Morgunblaðið - 05.07.2001, Blaðsíða 32

32 FIMMTUDAGUR 5. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ÞJÓÐFUNDUR Íslendinga 1851 erjafnan talinn einn þýðingarmesti at-burðurinn í sjálfstæðisbaráttu Ís-lendinga á 19. öld. Fundurinn var
haldinn í sal Lærða skólans og þar settu Ís-
lendingar, með Jón Sigurðsson í broddi fylk-
ingar, fram tillögur sem sjálfstæðisbaráttan
byggðist á allt þar til hún var unnin. Þó að
fundurinn hafi endað með upphlaupi og verið
slitið án þess að þau mál sem fyrir honum lágu
væru afgreidd, skýrðust kröfur Íslendinga með
honum og þar var lagður grunnur að frekari
baráttu fyrir sjálfstæði þjóðarinnar.
Hannes Hafstein orðar það svo í grein, sem
birtist í Andvara árið 1902, skrifaðri í tilefni
þess að 50 ár voru liðin frá þjóðfundinum:
„Jafnvel þótt þjóðfundur Íslendinga 1851,
sem menn höfðu beðið með mikill óþreyju og
svo góðum vonum, færði þeim ekki neinn sigur
í svipinn, gengi þunglega og endaði bæði
snubbótt og ískyggilega, þá er hann svo merki-
legur viðburður í sjálfu sjer og markar svo mik-
ils háttar tímabil í sögu Íslands, að hvorki hann
nje þeir menn, sem þar lögðu fram sína beztu
krapta Íslandi til heilla, mega fyrnast þjóð
vorri.“
Öll veröldin í uppnámi og miklir
viðburðir sýnast í vændum
Á fyrri hluta 19. aldar gengu frelsisöldur yfir
Evrópu. Franska byltingin 1789 hafði komið
róti á álfuna og í kjölfarið komu víða fram há-
værar kröfur um frelsi og réttindi til handa
borgurum.
Halldór Blöndal segir að rekja megi aðdrag-
anda þjóðfundar Íslendinga til júlíbylting-
arinnar í París árið 1830. Í kjölfar hennar hafi
Friðrik sjötti Danakonungur gefið út tilskipun
þess efnis að kallað skyldi saman ráðgjafaþing,
eins konar stéttaþing, fyrir Eydani, Jótland,
Slésvík og Holstein og kom þingið fyrst saman
á árunum 1835 til 1836. Um sömu mundir var
ungur Íslendingur að ljúka lögfræðiprófi í
Kaupmannahöfn, Baldvin Einarsson frá
Hraunum, sem hafði gefið út tímaritið Ármann
á Alþingi.
„Baldvin Einarsson skrifaði föður sínum bréf
sem sýnir glögglega hvaða áhrif júlíbyltingin
hafði. Þar sagði meðal annars: „Öll veröldin er í
uppnámi og miklir viðburðir sýnast í vændum.
Mannanna frelsisandi vaknar og krefst síns
réttar hjá konungum og einvaldsherrum“. Síð-
an segir hann frá því sem er að gerast í Dan-
mörku, stofnun stéttaþinganna og segir að ef
þetta kæmist á á Íslandi, þá fengjum við Al-
þingi aftur og þess væri mjög að óska,“ segir
Halldór.
Baldvin féll frá skömmu síðar en næstur reis
upp Tómas Sæmundsson ásamt öðrum Fjöln-
ismönnum.
„Næst gerist það að til valda kemur Kristján
áttundi Danakonungur, sem kannski hefur orð-
ið ástsælastur allra Danakonunga með Íslend-
ingum. Hann úrskurðaði, 20. maí 1840, að svo-
kölluð embættismannanefnd skyldi kölluð
saman á nýjan leik til að ráðgast um hvort ekki
væri rétt að koma á íslensku ráðgjafarþingi.
Þar nefnir hann hvort ekki sé rétt að kalla það
Alþingi,“ segir Halldór en þessum boðskap hafi
að sjálfsögðu verið tekið með miklum fögnuði,
eins og kvæði Jónasar Hallgrímssonar, Alþing
hið nýja, lýsi glögglega, en því lýkur með þess-
um orðum;
Vaki vaskir menn,
til vinnu kveður
giftusamur konungur
góða þegna.
„Vér
NÚ ÞEGAR 150 ár eru lið-in frá þjóðfundi Íslend-inga segir Halldór Blön-dal, forseti Alþingis, er
vert að staldra við og íhuga stöðu
þjóðarinnar og sjálfstæðis hennar.
„Ég er þeirrar skoðunar að þegar
við nú minnumst þjóðfundarins eftir
150 ár, í breyttum heimi, þá hljótum
við að íhuga stöðu okkar sem sjálf-
stæðrar þjóðar og hvernig við telj-
um að okkar málum verði best fyrir
komið. Trúum við því að við séum
okkar gæfu smiðir og eigum sjálfir
að ráða málum okkar, eða viljum við
gefa eftir og afsala okkur að hluta
okkar sjálfstæði og láta það í hend-
ur erlendum ríkjum,“ segir Halldór.
Hann nefnir þá kröfu sem lögð
var fram á þjóðfundinum um að lög-
gjafarvald og fjárveitingavald yrði í
höndum Íslendinga og að þeir
fengju að ráða öllum sínum málum.
„Ég held að við hljótum, Íslend-
ingar, ávallt að halda þessari kröfu
til streitu, vegna sérstöðu okkar og
vegna þess að smæð okkar er svo
mikil að okkur yrði nánast enginn
gaumur gefinn ef við yrðum hluti af
stærri og meiri heild. Ég trúi því að
við getum notið okkar í samfélagi
þjóðanna, þó að við höldum sjálf-
stæði okkar, sérstöðu og sérkenn-
um. Það er mín framtíðarsýn. Þetta
hefur ekkert með það að gera hvort
við viljum bjóða erlenda menn vel-
komna til Íslands, þá sem hér vilja
búa. Þeir verða að sjálfsögðu Ís-
lendingar með tímanum, alveg eins
og þeir Íslendingar sem fluttu til
vesturheims urðu Kanadamenn
með tímanum,“ segir Halldór.
„Það eru margir sem tala um það
núna að við eigum að ganga í Evr-
ópusambandið, sem allir eru þó
sammála um að feli í sér afsal á
sjálfsákvörðunarrétti okkar Íslend-
inga. Þessi hugmynd er ekki ný af
nálinni og hefur verið til áður í ýms-
um myndum. Svona til þess að
skýra málið með því að draga upp
ofurlítið ýkta mynd getum við
minnst þess að Jóni Sig
hraus hugur við því að Ísl
fengju fimm fulltrúa af 187
þinginu, og bætti ekki úr
þeir skyldu allir vera konu
ir.“
Sýn Jóns Sigurðsso
hefur ræst til fullnu
Halldór segir að þau ha
mál Íslendinga sem til umr
á þjóðfundinum hafi síðar
lykta leidd, Íslendingum ti
framdráttar, en auk kröfu
sjálfstæði þjóðarinnar hafi
lagður grunnur að frjál
skiptum milli ríkja.
„Að sumu leyti hefur
Sigurðssonar ræst til fulln
raun miklu áþreifanlegar
gat órað fyrir, því það viðh
að verða allsráðandi að
þjóða á milli skuli vera fr
Sigurðsson sá fyrir sér að
að verslun yrði frjáls myn
vegna betur því þá gætum
bestu kjara í viðskiptum o
sjáum að þetta er að geras
inum og samningur okka
Evrópska efnahagssvæði
því að viðskipti skuli vera f
sjáum líka að þróunin ver
næstu árum og áratugum
frelsi mun ná til fleiri þjóða
allsráðandi í veröldinni, vo
vænti.“
Það merki sem reist
á þessum fundi falli
Halldór bendir á að þjó
inn marki upphaf þess tím
líður frá því að Íslending
sjálfstæðiskröfur sínar fr
skipulögðum hætti, þanga
veldi og síðan lýðveldi va
Orðtakið „Vér mótmælum
verið kjörorð í baráttunni
150 ÁR
Sjálfstæðis-
baráttan er
ævarandi
Í dag eru 150 ár liðin frá því að Þjóðfundur
Íslendinga var settur. Þar settu Íslend-
ingar, með Jón Sigurðsson í fararbroddi,
fram kröfur sem sjálfstæðisbaráttan
byggðist á allt þar til hún var unnin.
Birna Anna Björnsdóttir ræddi við
Halldór Blöndal, forseta Alþingis, og bað
hann um að rifja upp sögu fundarins og
þýðingu hans og þeirra hugmynda sem þar
komu fram, fyrir sjálfstæði þjóðarinnar.
HANDRITIN STAFRÆN
ÞJÓÐFUNDURINN 1851
Fáir atburðir Íslandssögunnar erujafn ofarlega í vitund íslenskuþjóðarinnar og Þjóðfundurinn
árið 1851. Enn þann dag í dag, 150 árum
síðar, hafa þrjú orð, sem þar voru mælt,
sterka skírskotun: „Vér mótmælum all-
ir!“ Í þessum þremur orðum kristallast
sjálfstæðisbarátta Íslendinga og þjóðar-
vitund. Með þessum orðum var hinu er-
lenda valdi ögrað. Með þeim var krafti
hleypt í sóknina eftir sjálfstæði.
Þjóðfundurinn var haldinn að tilmæl-
um Friðriks VII. konungs árið 1848 eftir
að hann hafði fengið bænaskjal, sem
stuðningsmenn Jóns Sigurðssonar á Ís-
landi höfðu undirritað. Friðrik kom til
ríkis það byltingarár og kynnti þegar þá
fyrirætlan sína að afsala sér einveldi.
Jón Sigurðsson skrifaði „Hugvekju til
Íslendinga“ í Ný félagsrit og þar hélt
hann því fram að afsal einveldis yfir Ís-
landi væri málefni konungs og Íslend-
inga. Íslendingar hefðu gengið Noregs-
konungi á hönd 1262 án þess að
sameinast norsku þjóðinni og á sama
hátt játast undir einveldi Danakonungs
1662 án þess að sameinast dönsku þjóð-
inni. Þegar einveldið legðist af heimtuðu
Íslendingar sína gömlu réttarstöðu með
tilvísun í Gamla sáttmála. Málflutningur
Jóns byggðist því ekki á rökum þjóðern-
is heldur laga og í krafti hans hvatti Jón
Íslendinga til að halda fundi og senda
konungi bænaskrár um fullvalda stjórn-
skipan, þ.á m. að Alþingi fengi löggjaf-
arvald og fjögurra manna landsstjórn
bæri ábyrgð gagnvart Alþingi.
Konungur ákvað að engar ákvarðanir
skyldu teknar varðandi stöðu Íslands í
ríkinu fyrr en Íslendingar hefðu rætt
þau á sérstökum fundi á Íslandi. Af þeim
fundi varð hins vegar ekki fyrr en tæpum
þremur árum síðar.
Á Þjóðfundinum voru settar fram þær
tillögur, sem sjálfstæðisbaráttan byggð-
ist á þar til hún var unnin. Þjóðfundurinn
var settur 5. júlí og skömmu síðar barst
stjórnarskrárfrumvarp dönsku stjórnar-
innar ásamt herflokki, sem átti að af-
stýra uppþotum. Fundurinn kaus nefnd
til að fjalla um frumvarpið og samdi hún
nýtt frumvarp til stjórnskipunarlaga.
Frumvarpi konungs var hafnað með
þeim rökum að óviðunandi væri að leggja
æðstu völd á Íslandi í hendur dönskum
ráðherrum, sem ekki væru ábyrgir fyrir
Alþingi heldur dönskum stofnunum.
Um nefndarálit í stjórnskipunarmál-
inu átti að fjalla á fundi 9. ágúst. Trampe
greifi, fulltrúi konungs, ávarpaði fund-
inn fyrstur, atyrti þingheim fyrir seina-
gang, sagði íslenska frumvarpið óhæft til
umræðu og sleit fundi.
Jón Sigurðsson mótmælti þessari að-
ferð og sagði svo vitnað sé til greinar
Hannesar Hafstein í Andvara árið 1902:
„„Og ég mótmæli í nafni konungs og
þjóðarinnar þessari aðferð, og áskil
þinginu rjett til að klaga til konungs vors
yfir lögleysu þeirri, sem hjer er höfð í
frammi.“ Þá risu upp þingmenn og sögðu
einu hljóði: „Vér mótmælum allir“.“
Það má eflaust deila um nákvæmni
þessarar frásagnar og hefur til dæmis
verið dregið í efa að mótmæli þingmanna
hafi verið jafn einróma og haldið hefur
verið á lofti. Jón Sigurðsson háði sjálf-
stæðisbaráttuna hins vegar ekki einn og
má nefna ötula bakhjarla á borð við Jón
Guðmundsson og séra Hannes Stephen-
sen.
Halldór Blöndal, forseti Alþingis, seg-
ir í samtali við Morgunblaðið í dag að sýn
Jóns Sigurðssonar hafi að sumu leyti
ræst til fullnustu og í raun miklu áþreif-
anlegar en hann hefði getað órað fyrir.
Sjálfstæðisbaráttunni sé hins vegar ekki
lokið, hún sé ævarandi. Hann nefnir
kröfuna, sem lögð var fram á Þjóðfund-
inum um að löggjafar- og fjárveitingar-
vald yrði í höndum Íslendinga og þeir
fengju að ráða öllum sínum ráðum og
bætir við: „Eg held að við hljótum, Ís-
lendingar, ávallt að halda þessari kröfu
til streitu, vegna sérstöðu okkar og
vegna þess að smæð okkar er svo mikil
að okkur yrði nánast enginn gaumur gef-
inn ef við yrðum hluti af stærri og meiri
heild. Ég trúi því að við getum notið okk-
ar í samfélagi þjóðanna, þó að við höldum
sjálfstæði okkar, sérstöðu og sérkenn-
um. Það er mín framtíðarsýn.“
Einn af hornsteinum þess lýðræðis,
sem við nú búum við, var lagður á Þjóð-
fundinum í Reykjavík fyrir 150 árum.
Hann er einn af þeim atburðum, sem
mótuðu þá þjóð, sem í landinu býr. Vit-
undin um Þjóðfundinn er hluti þeirrar
undirstöðu, sem byggt er á nú og um
framtíð.
Hér byrjast saga af Eigli Skalla-grímssyni,“ stendur skrifað á
brúnu handriti, sennilega frá því um
1700. Handritið er ekki undir gleri á
safni og ekki er um að ræða ljósrit. Hér
er á ferð ljósmynd, sem er að finna á
Netinu. Myndina má stækka og skoða á
ýmsa vegu og er hana að finna á vefsetri,
sem nefnist Sagnanet og var formlega
opnað á mánudag.
Á Sagnanetinu eru geymdar íslenskar
fornbókmenntir á stafrænu formi.
Opnun Sagnanetsins er fagnaðarefni.
Þarna geta jafnt fræðimenn sem al-
menningur skoðað ljósmyndir af hand-
ritum og fylgir viðamikil skráning
þeirra. Hér er á ferð samstarfsverkefni
Landsbókasafns Íslands-Háskólabóka-
safns og Fiske-safnsins við Cornell-há-
skóla í Íþöku í New York-ríki. Einnig á
Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi
aðild að verkefninu auk þess sem Hag-
fræðistofnun Háskóla Íslands sá um
einn verkþátt.
Ýmsir styrkir voru veittir til verkefn-
isins, sem tók fjögur ár, og var sá
stærsti bandarískur.
Á Sagnanetinu er safn Íslendinga-
sagna og -þátta, drjúgur hluti norrænn-
ar goðafræði, biskupasögur, helgisögur
og postulasögur auk samtíðarsagna. Á
vefsetrinu eru nú um 360 þúsund blað-
síður, þar af rúmlega 200 þúsund frá
Landsbókasafni og Árnastofnun, en um
150 þúsund blaðsíður frá Fiske-safninu.
Gert er ráð fyrir að blaðsíðufjöldinn
verði um 400 þúsund þegar Sagnanetið
er fullgert.
Fjarlægðir hafa oft staðið vinnu
fræðimanna fyrir þrifum. Með Netinu
hafa orðið miklar breytingar í þeim efn-
um og er Sagnanetið skýrt dæmi um
það. Myndirnar af handritasíðunum eru
ótrúlega skýrar og ekki dregur úr
skerpunni þegar þær eru stækkaðar.
Framtak af þessu tagi er ekki aðeins
starfandi fræðimönnum til framdráttar
heldur einnig til þess fallið að vekja
áhuga nýrra kynslóða, sem nú eiga þess
kost að grúska í íslenskum fornbók-
menntum á nútímalegum vettvangi.
Framlögum til þessa verkefnis hefur
verið vel varið og árangurinn til fyrir-
myndar.