Morgunblaðið - 14.01.2001, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 14. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
RÁTT fyrir að mikil umræða hafi
átt sér stað um kúariðu og Creutz-
feldt-Jakob-sjúkdóminn hefur hún
hér á landi aðallega snúið að efna-
hagslegum áhrifum sem aðgerðir
til að hindra útbreiðslu þessara sjúkdóma gætu
haft á íslenskan iðnað og útflutning. Minni
gaumur hefur verið gefin þeirri hættu sem
steðja kann að íslenskum neytendum, í ljósi
þess hvernig kúariðufárið hefur nú borist frá
Bretlandseyjum og breiðst út á meginlandi
Evrópu.
Sjúkdómar þessir sem leggjast á menn og
dýr koma til af umbreytingu í próteini í heil-
anum sem kallast príon. Príon-sjúkdómar
þykja með ógeðfelldari sjúkdómum, með-
göngutíminn er langur og því erfitt að rekja
smitleiðir og þeim sem smitast er vís bani bú-
inn því ekki er til nein lækning. Í fólki sjúk-
dómurinn leiðir til sturlunar og dauða alla
jafna innan árs frá að sjúkdómseinkenni koma
fram. Það er vitað að með ferðalögum til landa
þar sem kúariða hefur komið upp leggur fólk
sig ef til vill í umtalsverða hættu en hætturnar
kunna að leynast víðar.
Hingað til lands er nokkur innflutningur
matvara frá löndum þar sem kúariða hefur
komið upp og má í þeim varningi finna kjötvör-
ur bæði unnar og hráar sem og afurðir unnar
úr kjöt- og beinamjöli. Í orðum sérfræðinga
sem hér verður vitnað til koma fram skiptar
skoðanir varðandi þá hættu sem þessu er sam-
fara. Að mati sumra þeirra virðist nokkuð an-
davaraleysi ríkjandi hér á landi gagnvart inn-
flutningi af þessu tagi. Skemmst er að minnast
að nú fyrir jól flutti verslunin Nóatún inn og
seldi sex tonn af nautalundum frá Írlandi, þar
sem kúariðu hefur orðið vart í auknum mæli,
og hefur innflutningur á írsku nautakjöti til
Egyptalands nýlega verið stöðvaður af þeim
sökum. Halldór Runólfsson yfirdýralæknir gaf
leyfi fyrir þessum innflutningi. Hann sagði á
blaðamannafundi á föstudag að það væri sitt
mat að engin hætta á riðusmiti hefði fylgt inn-
flutningi á nautakjötinu og vísindamenn væru
sammála um að kúariða bærist ekki með úr-
beinuðu nautakjöti. Halldór staðfesti hins veg-
ar að þegar ákvörðun hefði verið tekin skömmu
fyrir jól um að heimila innflutninginn hefði
ekki legið fyrir vottorð um að engir dýra-
sjúkdómar hefðu fundist í upprunalandinu á
síðustu sex mánuðum líkt og kveðið væri á um í
auglýsingu. Þá tók til starfa síðastliðið haust
austur í Flóa verksmiðja þar sem framleitt er
kjöt- og beinamjöl en uppruni kúariðufárs á
Bretlandseyjum er einmitt rakinn til fóðrunar
nautgripa með slíku mjöli. Þá má nefna að
sauðfjárriða hefur lengi þekkst hérlendis en
hún er náskyld kúariðu og hefur verið tengd
uppruna faraldursins. Sérfræðingar hafa leitt
að því líkum að sláturúrgangur frá riðuveiku
sauðfé hafi verið notaður í kjötmjöl í Bretlandi
sem kýr voru svo fóðraðar á. Það er talin orsök
og uppruni kúariðunnar. Helstu sérfræðingum
og eftirlitsaðilum ber ekki saman um hvernig
þetta snýr allt að Íslendingum og íslenskum
aðstæðum. Hér verða því borin saman ólík við-
horf manna, dregin upp mynd af uppruna og
eðli sjúkdómsins og farið yfir helstu þætti sem
talist gætu hættuvaldar hér á landi.
Breskar kýr
Sérfræðingar telja líklegast að kúariða hafi
orðið eins útbreidd og raun ber vitni vegna
þess að kýr í Bretlandi (og víðar) hafi verið
fóðraðar á kjöt- og beinamjöli menguðu af
smitefnum úr kjötúrgangi af riðuveiku sauðfé á
árunum 1980–1986. Í framhaldi af því var í
fyrstu gripið til varúðarráðstafana við þá fram-
leiðslu til að reyna að stemma stigu við út-
breiðsla kúariðu, eins og að skilja heila- og
taugaefni og eitilvef í meltingarfærum frá áður
en sláturúrgangur var tekinn til mjölvinnslu.
Þetta þótti gefa góða raun en síðar var gripið
til þess ráðs að banna alveg að fóðra nautgripi
með kjöt- og beinamjöli.
Haraldur Briem sóttvarnarlæknir er ekki
fyllilega sannfærður um að kúariða sé sprottin
úr sauðfjárriðu heldur kunni að hafa orðið
stökkbreyting í príon-geni í kú sem svo hafi
verið notuð í kjöt- og beinamjöl og þannig hafi
sjúkdómurinn orðið jafnútbreiddur og raun
ber vitni. Um þá tegund sjúkdómsins sem
komið hefur upp í fólki segir Haraldur Briem:
„Svo er þetta Creutzfeldt-Jakob afbrigði sem
er kúariða og ég hef viljað kalla „mannariðu“.
Þar er auðvitað stóra spurningin hvert við er-
um að sigla. Ætli þetta séu ekki um 80 tilfelli
sem greinst hafa í Bretlandi frá árinu 1995.
Það var dálítið merkilegt, að þegar menn upp-
götvuðu þennan kúariðufaraldur var byrjað að
hafa auga með mönnum, því hugmyndin var sú
að kýrnar hefðu sýkst af riðuveiki í sauðfé í
kjöt- og beinamjöli. Notuð voru hræ af alls
konar dýrum til fóðrunar og því ekki hægt að
útiloka neitt. Úr því að líka voru notaðar kýr í
mjölið gæti það hafa magnað upp eitthvað sem
kann að hafa verið í nautgripum áður. Vanga-
veltur voru allavega um hvort veikin bærist
milli dýrategunda og þá datt mönnum í hug að
það væri nú vit í því að hafa auga með mann-
fólkinu. Á árunum 1990 og 1991 var byrjað að
kíkja eftir því í Bretlandi hvort eitthvað svona
kæmi upp – og bingó það kom þarna árið 1995.
Síðan hefur tilfellum farið þannig fjölgandi að
greinilegt er að um faraldur í mannfólki er að
ræða.“
Haraldur segir menn hafa miklar áhyggjur
af þessum vanda í Evrópu. „Ég ræddi við for-
stjóra þýsku sóttvarnarstofnunarinnar á sótt-
varnarfundi í Lúxemborg nýverið og hann
spurði mikið út í sauðfjárriðu á Íslandi, því hún
er svo staðbundin. Það er alltaf sama sagan
þegar riðuveiki kemur upp, þá er allt skorið
niður, svo líða einhver ár og sauðfé er aftur
flutt á þennan stað; þá líða enn einhver ár og
svo kemur riðuveiki upp aftur. Þá er aftur
spurningin hvaðan þessi riðuveiki kemur, er
hún ef til vill í umhverfinu? Allavega þóttu
Þjóðverjanum þetta vond tíðindi, því ef príonin
geta setið svona í umhverfinu, hvernig eiga
Bretar þá að geta útrýmt kúariðunni hjá sér?
Jafnvel þótt þeir skeri niður nautgripina hjá
sér, muni þetta jafnvel koma upp aftur og aft-
ur.“
Príon-sjúkdómar
Riða er príon-sjúkdómur sem ræðst á og
breytir uppbyggingu annarra próteina í heila
smitaðra með þeim afleiðingum að heilinn
verður götóttur og svampkenndur. Þetta leiðir
til sturlunar og að lokum dauða. Það eru til þó
nokkrar tegundir príon-sjúkdóma og geta flest
dýr fengið þá. Þótt sjúkdómarnir séu skyldir
eru þeir mismunandi eftir því hvaða dýrateg-
und þeir leggjast á og smitast ógjarnan á milli
tegunda. Sjúkdómurinn hefur langan
meðgöngutíma, ár eða jafnvel áratugi, mis-
munandi eftir tegundum, en eftir að hann kem-
ur upp ágerist sjúkdómurinn mjög hratt og
dregur viðkomandi dýr eða manneskju til
dauða. „Þetta er auðvitað alveg skelfilegur
sjúkdómur, það er engin lækning til og þetta er
vís dauði á mjög ógeðfelldan hátt,“ segir Har-
aldur Briem, sóttvarnarlæknir.
Til eru nokkrar tegundir príon-sjúkdóma
sem leggjast á menn. Fæstir eru þeir smitsjúk-
dómar heldur verða til við stökkbreytingar
próteina eða ganga í ættir. Þó var á Papúa
Nýju-Gíneu árið 1957 greindur príon-
sjúkdómur meðal Fore-ættbálksins en með-
limir hans nefndu hann „hlæjandi dauða“ eða
kúrú. Sjúkdómurinn barst manna á meðal
vegna mannáts sem tengdist greftrunarhelg-
isiðum og taldist því til smitsjúkdóma. Síðan
hafa þessir siðir verið aflagðir og sjúkdóm-
urinn nánast horfið.
Guðmundur Georgsson, forstöðumaður Til-
raunastöðvar Háskóla Íslands í meinafræði að
Keldum, hefur rannsakað riðu og er einn helsti
sérfræðingur þjóðarinnar í þeim efnum.
„Menn hafa fundið stökkbreytingar í príon-
geninu í sumum sjúkdómum en það eru samt
tiltölulega fátíðir sjúkdómar sem falla í þennan
flokk. Þar má nefna banvænt svefnleysi eða
Fatal Familial Insomnia (FFI) sem er nýjasti
sjúkdómurinn í þessum flokki. Þar eru bara
einar tíu ættir eða kannski rúmlega það sem sá
sjúkdómur hefur fundist í. Svo er annar sem
nefnist Gerstman-Sträussler-Scheinker-
sjúkdómurinn, en menn hafa haft þann leiða
sið að kenna þessa óhuggulegu sjúkdóma við
fólk. Þar er líka um að ræða stökkbreytingu.
Svo eru svona 10 til 15 prósent Creutzfeldt-
Jakob tilfella vegna stökkbreytinga í genum.
Þetta hafa menn getað sýnt fram á, en það er
ekki um það að ræða í sambandi við kúrú og
ekki í sambandi við kúariðuna heldur. Í þeim
tifellum er um smit að ræða.“
Sérfræðingar eru sammála um að lítið sé
hægt að fullyrða um smitleiðir riðusjúkdóma
því ályktanir þar að lútandi séu í raun byggðar
á líkum. Guðmundur Georgsson segir til að
mynda engan veginn fyllilega ljóst hvernig
sauðfjárriða smitist, jafnvel þótt rannsóknir
hafi staðið yfir á henni áratugum saman og Ís-
Eftirlit og smit-
hætta á Íslandi
Kúariðufár fer nú um Evrópu og hér á landi eru
ýmis atriði, sem ef til vill ekki hefur verið gefinn
nægur gaumur. Óli Kristján Ármannsson ræddi
við ýmsa sérfræðinga um málið og komst að
því að spyrja mætti hvort nægilega hefði verið
hugað að öryggi almennings í þessum efnum.
Kúariða breiðist út um Evrópu