Morgunblaðið - 14.01.2001, Blaðsíða 35

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. JANÚAR 2001 35
DÓMUR Hæstarétt-
ar Íslands þriðjudag-
inn 19. desember 2000
í máli Öryrkjabanda-
lagsins gegn Trygg-
ingastofnun ríkisins er
meðal stærri tíðinda
liðinnar aldar hér á
landi, vegna áhrifa
hans í jafnréttismál-
um, en að auki vekur
dómsuppkvaðningin og
eftirmál hennar hug-
leiðingar um stjórn-
skipun og stjórnar-
hætti æðstu stofnana
lýðveldisins.
Meirihlutaatkvæði
Hæstaréttar staðfesti að Trygg-
ingastofnuninni hefði verið óheimilt
að skerða frá 1. janúar 1994 tekju-
tryggingu örorkulífeyrisþega í hjú-
skap með því að telja helming sam-
anlagðra tekna beggja hjóna til
tekna lífeyrisþegans í því tilviki að
maki hans væri ekki lífeyrisþegi, en
það var gert í samræmi við ákvæði
2. mgr. 4. gr. reglugerðar nr. 485/
1995. Einnig var staðfest að óheim-
ilt hafi verið að skerða tekjutrygg-
ingu örorkulífeyrisþega í hjúskap
frá 1. janúar 1999 samkvæmt 5.
mgr. 17. gr. laga nr. 117/1993, sem
gert var með 1. gr. laga nr. 149/
1998.
Til rökstuðnings var vísað til
ákvæða stjórnarskrárinnar, 76. gr.
og 65. gr. og einnig til alþjóðasamn-
ings um borgaraleg og stjórnmála-
leg réttindi, og alþjóðasamnings um
efnahagsleg, félagsleg og menning-
arleg réttindi, sem Ísland hefur
fullgilt.
Sjónarspil á Akureyri
Af fyrstu fréttum hljóðvarps
RÚV mátti ráða að dómur Hæsta-
réttar hefði komið æðstu valdhöfum
á óvart. Ráðherra tryggingamála
hafði ekki séð dóminn þegar hljóð-
varpið leitaði eftir viðbrögðum hans
og sagði fátt 19. desember sl.
Tortrygginn hlustandi tók eftir
að ráðherrann var ásamt meðráð-
herrum þennan sama dag að vinna
að stórum málum norður á Ak-
ureyri. Sem sagt að að undirrita
samninga milli Íslenskrar erfða-
greiningar og Sjúkrahússins á Ak-
ureyri annars vegar og Háskólans á
Akureyri hins vegar. Stefnir Ís-
lensk erfðagreining að miklum
framkvæmdum og rekstri á Akur-
eyri. Ráðgerir félagið að innrétta
allstóran hluta sjúkrahúsbyggingar-
innar á Akureyri og byggja að auki
fyrir sig aðstöðu á lóð Sjúkrahúss-
ins. Einnig var upplýst um að rík-
isstjórnin hefði þá um morguninn
samþykkt, utan nýsamþykktra fjár-
laga, að vinna að því að reist yrði
allstór bygging á lóð Háskólans á
Akureyri til að hýsa nýja upplýs-
ingadeild Háskólans, tengdri Ís-
lenskri erfðagreiningu.
Alþingismenn, aldr-
ei þessu vant, voru
komnir í jólafrí og að
sinni lausir við að
fjalla um brot á
stjórnarskránni. Í
réttarríki eru slík brot
alvarlegt mál, sem
taka verður á, ekki að-
eins af þeim, sem áttu
hlut að brotinu, heldur
einnig af þeim sem
bentu á að lögin sem
ómerkt voru brytu
gegn stjórnarskránni.
Alþingismenn, sem
nefna meint stjórnar-
skrárbrot, þurfa að gera viðeigandi
ráðstafanir til að kanna réttmæti
orða sinna og vinna að leiðrétt-
ingum. Þeim ber skylda til að reyna
að nota tæki sem stjórnskipunin
ætlar til þess, svo sem rannsókn-
arnefndir, tillögur um vantraust og
að kveðja til Landsdóm. Þá hlýtur
dómurinn að vera alþingismönnum
tilefni til að athuga sérstaklega
önnur möguleg álitaefni um brot á
stjórnarskránni.
Helstu viðbrögð stjórnvalda
Í Morgunblaðinu 20. desember
2000 er greint frá viðbrögðum for-
stjóra Tryggingastofnunar, sem
segir að TR muni kappkosta að
vinna eftir niðurstöðum dómsins.
Eftir ráðherra tryggingamála hefur
Morgunblaðið: ,,Hæstiréttur hefur
talað. Ég mun ekki deila við hann.
Lögfræðingar ráðuneytisins eru að
fara yfir niðurstöður dómsins og í
framhaldinu verða næstu skref
ákveðin. Meira er ekki hægt að
segja á þessu stigi málsins.“
Síðan þetta gerðist hefur ekkert
heyrst í lögfræðingum heilbrigðis-
og trygginga-ráðuneytisins um
dóminn og Tryggingastofnun rík-
isins hefur enn ekki leiðrétt skertar
örorkubætur í samræmi við dóm-
inn, hvorki fyrir liðin ár né heldur
fyrir janúar 2001.
Hins vegar hafa önnur stórmæli
gerst: Morgunblaðið skýrir frá því
laugardaginn 23. desember 2000 að
á aukafundi ríkisstjórnarinnar dag-
inn áður hafi verið fjallað um
hæstaréttardóminn og þar er auk
annars sagt:
,,Davíð Oddsson forsætisráðherra
sagði eftir ríkisstjórnarfundinn í
gærmorgun að ákveðið hefði verið
að setja niður hóp fræðimanna á
þessu sviði til þess að fara yfir mál-
ið endanlega og útbúa löggjöf til
þess að fylgja eftir þeim dómi sem
upp hefur verið kveðinn. Hann
sagðist ekki útiloka að þing yrði
kallað fyrr saman en samkvæmt
áætlun hefjast þingstörf eftir jólafrí
23. janúar nk.
,,Það er mál manna, sem fjalla
um þetta fyrir okkur, að dómurinn
sé æði óskýr og óglöggur. Menn
þurfi að fara mjög vel yfir hann og
undirbúa sig vel þannig að allt
framhald verði með sem skipuleg-
ustum hætti.“
Í starfshópinn hefur forsætisráð-
herra skipað þá Jón Steinar Gunn-
laugsson hrl., sem jafnframt er for-
maður, Jón Sveinsson hrl.,
samkvæmt tilnefningu utanríkisráð-
herra, Baldur Guðlaugsson ráðu-
neytisstjóra, samkvæmt tilnefningu
fjármálaráðherra, og Þóri Haralds-
son, aðstoðarmann ráðherra, sam-
kvæmt tilnefningu heilbrigðis- og
tryggingamálaráðherra.“
Þessi ráðstöfun ríkisstjórnarinn-
ar vekur furðu. Lögmaður Öryrkja-
bandalagsins hefur bent á að málið
væri lögum samkvæmt á forræði
Tryggingastofunar ríkisins, en þar
eru aðgerðir stöðvaðar, og TR á
enga aðild að starfshópnum sem
fjalla á um málið. Ekki var kunnugt
um fyrir þessa frétt að fræðimenn-
irnir sem forsætisráðherra skipaði
til að ,,fara yfir málið endanlega og
útbúa löggjöf til þess að fylgja eftir
þeim dómi sem upp hefur verið
kveðinn“ hefðu sérþekkingu á lög-
gjöf um almannatryggingar eða
málefnum öryrkja. Og draga má í
efa hæfi að minnsta kosti tveggja ef
ekki þriggja starfshópsmanna til að
starfa af óhlutdrægni að því verki
sem forsætisráðherra leggur fyrir
hópinn.
Auðvitað voru fyrstu viðbrögð
forstjóra Tryggingastofnunar ríkis-
ins að leiðrétta skerðingarnar, þau
einu réttu, sem jafnframt gætu
sparað stofnuninni verulegar fjár-
hæðir í dráttarvexti og málskostn-
að.
Ef ekki verður glögg, skýr og
snögg breyting á afstöðu ríkis-
stjórnarinnar í málinu og TR verði
gert mögulegt að greiða út fjárhæð-
irnar, sem dómurinn tekur til, er
afsögn þeirra, sem ráða málum TR
eina rétta niðurstaðan þar á bæ.
Háskalegt langtímaverk
Viðfangsefni starfshóps forsætis-
ráðherra er þess eðlis að hóps-
mönnum hlýtur að koma til hugar
að hér hafi orðið slys og viðkom-
andi hafi verið heldur fljótir á sér
að samþykkja að starfa í hópnum
að markmiðinu sem forsætisráð-
herra lýsti, sérstaklega nú þegar
leiðréttingar í samræmi við dóminn
hafa verið stöðvaðar.
Eina raunhæfa aðgerðin til að
breyta niðurstöðu hæstaréttar-
dómsins, ef að því á að stefna, virð-
ist samningur milli Öryrkjabanda-
lagsins og allra öryrkja annars
vegar og Tryggingastofnunar rík-
isins hins vegar.
Lagabreytingar án breytinga á
stjórnarskrá og alþjóðasamningum
virðast ekki inni í myndinni. Ein-
beittur og einráður þingmeirihluti
getur auðvitað komið því til leiðar
að Íslendingar segi sig úr alþjóða-
samfélaginu og hverfi frá almenn-
um, alþjóðlegum skuldbindingum
og grundvallargildum, en tæpast er
samstaða um það milli stjórnar-
flokkanna þar sem Framsóknar-
flokkurinn hefur ákveðið að athuga
fulla aðild að Evrópubandalaginu
og einangrun lýðveldisins í alþjóða-
samstarfi hefur ekki verið á dag-
skrá.
Það eitt að utandómsmaður eða
menn hugleiði að hrófla við eða
draga úr áhrifum dómsorðs hæsta-
réttardóms fyrir liðinn tíma er nán-
ast lögfræðilegt ,,guðlast“ og mundi
almennt skoðast sem tilraun til
landráða með þeim hrikalegu afleið-
ingum sem því fylgja í réttarríki.
Hinn hluti verksins, sem for-
sætisráðherra leggur fyrir hópinn,
að fylgja eftir dómi Hæstaréttar
með gerð lagafrumvarpa, sem snúa
alfarið að framtíðinni, er sannarlega
ekkert áhlaupaverk. Standi dómur-
inn, sem margt bendir til, verða
áhrif hans mikil og margþætt á líf
fólks frá getnaði til grafar. Næstu
tíu ár duga ekki til lagabreytinga í
samræmi við dóminn. Að auki er
undirbúningur lagabreytinga á ólík-
um sviðum verkefni margra sér-
fræðinga með þjóðlífið allt að baki
sér, en ekki verk hóps manna með
einsleita menntun og starfsreynslu.
Nýir tímar
Síðustu daga hefur verið spurt
hvort Hæstiréttur geti ekki brotið
odd af oflæti sínu eins og hann
gerði í Vatneyrarmálinu snemma á
síðasta ári gagnvart fyrri dómi sín-
um í máli Valdimars Jóhannesson-
ar. Það munu hæstaréttardómarar
síður gera nú. Dómur sem brýtur
gegn viðurkenndu grundvallargildi,
eins og jafnréttisákvæðum stjórn-
arskrár, er ekki aðeins óhæfuverk
heldur einnig háskaverk fyrir þá
sem það gera. Fórnarkostnaðurinn
gæti verið embættisstaða, eignir,
æra og frelsi dómaranna.
Ein afurða tuttugustu aldarinnar
er dómur Lávarðadeildar Breta-
veldis frá nóvember 1998, sem
svipti burt áður viðurkenndri al-
þjóðlegri friðhelgi Augosto Pinoch-
et, fyrrum þjóðarleiðtoga og öld-
ungardeildarmanns í Chile til
æviloka. Áhrifin af Pinochet-dóm-
inum og upplýsingabyltingu tölv-
unnar á opinbera stjórnarhætti í
víðri merkingu eru þegar og víða
orðin mikil og eiga eftir að vaxa,
þegar friðhelgisákvæði um æðstu
embættismenn þjóðríkja verða
dæmd sem ónýtt drasl.
Hér á landi vakna ólíklegustu
hugmyndir ekki aðeins um öryrkja,
aldraða, börn og aðstöðu lands-
byggðarfólks heldur einnig hver
eða hverjir eigi að bera skaðann af
því að um tuttugu þúsund fram-
haldsskólanemar eru sviptir lög-
boðnum rétti til kennslu, svo mán-
uðum skiptir. Er rétt að
varaþingmenn á Alþingi geti fengið
eftirlaunaréttindi, sem hafa marg-
föld verðmæti launa þeirra fyrir
þingsetuna? Er rétt að opinberar
stofnanir eigi reglulega og af aukn-
um þunga fyrir kosningar hlut að
skoðanakönnunum meðal almenn-
ings um fylgi við þá valdhafa, sem
stofnanirnar sækja vald sitt til?
HUGLEIÐINGAR VEGNA DÓMS Í
MÁLI ÖRYRKJABANDALAGSINS
Tómas Gunnarsson
Höfundur er lögfræðingur.
Standi dómurinn, sem
margt bendir til, segir
Tómas Gunnarsson,
verða áhrif hans mikil
og margþætt á líf fólks.
Nýskr. 4.2000, 2800cc vél,
5 dyra, sjálfskiptur, grár, ekinn
12 þ. Leður, viðarinnrétting
o.m.fl.
Verð 3.550 þ.
MMC Pajero
Turbo Diesel
Grjóthálsi 1
Sími 575 1230/00
bíla
land
notaðir bílar
bilaland.is
B&L