Morgunblaðið - 01.03.2001, Blaðsíða 31

túninu, hér hafa borgaryfirvöld og
reglustrikufræðingar langalengi ver-
ið snillingar í að slétta og gelda opin
svæði og sjónmenga fagrar bygging-
ar og mætti hér nefna mörg skýr
dæmi. Og þótt ég hafi hatrammt ver-
ið á móti sláturhúsbyggingunni á
Laugarnesi sem listaskóla í því
ástandi sem húsið var þegar ég var
þar kennari, er staðsetningin allt
annar handleggur. Lóðin er stór og á
henni mætti hæglega byggja sér-
hannaðan myndlistarskóla, sem til
lengri tíma litið yrði langsamlega
hagkvæmasti og útgjaldaminnsti
kosturinn. Röksemdirnar um að skól-
anum sé helst borgið í miðbæjar-
kjarnanum vegna nálægðar við söfn-
in, kaffihús og matsölustaði eru svo
fáránlegar að engu tali tekur, veit
ekki betur en að MHÍ hafi verið eitt
stórt kaffihús síðustu árin sem ég var
þar innanhúss, kaffi- og kósíhorn í
hverri deild, mjúk hægindi á göngum.
Þá hefur kennslu á háskólastigi í
myndlistum verið þannig háttað á síð-
ustu áratugum, að ekki hefur hún
örvað heimsóknir á söfn almennt,
nema að síður væri, þekkist að meist-
aragráðuáföngum hafi verið náð með
láði án þess að viðkomandi liti á þann
hátt í kringum sig, kannski ekki ætl-
ast til þess. Og líkast til væri ráða-
mönnum skólans einmitt hollast að
líta betur til hægri og vinstri í næstu
nálægð í stað þess að spá í hvernig
spekingar hugsa í Síkagó. Athuga, í
samvinnu við einhverja okkar góðu
arkitekta, alla möguleika á nýtingu
lóðarinnar á Laugarnesinu. Um-
hverfið er stórbrotið, brú yfir um-
ferðaræðina, eða göng undir hana,
myndi svo opna leiðina út á Laugar-
nesið en þar þarf einnig at taka til
höndunum og gera að vin og helgireit.
Segi fyrir mig, að væri ég ung lista-
spíra í dag, væri mér nákvæmlega
sama hvar listaháskólinn væri stað-
settur á höfuðborgarsvæðinu, ég
myndi koma fyrstur á morgnana og
fara síðastur að kveldi og teldi mig
ekki of góðan til að vera með hita-
brúsa og nokkrar brauðsneiðar í
malnum. Skiptir öllu að geta gengið
að verki þar sem víðsýnið ríkir, frjáls
skoðanskipti eru höfð í heiðri, ungum
er kennt að ganga til vinnu sinnar og
brýnt fyrir þeim að sjálfsagi sé ár-
angursríkasta leiðin til frelsis.
Jón Stefánsson
Nýlokið er sýningu á verkum Jóns
Stefánssonar í Listasafni Íslands,
sem stóð í tæpan mánuð. Í lok sýning-
arinar birtist undarleg og umdeilan-
leg ritsmíð eftir Halldór Björn Run-
ólfsson, meðrýni minn á blaðinu, sem
ég finn mig illu heilli knúin til að gera
nokkrar athugasemdir við.
Skyndilega virðast, fram til þessa
virðulegir brautryðjendur íslenzkrar
myndlistar, orðnir að ofmetnu karla-
tríói og framlag þeirra fastryðgaður
fókus í íslenzkri listasögu! Vissulega
mega menn hafa sínar skoðanir og ég
einn helstur baráttumaður frjálsra
skoðanaskipta í myndlistaumræð-
unni, þó ekki sama í hvaða búning
þær eru formaðar eða fram settar.
Þannig hefði ég álitið sýninguna öllu
meira tilefni til að vekja athygli á
þeirri hneisu sem það er, að ekki skuli
viðlíka úrval verka þeirra, sem og
Þórarins B. Þorlákssonar, jafnan
vera aðgengilegt íslenzkri þjóð sem
og forvitnum útlendingum sem ár-
angurslaust og í forundran reyna að
nálgast verk brautryðjendanna, og
íslenzka myndlist í heild sinni.
Hvernig sem öfgafullir áhangendur
póstmódernismans líta á list karla-
tríósins, á heimsvísu, eru þetta vel að
merkja okkar menn, að auki lista-
menn sem þjóðin stendur í mikilli
þakkarskuld við, og hvar væri íslenzk
myndlist á vegi stödd án þeirra?
Þá veit ég ekki af hvaða hvötum
HBR víkur að lítilli þjálfun málarans í
teiknilist, sem hann segir mörgum
sérfræðingnum hafa orðið tíðrætt
um. Jón Stefánsson var fyrst og
fremst málari, en ekki teiknari, sem
hverjum listsögufræðingi ætti að
vera ljóst, sallaklárt. HBR hefði al-
veg eins getað kvartað yfir kunnáttu-
leysi Jóns í meðferð vantsfarva,
skúlptúrs og eða í grafík. Jón var hins
vegar fróðastur íslenzkra málara um
burðargrind málverksins, lögmál
hlutfallaandstæðna, samhverfu og
ósamhverfu, ljós, liti og skugga. Öll
samanlögð byggingarlögmál grunn-
flatarins, og náskyld teikningu, að
sértæku innra samhengi ógleymdu,
en teikning með rissblýi sem pensli
telst framlenging handarinnar og sál-
arinnar um leið.
Í einni skilvirkustu grein sem rituð
var á íslenzku máli um myndlist á lið-
inni öld, hefur Jón þetta að segja um
teikninguna: „Þá eru það línurnar. Á
þeim sjáum við öll mikinn mismun og
margvíslegar tilfinningar vekja lín-
urnar hjá okkur. Línan getur verið
djarfleg og hressandi, spennt, þannig
að okkur finnist hún lyfta okkur –
brotin og niðurlút, slitin og tætt, sem
mædd af mótlæti. Hvílíkur munur á
spenntum boga í lifandi blómastilk og
þvældum seglgarnsspotta. Líka finn-
um við öll ýmislegar kenndir við sam-
leik margvíslegra lína. Þetta veit
kvenfólkið, er það kaupir kjóla sína
og hatta og allir þeir sem eru að
sperrast við að skrifa fallega og áber-
andi nafnið sitt. Hugsið ykkur
spennta og fallega þanda járnbrú.
Hvílíkur munur að horfa á brúna eða
hrúgu af járnarusli! Það vakir fyrst
og fremst fyrir okkur málurum, er við
teiknum, að ná spennu og svipmiklum
styrk í línunum, að þær prýði hver
aðra og bindi myndina í samgróna
heild. Það er eins og okkur svimi, að
sjá smáatriðin án þessa innra sam-
hengis sem skapar heild á myndflet-
inum. Teikningin á að vera svipmikil
og ákveðin burðargrind. Svo er það á
hvers manns valdi, hve mikið eða lítið
hann kýs að sýna af smáatriðum“.
Þessu og mörgu fleiru miðlaði Jón
óspart til félaga sinna og má sjá bein
og óbein áhrif hans í málverkum
Kjarvals, enn meir Ásgríms, svo og
eftirkomenda svo sem Muggs, Jóns
Þorleifssonar, Kristínar Jónsdóttur,
Þorvalds Skúlasonar o.fl. o.fl Sumir
reyndu jafnvel að tileinka sér virðu-
legan og leiftrandi talsmáta hins frá-
bæra rökfræðings. Hér var ekki um
neina missýn að ræða heldur mynd-
ræna rökfræði sem staðið hefur yfir
frá dögum Grikkja, var endurnýjuð á
endurreisnartímabilinu, loks stokkuð
upp og tengd nýrri tímum með kenn-
ingum Cézannes um plastísk form og
hreina liti. Skrítið að nefna þetta ný-
akademisma og hamptroðinn óm af
tilverunni. Þá telst það frekar styrk-
ur málara en veikleiki að vera ekki of
háður lærimeistara sínum og þetta
vissi Matisse sjálfur manna best,
enda lokaði hann einkaskóla sínum er
hann uppgötvaði að allir nemendurn-
ir voru á leið að verða vasaútgáfur
hans. Hefði Matisse trúlega tekið of-
an fyrir Jóni fyrir sjálfstæði hans og
óvægri glímu við viðfangsefni og
formaheim uppruna síns. Skil
trauðla, að formlegt ferli í myndlist sé
óæðra óformlegu, frekar en að
strangflatalist Auguste Herbins sé
lakari kostur en hið mjúka form- og
litaferli málverka Jean Fautriers, –
art informel, sem íslenzkir fræðingar
nefna formleysu (!). Þá er ekki ýkja
löng leið frá stranga tímabilinu í list
Jóns Stefánssonar til glímu Þorvalds
Skúlasonar í flatamálverkinu. Loks
er nýakademismi afskaplega ljótt og
misvísandi orð yfir sígildan módern-
isma sem Jón var helstur fulltrúi fyr-
ir hér á landi. Og af hverju taka endi-
lega Jón Stefánsson fyrir sem
fulltrúa fastryðgaðs fókusar ráða-
manna Listasafns Íslands sem sá
þann kost vænstan að lifa landflótta í
Kaupmannahöfn, svona líkt og Júl-
íana Sveinsdóttir. Hvorug gátu lifað á
list sinni á Íslandi en ruddu sér braut
með eigin höndum. Án námslána eins
og galvaskar óbilgjarnar framvarð-
sveitir seinni tíma, eingetnir og blind-
ir á fortíðina. Til hins síðasta var lítill
markaður fyrir list Jóns í heimaland-
inu sem særði hann mjög. Hvorki
sanngjarnt né stórmannlegt að gefa í
skyn að þessi maður hafi verið og sé
ofmetinn.
Ekki úr vegi að minnast þess, að
þegar íslenzki málarinn Jón Stefáns-
son lést 1962 minntust öll aðaldag-
blöð á Norðurlöndum þess, yfirleitt
undir fyrirsögninni „Islands store
maler død“. Og hvað hafa landar hans
svo gert til að viðhalda þessari ímynd
hins mikla málara á Norðurlöndum,
og þá einkum Danmörku? Því er auð-
velt að svara; bókstaflega ekki neitt,
og því er hann flestum gleymdur
ytra, jafnvel í Kaupmannahöfn…
Er hér metnaðurinn helstur að
kasta fleiri rekum?
Sögufölsun/vanmat
Listsögufræðingurinn segir einnig,
að jafnvel væri hægt að tala um sögu-
fölsun varðandi þessa pýramynda-
hérarki í íslenzkri listasögu, að stilla
karlatríóinu upp sem Guði, föður,
syni og heilögum anda! Þeim fram-
slætti er vert að gefa gaum. Ég hef
einmitt verið gagnrýndur og þá helst
á bak og í útvarpinu fyrir tvær grein-
ar um fölsunarmálið svonefnda sem
ég hneigist til að skoða í víðara sam-
hengi en meintar málverkafalsanir
einar og sér. Hef um áraraðir hamrað
á að slík sögufölsun eigi sér stað hjá
listasöfnunum en einnig listsögu-
fræðingum, sem og starfsbræðrum
þeirra á Norðurlöndum. Á því sama
vakti danski málarinn Asger Jorn at-
hygli í sínu heimalandi fyrir tæpri
hálfri öld, ásamt rotinni listapólitík
sem átti þátt í að hann taldi sig
neyddan til að yfirgefa Danmörku og
tyllti eftir það ekki tá á danska jörð
nema sem gestur. Alveg víst að þó
nokkrir íslenzkir myndlistamenn
væru til muna betur settir í útlandinu
og má það vera íslenzkum ráðamönn-
um, sýningastjórum og listsögufræð-
ingum umhugsunarefni.
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 1. MARS 2001 31
ÚTSÖLULOK Á LAUGAVEGI
FIM., FÖS., & LAU.
5 VERÐ
490 990 1.490 1.990 2.990