Morgunblaðið - 14.01.2001, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 14. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
asta ári voru einnig tvö tilvik en þeim hefur
fækkað stöðugt undanfarin ár, úr 12 tilvikum
árið 1995. En árið 1985 voru riðubæirnir 104,“
segir Sigurður.
Sigurður Örn Hansson, aðstoðaryfirdýra-
læknir og dýralæknir heilbrigðiseftirlits slát-
urafurða, segir menn vita af þessum áhyggj-
um. „Við þurfum að fylgjast með þróuninni og
átta okkur á því hvort við þurfum að breyta
okkar reglum,“ segir Sigurður Örn og bætir
við, „það sem kemur upp sérstaklega eru þess-
ir sérlega hættulegu vefir sem við köllum.
Skoða þarf hvort það á að taka þá úr vinnslu-
ferlinu og tryggja að þeir komi ekki inn í fæðu-
keðjuna. Eins þarf að íhuga hvort réttast sé ef
til vill að banna alfarið notkun á kjöt- og beina-
mjöli og fitu. Mér finnst brýnast að fjalla um
það sem fer inn í fæðukeðjuna.“ Sigurður Örn
vill þó á þessu stigi ekki segja til um hvort eða
hvernig reglum verður breytt. „Ég hef alla tíð
sagt að við þurfum að minnsta kosti að fylgja
þeim reglum sem gilda erlendis. Við vorum, og
höfum í mörg ár verið, langt á undan. Þess
vegna held ég að við höfum ekki jafnmikið að
óttast hér og nágrannaþjóðirnar. En við meg-
um heldur ekki sofna á verðinum,“ segir Sig-
urður Örn.
Setur vissa fyrirvara
á innflutning
Sigurður Sigurðarson setur vissa fyrirvara á
innflutning nautgripaafurða. „Það er fjöldi
efna sem eru framleidd úr þessum skepnum.
Við höfum ekki einu sinni áttað okkur á því að
passa uppá kjötseyði og kjötkraft sem fluttur
er hingað til lands. Er verið að hella yfir okkur
einhverju sem aðrir fúlsa við og ýta frá sér? Við
því megum við alltaf búast. Það hefur gerst í
Austur-Evrópu, til að mynda. Þangað var flutt
heilmikið af méli frá Englandi sem var ekki
nógu gott fyrir þarlenda og var svo jafnvel not-
að til manneldis.“
Á Sigurði er helst að skilja að honum þyki
eftirlitsaðilar hér á landi ekki nægilega fljótir
að taka við sér þegar kemur að innfluttri vöru
og treysti um of á aðflutningsupplýsingar þær
sem fylgja vörunni. „Það er jafnvel til í því er-
lendis og kannski hér á landi líka að fólk hafi
verið að éta hundamat vegna þess að hann er
ódýrari heldur en venjulegur matur. Mér hefur
aldrei litist á þennan innflutning og var búinn
að garfa í því árum saman að stoppa innflutn-
ing á hunda- og kattamat sem er gerður úr
bresku hráefni á meðan riðan var að grassera
þar. Þeim viðvörunum var ekki ansað fyrr en
Englendingar sjálfir kipptu í taumana. Við
virðumst liggja flöt fyrir þessum upplýsingum
sem við fáum erlendis frá þar sem menn eru að
fegra vöruna sem þeir eru með til sölu.“ Sig-
urður telur að koma þyrfti hlutum í betra horf
og leggur áherslu á að sjaldan sé of varlega far-
ið. „Það er á mörgum sviðum ógætilega farið að
hjá okkur. Til dæmis þegar menn fara til út-
landa í heimsóknir í gripahús og vaða svo um
samdægurs innan um búfénað hér heima,“ seg-
ir Sigurður. Hann segir að erlendis séu við-
hafðar reglur um slíkt og mönnum bannað að
koma í gripahús í tvo sólarhringa eftir heim-
komu hafi þeir farið í gripahús í öðrum löndum.
„Þessari reglu er mjög brýnt að koma á hér hjá
okkur eins og er orðið annars staðar þar sem
menn eru virkilega á varðbergi,“ segir hann.
Sigurður Örn Hansson aðstoðaryf-
irdýralæknir segir þá umræðu oft hafa komið
upp hvort takmarka þyrfti innflutning á gælu-
dýrafóðri og ekki síst eftir að kúariðan kom
upp. „Þessi vara sem er flutt inn er alltaf
hitameðhöndluð en eftir að kúariðan kom upp
hefur þessi umræða komið upp aftur,“ segir
Sigurður Örn og bætir við að hann vilji engu að
síður árétta að gæludýrafóður fari ekki inn í
fæðukeðju mannsins, „því við viljum reikna
með að fólk sé ekki að láta þetta ofan í sig,“
segir Sigurður Örn.
Guðmundur Georgsson sagði innflutning á
gæludýramat einnig hafa valdið sér nokkrum
áhyggjum. „Ég tel rétt að hvetja til að varúðar
sé gætt. Riða virðist geta borist í dýr af katta-
kyni. Menn hafa sýnt fram á það í ýmsum dýra-
görðum að dýr af kattaætt hafi getað smitast af
kjöt- og beinamjöli. Í Noregi hafa menn lýst
þessu í heimilisketti, en ég er ekki alveg nægi-
lega sannfærður um að það hafi verið rétt
greint, – en í dýrum af kattaætt hefur þessu
verið lýst,“ segir Guðmundur. Hann segir að
geti kattardýr smitast af gæludýramat sé sá
möguleiki fyrir hendi að fólk geti það líka, hafi
verið notað í hann hráefni af sýktri skepnu.
„Það er möguleiki, en étur fólk kattamat?“
veltir Guðmundur fyrir sér og bætir við að
þetta sé fjarlægur möguleiki en vissulega eitt-
hvað sem þurfi að hafa í huga, „það er sjaldan
of varlega farið í sambandi við innflutning á
matvælum,“ segir hann.
Frjálst flæði matvæla
Sjöfn Sigurgísladóttir, forstöðumaður mat-
vælasviðs Hollustuverndar ríkisins, segir
pakkapitsur og slíkt heyra undir embættið en
þar gildi í raun reglur um frjálst flæði vara
milli landa því í raun flokkist unnin matvæli
sem iðnaðarvarningur. Hún segir eitthvað um
að hrátt kjöt berist til landsins með slíkum
vörum þótt slíkt sé í raun bannað. Sjöfn sagði
ekki hafa verið lokað fyrir þann innflutning
vegna þess að í þessum tilvikum sé um mjög
lítið magn kjöts að ræða. Hún upplýsti þó að
stofnunin væri þessa dagana að vinna í athug-
un á uppruna og eðli innfluttra matvæla. „Við
sendum bréf á alla innflutningsaðila og förum
fram á upplýsingar um uppruna þess hráefnis
sem inniheldur nautakjöt eða nautaafurðir og
verið er að flytja inn til landsins. Við viljum
einnig vita hvaða framleiðsluaðferðum er beitt
og hvaða hráefni er notað. Innflytjendur verða
því að fá vottorð um þetta frá sínum fram-
leiðsluaðilum. Könnunin ætti að sýna fram á
hvort þarna er eitthvað sem þurfi að hafa
áhyggjur af. Við gátum ekki séð, eftir að hafa
kannað stöðu mála hjá Evrópubandalaginu, að
þarna væri eitthvað til að hlaupa upp til handa
og fóta yfir. Engu að síður vildum við kanna
málið.“ Þessa úttekt segir Sjöfn verða að eiga
sér stað áður en ákvörðun verður tekin um
næstu skref. „Við heyrum undir Evrópusam-
bandið og fari maður inn á heimasíður þess má
sjá að mjög strangt eftirlit er með framleiðslu á
þessum afurðum í dag. Til dæmis með kjöt-
kraft og slíkt, þá má ekki nota neina hryggi þó
svo að bara sé verið að nota heilbrigð dýr. Það
má ekki nota neitt sem heitir heilar, mænur
eða innyfli í þetta. Það má bara nota skanka og
kjötafganga,“ segir Sjöfn. „Svona nokkuð verð-
ur að vinnast frá grunni og miklu betra að gera
það í samvinnu við fyrirtækin. Við erum raun-
verulega neytendastofnun og viljum tryggja
það að neytendur séu að fá heilnæma vöru en á
móti kemur að ekki má setja boð og bönn án
þess að um rökstuddan grun sé að ræða.“
Gæludýramat segir Sjöfn heyra undir yfir-
dýralæknisembættið. „Þessi vara er ekki ætluð
mannfólki og ekki eru gerðar sömu kröfur til
dýramats og mannamats. Við getum ekki
stjórnað því hvað fólk er að borða þótt vit-
anlega sé hægt að leiðbeina fólki. Það yrði
mjög erfitt að hafa sama eftirlit með öllu dýra-
fæði og matvælum. Fólk verður að átta sig á að
ekki gilda sömu reglur um þessa vöru þótt oft
sé það reyndar þannig að gæludýramatur sé
ekki undir síðra eftirliti. Það heyrir bara ekki
undir okkur, heldur yfirdýralækni.“ Sjöfn bæt-
ir við að geti einhverjir neytendur treyst yf-
irvöldum þá séu það Íslendingar. „Allt eftirlit
hefur verið mjög strangt hér, jafnt með fram-
leiðslu innanlands, sem og með öllum innflutn-
ingi. Auðvitað eru innflytjendur oft óhressir
því þeir hefðu viljað flytja fleira inn. Það hefur
verið mikil pressa á að fá að flytja inn allt
mögulegt. Það er alltaf þessi millivegur sem
þarf að fara. Það er ekki hægt að banna alla
mögulega hluti, eins og til dæmis gælu-
dýrafóðrið. Ég hef heldur ekki heyrt um það
hér heima að fólk sé að borða þetta, þótt ég hafi
heyrt um það í Bretlandi,“ segir Sjöfn.
Sjöfn segist telja að íslenskir neytendur séu
að taka miklu meiri áhættu þegar þeir fara til
útlanda en engu að síður sé búið að draga veru-
lega úr hættunni í Evrópu með virku eftirliti og
nákvæmri flokkun sláturafurða.
Skynsemi í eftirliti
Sjöfn segir þetta vera nokkuð flókið kerfi
sem sinnir matvælaeftirliti. „Það eru þessir
þrír aðilar sem sjá um eftirlit, Yfirdýralækn-
isembættið, Hollustuvernd og Fiskistofa. Und-
ir Fiskistofu eru skoðunarstofur, undir yfiryf-
irdýralækni eftirlitslæknar og hjá okkur er það
heilbrigðiseftirlitið. Þó svo setja megi út á að
þetta sé ekki allt undir sama hatti þá er nú
mjög gott samstarf á milli þessara aðila. Við
hittumst stöðugt og erum í símasambandi ef
eitthvað kemur upp. Það er enginn rígur á milli
þessara aðila. Reynt er að tryggja að ekki sé
tvöfalt eftirlit á einhverjum ákveðnum stöðum
og eins að ekki detti nein svæði út. Það er mat-
vælaráð sem er raunverulega net þessara
þriggja aðila og getið um það í matvælalögum.
Auðvitað má segja að eftirlit geti alltaf verið
betra, en það hefur verið stefna ríkisstjórn-
arinnar að draga úr eftirliti, – svo geta menn
haft mismunandi skoðanir á því,“ segir Sjöfn.
Hún segir þetta mikið sem fylgjast þarf með og
margar gildrur að varast. „Þetta er náttúrlega
bara lítil deild, sjö manns og reyndar bara sex í
dag. Auðvitað væri gott að vera með fleiri í
þessu og það er bara þannig með Ísland að við
erum svo fá. Það sem einn maður er að gera
hér er kannski heil deild í Danmörku. Við reyn-
um bara að fylgjast vel með og nota okkur það
sem gerist erlendis. Auðvitað væri æskilegt að
það væru fleiri í þessu, það er engin spurning.
Þessi stofnun hefur, eins og fleiri, verið að
berjast fyrir auknum fjárframlögum frá rík-
inu.“
Sigurður Örn Hansson aðstoðaryf-
irdýralæknir telur að huga þurfi frekar að inn-
flutningi matvöru. „Pepperoni getur bæði verið
hrátt og soðið þótt algengara sé að það sé
hrátt. Í raun og veru er þetta mál sem þyrfti
líka að skoða. Innflutningur á þessum vörum
er ekki beint undir okkar eftirliti því hann er
ekki flokkaður sem landbúnaðarvörur heldur
sem unnin matvæli eða iðnaðarvara. Sjálfsagt
er rétt að þetta þurfi að skoða nánar en við höf-
um að nokkru treyst eftirlitskerfinu í Evrópu.
Ég tel allavega alveg ljóst að þarna sé ekki
mikil hætta á ferðinni þótt sjálfsagt sé að ræða
þessi mál.“ Sigurður Örn segir eftirlitsþörfina
nokkuð sem vega þarf og meta. „Við myndum
auðvitað fagna því ef við fengjum aukna fjár-
muni og gætum eflt eftirlitið, en þó held ég
ekki að nein hrópandi þörf sé á auknu eftirliti.“
Hann segir alveg ljóst að við þurfum að vera á
verði gagnvart hugsanlegu kúariðusmiti og
gera þær varúðarráðstafanir sem skynsamleg-
astar eru taldar til að verjast því. „En við get-
um ekki bannað fólki að fara til útlanda og við
getum ekki bannað innflutning á öllum mat-
vælum. Í þessu þurfa að vera einhver skyn-
semismörk. Við þurfum að taka á málum þar
sem við teljum að sé raunveruleg hætta,“ segir
Sigurður Örn.
Mörgum spurningum ósvarað
Í ljósi orða sérfræðinga um að í raun sé
margt á huldu um hvernig príon haga sér og
hvernig smit á sér í raun stað vakna margar
spurningar um öryggi þar sem mikil óvissa
virðist um smitleiðir riðusjúkdóma. Sérfræð-
ingar staðfesta að smitefni gætu borist með úr-
gangi dýra og því spurning hvort óhætt sé að
nota hann sem áburð á beitarland. Það gæti
sett strik í fyrirætlanir manna um að blanda
saman svínaskít og bylgjupappa og nota til
uppgræðslu því komið hefur fram að ekki er
hægt að útiloka alveg að smitefni sauðfjárriðu
berist í svínafóður. Þá vekur það nokkra furðu í
ljósi þess hve margt er enn á huldu um eðli
príon-sjúkdóma að yfirdýralæknir skuli leyfa
verslunarkeðju að flytja inn nautalundir frá Ír-
landi þar sem vitað er að komið hefur upp kúa-
riða. Sigurður Sigurðarson segir þennan inn-
flutning orka tvímælis. „Nautalundir eru vöðvi
sem liggur alveg upp við hrygginn og þegar
kjötið er sagað er vitað mál að agnir úr mænu
berast í kjötið. Það er því engan veginn hægt
að kalla þessa vöru hættulausa,“ segir Sig-
urður.
Ennfremur segir Sigurður Sigurðarson að
víða sé pottur brotinn í eftirlitsmálum og menn
seinir að taka við sér. „Kúariðan er að breiðast
út, því miður. Danir hafa verið að flytja inn
kjöt- og beinamjöl svo þúsundum tonna skiptir,
þrátt fyrir bann síðan 1933. Í Noregi hafa fund-
ist leifar af kjöt- og beinamjöli í fóðri sem verið
var að gefa skepnum sem alls ekki áttu að fá
slíkt mjöl. Mér finnst sjálfum að þetta ætti að
verða til þess að farið yrði gætilegar í allt sem
heitir innflutningur. Neytendur eru á varð-
bergi gagnvart kúariðunni vegna ótrúlegra
uppákoma út í heimi þar sem menn hafa verið
að reyna að fela staðreyndir fyrir almenningi.
Það gerir neytendur mjög tortryggna ef þeir
halda að verið sé að fela eitthvað fyrir þeim,“
segir Sigurður en bætir við, „okkar velgengni í
baráttunni við riðu byggist á því að aldrei hefur
verið reynt að fela staðreyndir hér á landi.“
Enn sem komið er halda heilbrigðisyfirvöld
að sér höndum og engar ákvarðanir hafa verið
teknar um næstu skref. Hollustuvernd er að
gera athugun á uppruna þeirra kjötvara sem
nú þegar eru fluttar inn í landið.
Aðstoðaryfirdýralæknir hefur farið fram á það
bréfleiðis við landbúnaðarráðuneyti að stofn-
aður verði hópur til að fara yfir málin í heild og
meta hvort breytinga er þörf. Sú vinna er ekki
hafin svo vitað sé.
Hafa ber á allan vara
Sérfræðingar eru sammála um að þótt al-
menningur sé ekki í mikilli hættu á að smitast
af kúariðuafbrigði Creutzfeldt-Jakob sjúk-
dómsins þá sé engu að síður einhver hætta fyr-
ir hendi. Íslendingar standi öðrum Evr-
ópuþjóðum framar að því leyti að hafa snemma
tekið fyrir notkun kjöt- og beinamjöls til fóðr-
unar jórturdýra og Guðmundur Georgsson
segir Íslendinga standa vel hvað varðar sauð-
fjárriðu. „Við erum í því lukkulega standi að
vita mjög vel hvar riðu er að finna vegna skipt-
ingar landsins í varnarhólf sem gerð var til að
útrýma allt öðrum sjúkdómum reyndar, visnu
og mæðuveiki. Það eru alveg ákveðin svæði þar
sem riða hefur ekki komið fram. Með athug-
unum höfum við komist að því hvaða erfðaeig-
indi skipta máli varðandi minna næmi fyrir
smitun. Það var nú eitt af því sem ég kom af
stað því það virðist ætla að ganga erfiðlega að
losna alveg við hana,“ segir Guðmundur og
bætir við að fræðilega væri hægt að rækta rið-
una úr stofninum „en hjá kúnum ætti þetta nú
bara að deyja út með því að hætta fóðrun með
kjöt- og beinamjöli. Enda bendir allt til að
fjölda tilfella fari fækkandi.“
Ekki er hægt að horfa framhjá þeim mögu-
leika að ef upp kæmi röð óheppilegra atburða
gæti almenningi stafað hætta af innlendum
landbúnaðarafurðum. Sérfræðingar staðfesta
að ef sauðfjárriðariða styngi sér óvænt niður á
Suðurlandi þá gæti smitefni borist í kjötmjöl
áður en sjúkdómseinkenni kæmu fram í
kindunum. Þar með væri komin leið fyrir
príon-smitefnið út í umhverfið, þar sem mjöl er
notað til uppgræðslu og eins skítur úr skepn-
um fóðruðum á mjölinu, og út í fæðukeðju
mannsins því svín eru fóðruð á fitu unnu úr
mjölinu.
Það sem stendur upp úr allri umfjöllun um
riðuveiki og príon-sjúkdóma er hversu lítið er í
raun vitað um hvernig smit berst og smitefni
haga sér. Það er álit margra viðmælenda að
vissara væri að hafa allan vara á. Eins og stað-
an er í dag virðist það ekki vera gert. Ef horft
er á þessa príon-sjúkdóma heildrænt segir
Haraldur Briem að þeir séu hlutfallslega mjög
lítið vandamál í mönnum, jafnvel í Bretlandi.
„En þetta getur verið byrjunin á einhverju
stóru, það er það sem enginn veit,“ segir sótt-
varnarlæknir.
Reuters
Nautgripir í Hörsten í Slésvík Holtsetalandi þar sem greinst hefur kúariða.
Höfundur er nemi í hagnýtri fjölmiðlun
við Háskóla Íslands
Kúariða breiðist
út um Evrópu