambar og martröll,
þá koma marmennlar, en
næst ströndinni eru
hafmenn og ganga þeir
stundum á land.“
Texti og teikningar:
HARALDURINGI
HARALDSSON
og ganga þeir stundum á land.
Þegar norrænir landnámsmenn Islands
tóku að sníða samfélagi sínu form og setja
því lög lá þeim á að kveða skýrt upp úr up
að enginn mætti sigla með gapandi tijónu
að ströndum landsins. Slík ófriðartákn
skyldu niður takast þar sem annars var á
því hætta að landvættir og aðrar verur nátt-
úrunnar teldu að sér vegið, aðkomumaður
væri óvelkominn og þeir sem fyrir væru
hlytu fínæði og angur af vættunum. Þeir
trúðu því að ekki einungis þeir sem hefðu
jörðina sér að fótaskinni byggju hana held-
ur voru hólar, fy'öll og vötn bústaðir margvís-
legra vætta sem öllum var til góðs að búa
með og hafa ekki í móti sér.
Sæbúar Við Strendur
LANDSINS
Hér verður lítillega fjallað um um íslensk
þjóðsagnadýr og vætti og þá sérstaklega
hvað varðar útlit þeirra og af sumum eru
myndir. Það er nokkrum vandkvæðum bund-
ið þar sem „meðaltalsvætturin" er vand-
fundin ekki síður en meðaljóninn í mann-
heimum. Þjóðsögur og sagnir eru oft á skjön
hvað varðar útlitslýsingar á fyrirbærum sem
gefin eru sömu nöfn. Það er því óhjákvæmi-
legt að taka nokkuð skáldaleyfí og velja úr
og taka útúrsnúning úr fleygum orðum Ara
fróða fyrir sannindi: „Hafa skal það er
skemmtilegra reynist." Þessi fyrri grein er
helguð sæbúum, einkanlega þeim sem hafa
á sér mannsmynd. Það er líkast til vegna
fábreytts landdýralífs sem kynjaverur eru
svo miklu fjölbreyttari í sjó og vötnum og
einnig kann þar að vera komin skýringin á
því hve oft þær eru í mannslíki. Víðátta
hafsins og hyldjúp vötn gátu geymt hvað
sem er. Manneskjan hefur ætíð túíkað um-
hverfi sitt og það sem gerist í því og hefur
ekki annað betra tæki en vitsmuni sína og
Margýgur
Margýgurin á sér margvísleg nöfn, ss.
hafgúa, martröll og meyfískur. Hún er mik-
ið ferlíki og í yngri sögnum um uppruna
hennar er hún annaðhvort drottning eða
kóngsdóttir í álögum. Meyfískurinn er við-
sjál skepna og syngur fagurlega til að hæna
að sér skip sæfarenda sem oftar en ekki
sigla á hljóðið og falla þá í svefn en hafgú-
an dregur þá með sér í hafdjúpið.
Svo fjölbreytt er efnisskráin að sagt er
að hún geti sungið öll lög nema hinn lat-
neska messusöng „Te deum“ eða Til guðs.
-Einu sinni elti hafgýgur skip, og söng í sí-
'fellu þangað til allir skipveijar voru sofnað-
ir að einum undanskildum. Hann var hinn
mesti listamaður til söngs og söng öll iög
með henni, og á meðan hann gat það var
honum enginn háski búinn, því ekki var
hætt við að hann sofnaði. Loks tók hann
að syngja upphafíð af „Te deum“ og hvarf
þá margýgurin. Sjaldan er getið um söng
hjá íslenskum hafgýgum en systur þeirra
erlendar, haftneyjarnar, syngja mikið eins
og Ódysseifur fékk að kenna á á heimleið
sinni frá Trójuborg eins og frægt er orðið.
í íslandslýsingu Resens er Iýsing af mar-
gýg höfð eftir Oddi biskupi Einarssyni: „Fer-
líki þessi eru til með kvenmannsskapnaði,
þau hafa kvenmannshöfuð með löngu hári.
Skegglaus eru þau. Þau hafa háls, herðar
og bijóst eins og konur. Neðri hluti líkam-
ans er í físks líki. Ekki er hægt að sjá
greinarmun milli fíngranna því þeir eru
skeyttir saman með þunnri himnu eins og
fætur sundfugla. Andlitið er mjög voðalegt
með víðum kjafti, úttútnuðum kinnum og
grimmilegu augnaráði." Aðrar sögur bæta
því við að hárið sé rauðgult og hrokkið og
neðri hluti þeirra sé í hvalslíki.
Marmennlar
Marmennlar eða marbendlar, eins og
þessi tegund er oft nefnd, eru
lágir á leggjum en höf-
uðmiklir og búkdigrir.
Þeir lifa á sjávarbotni
og sjást sjaldan ofan-
sjávar, nema þegar þeir hafa
verið dregnir á færi sem stundum
kom fyrir. Voru þeir þá oftar en ekki
að dytta að eldhússtrompum sínum og má
á því sjá áð þeir kveikja eld ekki síður en
mennskir menn og búa í svipuðum híbýlum.
Eðli málsins samkvæmt eru sögur nokkuð
Margígur; tröllsleg kona að ofan, hval-
ur að neðan.