Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Page 31

Bryiyólfur Jónsson frá Minna Núpi. Eftir áramótin birtist í Lesbók samantekt
um frægustu söguheiju Brynjólfs: Sigurð Gottsvinsson, Kambránsmann.
haft áhuga á heimspeki ritaði hann lítið um
þvílík efni framan af. Sum kvæði hans
mega þó kallast heimspekileg. En þegar
hann var um sextugt tók hann að skrifa
bók þá er hann nefndi Sögu hugsunar
minnar um sjálfan mig og tilveruna. Þar
rekur hann hugmyndir sínar um heimspeki-
leg efni og hvernig þær þróuðust.
Þetta uppátæki Brynjúlfs, að skrifa bók
um sína eigin heimspeki, sýnir vel hve hann
var óhræddur að fara sínar eigin leiðir. Hér
á landi var engin hefð fyrir slíku. Eini fyrir-
rennari hans sem ég man eftir er Björn
Gunnlaugsson (1788—1876). En Björn setti
sínar kenningar fram í kvæði og studdist
þar við íslenska hefð, því menn höfðu bolla-
lagt margt í bundnu máli. Saga hugsunar
minnar er, eftir því sem ég best veit, fyrsta
tilraun íslendings til þess að setja fram og
rökstyðja sína eigin heimspeki í lausu máli
og á íslensku.
2. Saga Hugsunar Minnar
- Helstu Efnisatriði
Saga hugsunar minnar segir frá því
hvernig Brynjúlfur leitar uppi mótsagnir í
heimsmynd sinni og trúarhugmyndum og
breytir jafnóðum skoðunum sínum til að
sneiða hjá þeim.
Kenningar Brynjúlfs og pælingar í þess-
ari bók eru allar á sviði frumspeki, einkum
þó trúarheimspeki. Hann fjallar ekkert um
aðrar greinar heimspekinnar, enda virðist
heimspekiáhugi hans einkum hafa verið af
trúarlegum toga.
í fyrstu 9 köflum bókarinnar rifjar Brynj-
úlfur upp þær hugmyndir sem hann gerði
sér um lífið og tilveruna í bernsku og fram
til 17 ára aldurs. Meðal annars segir hann
frá því að þegar hann las fyrir ferminguna
hafi hann efast um að lærdómurinn í kver-
inu og Biblíunni væri allur sannur og áreið-
anlegur.
Jeg spurði sjálfan mig: Hvernig get jeg
haft vissu fyrir því, að Guð sje til og að
hann hafi opinberazt mönnum? Getur ekki
verið að biblían sje tómur mannatilbúning-
ur? Og ef svo skyldi vera, hvað er þá að
marka kenningar þær, sem á henni eru
byggðar?6
Svo virðist sem heimspeki Brynjúlfs sé
fyrst og fremst tilraun til að sigrast á þess-
um efasemdum. Hann var alla tíð að reyna
að finna skynsamlegar ástæður til að trúa
á Guð og allt sem gott er. í niðurlagi bókar-
innar Iýsir hann þessari viðleitni sinni svo:
Að öðru leyti vil jeg leiða hjá mjer að
mæla fram með þessum ritlingi mínum.
Hann er að eins eitt af ótal mörgum dæm-
um uppá baráttu mannsandans, sem hefir,
móti vilja sínum, liðið skipbrot á bamstrú
sinni, verið næstum sokkinn í hyldýpi van-
trúar, bjargast þó, með Guðs hjálp, að landi,
— ekki samt að skoðunarlandi, heldur að
hugsjónarlandi. Þar finnur hann loksins
hvíld — með Guðs hjálp. Um þetta er saga
mín.
í 10. til 13. kafla greinir Brynjúlfur frá
sjósókn sinni og nýjum efasemdum um krist-
indóminn sem ásóttu hann fram til þess er
hann missti heilsuna um þrítugt. Meðal
þeirra vandamála sem hann velti fyrir sér
voru tvö af helstu úrlausnarefnum allrar
trúarheimspeki. Annað er bölsvandinn:
Hvernig getur verið svo mikið af böli í heim-
inum ef allt lýtur stjórn algóðs, alviturs og
almáttugs guðs? Hitt vandamálið er hvemig
samrýma megi forsjón og frívilja.
14. til 17. kafli spanna tímabilið frá þrít-
ugu til fertugs og segja frá tilraunum Brynj-
úlfs til að veija kristna trú gegn þessum
efasemdum og öðrum háska. Meðal annars
hugði Brynjúlfur, á þessum árum, að kristn-
inni stæði mikil ógn af kenningum Magnús-
ar Eiríkssonar guðfræðings.
Frá fertugu til fimmtugs hugsaði Brynj-
úlfur lítið um heimspekileg efni. Þess í stað
orti hann og ritaði töluvert af blaðagreinum
um landsmál. Frá þessu segir í 18. kafla.
Fram að þessu er Saga hugsunar minnar
eins konar æfísaga. En nú sleppir allri tíma-
röð og 19. til 51. kafli fjalla um kenningu
sem Brynjúlfur hóf að móta um fimmtugt
og vann við að fága og rökstyðja allt til
sjötugs.
Þessa kenningu kallar Brynjúlfur einda-
kenningu. Hún er æði hátimbruð smíð og
á ekki einungis að leggja skynsamlegan
grunn undir trúna á guð og það sem gott
er heldur einnig að útskýra nánast allt milli
himins og jarðar: Meira að segja tilurð sól-
kerfanna, sem fjallað er um í 37. kafla.
Eindakenning Brynjúlfs gerir ráð fyrir
þvi að tilveran sé öll byggð úr frumeindum
sem hafa í senn andlegt eðli og líkamlegt.
Hluti, menn og dýr taldi hann vera klasa,
eða samfélög einda, sem byggðir væru úr
smærri samfélögum og þannig koll af kolli
uns komið væri að hinum smæstu frumeind-
um. Öll þessi eindasamfélög taldi Brynjúlfur
lúta vilja guðlegrar elsku og umráðum guð-
legrar speki, enda þótti honum sem gæska
og viska guðs opinberaðist hvarvetna í allri
tilverunni.
í 52. kafla, sem er niðurlag bókarinnar,
endursegir Brynjúlfur helstu atriði kenning-
arinnar:
1. Alisheijartilveran hefir sinn „líkama
og sína „sál“.
2. Líkami hennar er mergð ósegjanlega
smárra einda, sem fyllir alrúmið og mynd-
ar, með ótalbreyttum ijelagsskap, efni allrar
einstaklingstilveru, „líkamlegrar" og „and-
legrar“.
3. Sál allsheijartilverunnar er guðdómur-
inn. Hann lifír sínu eigin, alfullkomna lífi,
og um leið lifir hann lífi hverrar einustu
eindar.
4. Hver eind nærist af elsku og speki
guðdómsins. En það er eðli eindarinnar, að
hún getur aldrei lengi í einu nærst jafnt
af báðum þeim guðdómseiginleikum. Hún
hefír jafnan meiri þörf fyrir næringu af
öðrum þeirra, og skiftist það á þannig, að
þá er hún hefir hæfilega lengi haft meiri
næringu af elskunni, þá fer hún smámsam-
an að taka á móti meiri næringu af spek-
inni, og varir það hæfílega lengi. Svo fer
hún aftur að nærast meira af elskunni, og
þetta upp aftur og aftur óendanlega. Þetta
hefi jeg kallað „eðlishringför" einda. Af
þessu stafar öll margbreytni í tilverunni í
smáu og stóru.
5. Elska og speki guðdómsins endurtaka
sig í hveiju einasta eindaíjelagi, smærra sem
stærra, — og þó á sinn hátt í hveiju þeirra.
Þar við ákvarðast „form“ hvers einstaks í
tilverunni. Því hefír hvað fyrir sig sín tilsvar-
andi grundvallar-einkenni, þótt það sje hvað
öðru meira og minna ólíkt.
6. Ófrávíkjanleg samkvæmni gengur
gegnum alla tilveruna. Elskan starfar inná-
við, en spekin útávið, en þó í fullkomnustu
samvinnu. Þar við framleiðist öll einstakl-
ingstilvera af eindafjelögum, eftir leyndar-
dómsfullu allsheijar-lögmáli.
Öðrum þræði virðist þessi kenning hálf-
gert dulspekimoð enda var Brynjúlfur
hneigður fyrir alis konar dulfræði og hreifst
mjög bæði af spíritisma og guðspeki. Rök
Brynjúlfs fyrir kenningunni og efnistök
hans eru þó að verulegu leyti heimspekileg
eins og ég mun gera grein fyrir síðar, en
fyrst ætla ég að fara nokkrum orðum um
tengsl Brynjúlfs við tíðarandann og kenn-
ingar annarra.
3. Rit Og Hugmyndir Sem
Höfðu áhrif á Heimspeki
Brynjúlfs
Brynjúlfur fer að mestu sínar eigin leiðir
í heimspeki og er ekki að sjá að hann hafi
tekið mikið upp eftir öðrum. Meðal helstu
áhrifavalda á heimspeki hans eru kristin
trú, eins og hún var kennd í íslenskum kirkj-
um, og tíðarandinn á 19. öld.
Brynjúlfur var undir áhrifum af framfara-
trú 19. aldar og trúði, eins og Matthías
Jochumsson (1835—1920), á „gróandi þjóð-
líf með þverrandi tár, sem þroskast á Guðs-
ríkis braut“. Hann ér líka undir áhrifum frá
guðfræði síns tíma. En á 19. öld reyndu
guðfræðingar meir en áður að fínna náttúru-
legar skýringar á ýmsum trúaratriðum og
fella kenningar kirkjunnar að einhvers kon-
ar vísindalegum, eða e.t.v. heimspekilegum,
hugsunarhætti. Þetta er vitaskuld ekki
hægt nema hagræða kristindóminum svolít-
ið og Brynjúlfur hikaði ekki við að gera það
eftir því sem með þurfti.
Sem dæmi um hvernig Brynjúlfur reynir
að samræma kristna trú sínum heimspeki-
lega hugsunarhætti má taka eftirfarandi:
Um guðdóm Krists segir barnalærdómur-
inn: „hann er undir eins bæði Guð og mað-
ur, eða guðmaður." Samkvæmt hugmynd-
inni [þ.e. kenningu Brynjúlfs] er líf hvers
manns guðdómsgeisli, engir tveir þó jafnir
og því einn fullkomnastur.
/.../
Um upprisu Krists segir ritningin, að
hann kæmi inn (í húsið) að luktum dyrum.
Hugmyndin gerir ráð fyrir, að eigi séu til
skörp takmörk milli andlegs og líkamlegs
eðlis; hljóti því sá möguleiki að vera til, að
undir vissum skilyrðum geti líkamleg skyn-
færi orðið vör við það, sem tilheyrir andlegu
eðli.
Fleira mætti tína til úr hugmyndasögu
19. aldar sem hafði áhrif á hugsun Brynjú
lfs. Til dæmis hafði hann nokkra nasasjón
af tískuhugmyndum um sálnaflakk og anda
trú sem og nýjustu kenningum í eðlis- og
efnafræði. Þessa sér stað í Sögu hugsunar
minnar t.d. þar sem hann minnist á „Rönt-
gensgeislana“. En Röntgen (1845—1923)
uppgötvaði geisla þá sem við hann eru
kenndir árið 1895 og hlaut fyrir Nóbelsverð-
laun í eðlisfræði fyrstur manna árið 1901.
Einnig kynntist Brynjúlfur frumeindakenn
ingum efnafræðinga í kringum aldamótin.
Hann minnist á þær en orðalagið er of óljóst
til að gott sé að átta sig á hvort hann var
þá fyrst að frétta af frumeindakenningum
efnafræðinga yfírleitt eða hvort hann þekkti
kenningu Daltons (1766—1844) og var fyrst
þarna að frétta um öreindakenningar þær
sem fram komu í kring um aldamótin.
Þá er jeg var 60 ára gamall, var hug-
mynd mín komin á pappírinn. Og jeg ætl-
aði þá, að hún mundi svo útfærð í hinu ein-
staka, að jeg mundi ekki geta gert það
betur. En nokkru seinna las jeg í „Kring-
sjaa“ ýmsar greinir, er skýrðu frá nýjustu
hugmyndum manna um hina smæstu efnis-
hluta: mola („molekyl"), agnir („atomer")
og kroplur („korpuskler"), og sá jeg þá, að
nauðsyn bar til, að jeg gerði mjer grein
fyrir afstöðu e/nda-hugmyndarinnar gagn-
vart þessum smáhlutum.
Frumeindakenning Daltons segir að allt
efni sé gert af frumeindum og til séu jafn-
margar gerðir frumeinda og frumefnin eru.
En hún gerir ekki ráð fyrir að frumeindirn-
ar séu byggðar úr öreindum eins og kenn-
ingar þær um eðli efnisins sem fram komu
eftir að rafeindir voru uppgötvaðar árið
1895.
Hafi Brynjúlfur fyrst verið að kynnast
frumeindakenningu Daltons á þessum árum
þá hafa fregnir hans af þróun hinnar vís-
indalegu heimsmyndar verið harla gloppótt-
ar.
Sennilega fáum við aldrei að vita með
neinni vissu hvort frumeindakenningar
raunvísindamanna höfðu teljandi áhrif á
eindakenningu Brynjúlfs. Eftir því sem
Brynjúlfur segir sjálfur frá eru kenningar
hans að mestu sjálfsprottnar:
Rekið hefí jeg mig á það, eftir á, að sum
atriði hjá mjer líkjast meira eða minna
ýmsu því, er aðrir hafa komið fram með
áður, án þess jeg hefði lesið það í tæka tíð.
Og það getur verið fleira, sem mjer er enn
ekki kunnugt. Öllu þess konar, sem jeg
hefi sjeð, mismunar þó meira eða minna frá
minni hugsun, að því er jeg hefi best getað
skilið.
Hér á Brynjúlfur trúlega fyrst og fremst
við eindakenningu þýska heimspekingsins
Leibniz (1646—1716). En þegar hann hafði
að mestu mótað kenningu sína las hann
heimspekisögu á þýsku og sá „að ’monade’-
kenning Leibniz heimspekings væri náskyld
eindahugmynd minni, en öðru vísi útfærð".
Sú bók sem líklega hefur haft mest áhrif
á hugsun Brynjúlfs er Sapientia Angelica
de Divino Amore et de Divina Sapientia
eftir sænska dulspekinginn Emanuel Swed-
enborg (1688—1772). Sú bók var þýdd á
íslensku af Jóni A. Hjaltalín cand. theol.
og gefín út í Kaupmannahöfn árið 1869
undir nafninu Vísdómur englanna.
Nokkur efnisatriði í Sögu hugsunar
minnar kunna að vera fengin að láni úr
Vísdómi englanna. Má þar helst nefna hug-
myndina um að allt sé knúið áfram af tveim
guðdómlegum kröftum sem eru ást og speki.
Einnig hefur Brynjúlfur það frá Swed-
enborg að telja hvem hlut og hveija lífveru
samsvara á einhvem hátt bæði alheiminum
og Guði almáttugum. Það er harla erfítt,
a.m.k. fyrir mig, að henda reiður á þessari
„tilsvaranahugsjón“ sem Brynjúlfur kallar
svo, enda er ekki öllum gefið að skilja Swed-
enborg. Sumt dulspekilega þenkjandi fólk
telur hann mikinn meistara. En þeir sem
dansa eftir pípu vísindanna, og hafa kynnt
sér rit Swedenborgs, telja hann flestir geð-
sjúkan mgludall og bækur hans einkum
áhugaverðar fyrir geðlækna og sálfræðinga.
Aðrar bækur sem Brynjúlfur nefnir að
hafi haft áhrif á heimspeki sína era Njóla
Bjöms Gunnlaugssonar, sem hann las á
þeim áram er hann sótti sjó, og Eulers bijef,
sem hann las á dönsku í kringum þrítugt.
Það var á fyrstu veikinda-árum mínum.
Á þeim áram tók jeg líka að lesa dönsku.
Á því máli las jeg meðal annars Eulers bijef,
og ijekk af þeim hugmynd um ijetta rök-
færslu.
Þessi bók er trúlega dönsk þýðing á Let-
tres une princesse d’AIIemagne eftir sviss-
neska stærðfræðinginn Leonhard Euler
(1707—1783). En sú bók var á sínum tíma
vinsæl byijendabók í rökfræði.
Þess er áður getið að þegar Brynjúlfur
var á fertugsaldri fékk hann þá hugmynd
að kristindóminum stæði mikil ógn af ritum
Magnúsar Eiríkssonar. Frá þessu segir hann
í Sögu hugsunar minnar:
Næstu árin áður en hjer var komið hafði
jeg heyrt margt og mikið talað um rit Magn-
úsar Eiríkssonar. Ekkert af þeim hafði mjer
þó borizt í hendur nema ein grein, er hann
ritaði í Norðanfara. Þar á móti sá jeg og
las ýmsar ritgjörðir, sem lögðu dóma á hann
og rit hans, og auðvitað vora á móti honum.
Af því sem jeg þannig óbeinlínis kynntist
kenningu hans, Qekk jeg þá hugmynd, að
hún hlyti að vera mjög hættuleg, nema hún
væri hrakin með sannfærandi rökum.
Ekki verður séð að Magnús Eiríksson
hafi haft nein teljandi áhrif á Brynjúlf. En
þessi ótti við kenningar hans varpar nokkru
Ijósi á tíðarandann hér í þessu afturhaldss-
ama útkjálkasamfélagi þar sem fæstir þorðu
að hugsa nokkra ærlega hugsun til enda.
Magnús Eiríksson (1806—1881) frá
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1992 31