Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Síða 30

ÞÓRA
INGIMARSDÓTTIR
Flótti
Ég gat ekki saknað
því söknuður minn
sér ekki vængi
Ég gat ekki horft
því hugur minn
er bundinn
víðáttu fagnaðar
Ég sest við hljóðan
foss og finn
til i
að vera fangin
af fossinum
er að flýja
uppsprettu
þagnar
Betlehem
Blátt blóm í fjarska
Bær undir hvelfdu þaki
Betlehem
Stjarna á himni skín
vísar vitringum
vísustum allra
Blátt blóm í beði
Lítil stjarna
í vöggu liggur
barn
Borið undir
himni
Stjörnu skýrri
Vísar veginn
hijáðu mannkyni
Farinn.
Á strönd
þinni
í bátnum bar mig af
hafí á strönd þína
einmanna, rekkjulaus
en þú komst með klæði
og barst mér fæði
I augum þínum sól og
máni skiptust á
í augum mínum tóm
opið sár
sem orð þín ná að
græða
Enn er ég haldinn ófögn-
uði, brim hafsins blundar
enn í mér
þó er ég jarðarvera
kannski þó að hálfu
á ég ættir að rekja
til hafsins.
Þú fagnaðir og frelsaðir
mig
Ég sem hélt ég ætti
hvergi athvarf
meðal mennskra manna
fremur álfa og huldu-
meyja á landi
en enn koma mennirnir
mér á óvart
Nú er ég bundin þér
eilífðarböndum
ég sem á svo um sárt
að binda
en kannski verða
þetta endalok
mín í sorginni
Þú segir það
og ég trúi
trúi þér.
Höfundur er ung Reykjavíkurstúlka.
Heimspekingur-
inn Brynjúlfur
frá Minna Núpi
1. Æfi Og Helstu Rit
Brynjúlfur Jónsson fæddist að Minna-Núpi í
Gnúpverjahreppi hinn 26. september, árið
1838. Hann lést á Eyrarbakka 16. maí, árið
1914. Séra Valdimar Briern (1848 —1930)
sálmaskáld og prófastur í Ámesþingi ritaði
Brynjúlfur er þekktastur
fyrir sögu sína af Þuríði
formanni og
Kambránsmönnum, sem
líkt hefur verið við
íslendingasögur. Minna
þekkt er hinsvegar
stórmerkileg bók, sem
hann hóf að skrifa um
sextugt: Saga hugsunar
minnar. Þar er líklega að
fjnna fyrstu tilraun
íslendings til að setja
fram og rökstyðja eigin
heimspeki í lausu máli
og á íslenzku.
Kafli úr Ámesingi II, riti
Sögufélags Árnesinga
1992.
Eftir Atla Harðarsson
æfiágrip Brynjúlfs. Þar segir svo frá andl-
áti hans:
Var viðskilnaður hans einkar hugðnæm-
ur. Kvaddi hann alla með virktum og bless-
unarorðum, og dó glaður og ánægður og
þakklátur við guð og menn. Hann var jarð-
aður á Eyrarbakka að viðstöddu miklu fjöl-
menni. Var hans mjög saknað af mörgum.1
Brynjúlfur lifði og dó glaður og ánægður
eins og heimspekingi ber. En þótt hann sé
hér titlaður heimspekingur er hann líklega
frægari fyrir sagnaritun og fornleifarann-
sóknir. Meðal annars ritaði hann Söguna
af Þuríði formanni og Kambsránsmönnum.
Sú bók ein dygði til að halda nafni hans á
lofti. Hún er örlagasaga, glæpasaga og um
leið héraðssaga Stokkseyrarhrepps og að
nokkru Gnúpverjahrepps á fyrri hluta 19.
aldar. Um hana farast prófessor Guðna
Jónssyni svo orð í formála að útgáfu sinni
á sögunni:
Á öllu þessu margþætta efni er svo hald-
ið, bæði að máli og meðferð, að það er sam-
róma á lit [svo] þeirra manna, er bezt hafa
vit á, að sagan af Þuríði formanni og
Kambsránsmönnum taki langt fram öllum
sams konar alþýðlegum sagnaritum á síðari
tímum og sé fyllilega sambærileg við íslend-
inga sögur, enda nálega hið eina af sam-
kynja sagnaritum, er það verði um sagt.2
Brynjúlfur safnaði þjóðsögum fyrir Jón
Ámason og í þjóðsagnasafni hans, Islenskar
Þjóðsögur og ævintýri er töluvert af sögum
sem Brynjúlfur skráði. Ennfremur sendi
hann frá sér þrjár ljóðabækur, skrifaði
margar fræðilegar greinar í Árbækur Fom-
leifafélagsins og ritaði fjölda blaðagreina
um ýmis efni, mest í tímaritin Fróða og
Norðanfara.
Auk þess sem þegar er talið skrifaði
Brynjúlfur eina bók um heimspekileg efni.
Sú bók heitir Saga hugsunar minnar um
sjálfan mig og tilveruna. Hún kom út í
Reykjavík árið 1912. í því sem á eftir fer
mun ég fjalla um þessa bók. En fyrst ætla
ég að fara fáeinum orðum um æfi Biynjúlfs.
Brynjúlfur var elstur af sjö bömum hjón-
anna Jóns Brynjúlfssonar og Margrétar
Jónsdóttur. Þau bjuggu á Minna- Núpi. Fjöl-
skyldan var fátæk og því hlaut Brynjúlfur
að vinna eins og hann hafði þrek til þótt
hann vildi helst af öllu komast til náms.
Hann naut engrar skólagöngu nema hvað
honum var komið fyrir um hálfsmánaðar-
tíma hjá séra Jóni Högnasyni í Hrepphólum
til þess að Iæra dálítið í dönsku, reikningi
og skrift. Þá var Brynjúlfur 17 ára. Það
sama ár var hann sendur á vetrarvertíð.
Þótt hann væri lengst af heilsulítill fór hann
í verið næstu 13 vetur og nokkur vor. í
stuttri sjálfsæfisögu sem birtist í Skími
árið 1914 segir hann svo frá þessu tímabili
æfi sinnar:
Við útróðrana kynntist eg fleiri hliðum
lífsins, fleiri mönnum og fleiri héröðum.
Þetta get eg með sanni kallað mína fyrstu
mentunar undirstöðu. Þó hún væri á næsta
lágu stigi, var hún þó betri en ekkert, því
við þessar tilbreytingar þroskaðist hugurinn
betur en hann hefði gert, ef eg hefði ávalt
setið kyr heima. Vorróðra mína reri eg í
Reykjavík, og komst þar í kynni við ment-
aða menn, svo sem Dr. Jón Hjaltalín land-
lækni, Jón Pétursson yfirdómara, Jón Árna-
son bókavörð, Sigurð Guðmundsson málara,
Áma Thorsteinsson og Steingrím bróður
hans, Arnljót Olafsson og Gísla garðyrkju-
mann bróður hans. / ... / eg lærði talsvert
af viðkynningunni við þessa menn, auk þess
sem þeir gáfu mér ýmsar góðar bækur. Á
þessum árum lærði eg að lesa dönsku, rita
hreina íslensku og skilja hinar málfræðis-
legu hugmyndir. Einnig fekk eg yfirlit yfir
landafræði og náttúmsögu. Af grasafræði
Odds Hjaltalíns lærði eg að þekkja flestar
blómjurtir, sem eg sá; varði eg til þess
mörgum sunnudögum á sumrin. Jón Árna-
son kom mér á að skrifa upp þjóðsögur,
þó lítið af því kæmist í safn hans, er þá
var nær fullbúið. — Sigurður málari vakti
athygli mína á fomleifum; og fór eg þá að
nota tækifæri, að skoða rústir í íjórsárdal,
og síðan ritaði eg um þær. Á fleiru byijaði
eg þá; en lítið varð úr því flestu, því eg
varð að veija tímanum til líkamlegrar vinnu,
og gat því eigi tekið vemlegum framfömm
í bóklegum efnum, meðan eg var best fall-
inn til þess.3
Þegar Brynjúlfur var um þrítugt veiktist
hann illa. Ekki er vitað hvaða sjúkdómur
hijáði hann, en hann varð ákaflega máttlít-
ill og þjáðist oft af höfuðverk og svima.
Hann var alla tíð síðan ófær til líkamlegrar
vinnu._ Virtist nú harla illa komið fyrir hon-
um. Á tímabili gat hann ekki einu sinni
klætt sig hjálparlaust. Smám saman jókst
honum samt þrek svo hann komst á fætur
og starfaði síðan ýmislegt sem ekki reyndi
á líkamskrafta.
Brynjúlfur segir svo frá þessu heilsuleysi
sínu:
Þó jeg þættist oft áður hafa reynt það,
að guðleg forsjón stjómaði lífskjörum mín-
um, þá var það samt allraáþreifanlegast í
þessu. Þessi raun, sem mjer þótti svo þung
að jeg hefði flest viljað vinna til að komast
hjá, varð upphaf gæfu minnar, og þá er jeg
sá ekki annað fyrir, en að líf mitt væri
þegar á enda, gat jeg fyrst farið að lifa
samkvæmt eðli mínu. Þá-er jeg nfl. var
orðinn óhæfur til líkamlegrar vinnu, gat jeg
fyrst farið að æfa mína andlegu hæfíleika,
— því á þá höfðu veikindin engin áhrif, og
má aðdáanlegt kalla.'1
Þetta var um 1870. Þá var áhugi á barna-
fræðslu að glæðast hér á landi og naut
Brynjúlfur góðs af, því hann fékk vinnu við
að kenna börnum efnafólks. Síðar fékk hann
og launað starf hjá Fornleifafélaginu. Jafn-
framt þessu var hann sífellt að læra: Varð
meðal annars læs á sænsku, þýsku og ensku
auk íslensku og dönsku og kynntist undir-
stöðuatriðum í heimspeki, eðlisfræði og
efnafræði. Einnig velti hann töluvert fyrir
sér hagfræði og stjórnmálum. Jafnframt
þessu orti hann töluvert, einkum erfiljóð
eftir pöntun. Fæst af því er merkilegur
skáldskapur. En Brynjúlfur vildi æfa sig á
öllum sviðum þótt hann hefði auðvitað ekki
hæfileika nema á sumum. í fyrmefndu
æfiágripi lýkur Valdimar Briem upptalningu
sinni á hinum fjölmörgu áhugamálum hans
með þessum orðum:
Af því sem sagt hefir verið frá hér að
framan, má sjá að hann hefir fengist við
býsna margt um dagana. Einkennilegt var
það, að hann með sínum fjölbreyttu gáfum
virtist vera gjörsneyddur sönglistar hæfí-
leikum. Eigi að síður reyndi hann að semja
sönglög og syngja, en hvorttveggja mis-
tókst náttúrlega með öllu. Henti hann og
aðrir gaman að. En hann vildi fást við alt.6
Svona menn kölluðu ítalir „homo univers-
ale“ á endurreisnartímanum og eins og
sannir endurreisnarmenn hafði Brynjúlfur
nokkra ástarhæfileika. Eitt sinn er hann
var við barnakennslu í Vatnsdal í Fljótshlíð
gat hann son við vinnukonu þar. sem Guð-
rún hét Gísladóttir. Drengurinn var nefndur
Dagur. Hann varð síðar hreppstjóri í Gaul-
veijabæ. Þótt Brynjúlfur hafi alla sína tíð
30