Morgunblaðið - 31.08.2001, Blaðsíða 18

VIÐSKIPTI
18 FÖSTUDAGUR 31. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FORSVARSMENN atvinnulífsins
og bankanna greinir á við Seðlabank-
ann um hvort tímabært sé að lækka
vexti strax. Þeir benda á
að merki séu komin
fram um samdrátt í
efnahagslífinu og segja
að fyrirtæki séu að slig-
ast undan háum vöxt-
um. Greinileg merki séu
um samdrátt og ekki
seinna vænna að lækka
vexti til að stemma stigu
við hrinu gjaldþrota ein-
staklinga og fyrirtækja.
Í vefriti fjármála-
ráðuneytis, fjr.is í gær
kemur fram að fjár-
málaráðuneytið sé
þeirrar skoðunar að
tímabært sé að huga að
lækkun vaxta. Ýmsar
hagstærðir gefi til kynna að sam-
dráttar sé farið að gæta í skatt-
tekjum og veltusköttum og styðji töl-
ur fyrir maí, júní og júlí þessa
skoðun. „Þannig má segja að allar
helstu vísbendingar um þróun efna-
hagsmála styðji þá skoðun að veru-
lega hafi dregið úr umsvifum í efna-
hagslífinu að undanförnu og að
fremur séu horfur á samdrætti en
þenslu á næstunni,“ segir í vefriti
fjármálaráðuneytisins í gær.
Erfitt að meta áhrif vaxtabreytinga
Gylfi Magnússon, dósent við Há-
skóla Íslands, segir að sjónarmið
Seðlabankans um að lækka ekki vexti
sé eðlilegt enda gefi hagtölur ekki til-
efni til lækkunar vaxta að svo stöddu.
Gylfi segir jafnframt að það séu í
raun margar ástæður fyrir því nú að
það sé verðbólguþrýstingur í hag-
kerfinu. Hluti af skýringunni er áhrif
gengislækkunar á innflutningsverð-
lag og kostnaðarhækkanir vegna
kjarasamninga. Þetta séu tvær
helstu ástæður fyrir verðbólguþrýst-
ingi nú. „Vextir eru eitt af þeim tækj-
um sem hið opinbera getur notar til
að stýra efnahagslífinu. Þeir virka í
grófum dráttum á þann veg að þegar
vextir eru mjög háir fara fyrirtæki og
einstaklingar síður út í
fjárfestingar og auka
umsvif sín. Þegar vext-
ir eru háir geta fyrir-
tæki jafnvel lent í erf-
iðleikum með að halda
uppi þeim umsvifum
sem þau hafa verið
með áður,“ segir Gylfi.
„Þetta dregur smám
saman úr heildareftir-
spurn í hagkerfinu og
róar það. Það er hug-
myndin á bak við það
að háir vextir dragi úr
verðbólgu. Annað
skiptir auðvitað máli
og það er náið sam-
band á milli vaxta og
gengis þannig að ef vextir eru háir
dregur það að öðru jöfnu fjármagn
inn í landið og veldur því að það verð-
ur spurn eftir íslenskum krónum sem
styrkir gengi krónunar.
Tafir á virkni vaxta
Ef vextir eru lækkaðir er hætta á
því að gengið lækki og þar með að
verðlag hækki á sama tíma þó að ekki
væri nema vegna þess að innfluttar
vörur hækki í verði.“ „Seðlabankinn
væri í nokkuð annarri stöðu hefði
gengið verið stöðugt, þá væri vænt-
anlega talsvert minni þrýstingur á
verðlag. Það er síðan annað mál að
gengið var of hátt og hlaut að lækka.“
Aðspurður hvort það sé hugsanlegt
til skamms tíma að vextir hafi engin
áhrif á verðbólgu segir Gylfi að það
sé erfitt að meta það hvað vaxtatækið
virki hratt og að háir vextir geti jafn-
vel ýtt undir verðbólgu að því leyti að
fyrirtæki reyni að ýta hækkandi
vaxtakostnaði út í verðlag. Þetta geti
ýtt undir keðjuverkun hækkandi
verðlags þar sem eins fyrirtækis af-
urðir séu annars aðföng og þannig
hækki allt koll af kolli. Hægja þurfi á
þessari hringrás og vextirnir séu eitt
tæki til þess þegar til lengri tíma er
litið. „Það er lítt umdeilt að það verði
aðeins að standa á bremsunni til að
verðbólgan aukist ekki en það eru
einnig aðrir þættir sem skipta miklu
máli eins og ríkisfjármál í þessu sam-
bandi.
Skortur á aðhaldi hjá
ríki og sveitarfélögum
Það eru margar ástæður fyrir því
að vextir eru háir á Íslandi,“ segir
Gylfi og ein af þeim er sú að ríkisfjár-
málum, þ.e. ríkisútgjöldum og skött-
um, hefur ekki verið beitt til að róa
hagkerfið. Aðspurður hvort það sé
einhver von um að vextir hér á landi
verði sambærilegri við það sem ger-
ist í Evrópu eða Bandaríkjunum seg-
ir Gylfi að hluti af skýringunni sé sá
að íslenska krónan sé lítill og veikur
gjaldmiðill sem útlendingar vilji ekki
eiga mikið af. Þá hafi aldrei byggst
upp hefð fyrir því að spara á Íslandi.
Menn lærðu af reynslunni af að spara
á verðbólguárunum og það sé enn
ákveðin tortryggni í garð þess að
leggja til hliðar. Enn eimi eftir af
þeirri hugsun að lán sé eins konar
happdrættisvinningur. Meðan menn
hugsa þannig þurfa vextir að vera
harkalega háir til hafa umtalsverð
áhrif á neyslu og eftirspurn. Að-
spurður hvort vaxtastig hafi þá ein-
hver áhrif segir Gylfi að svo sé. Til
dæmis sé farið að þrengja að fjár-
málastofnunum þannig að þær geti
lítið lánað. „Mörg fyrirtæki kunni því
að standa frammi fyrir því að það sé
ekki spurning um hve háa vexti þau
þurfa að greiða heldur að þau hrein-
lega fái ekki fyrirgreiðslu. Þá eru
menn settir upp við vegg og þving-
aðir til að draga saman seglin. Þetta
er mjög sársaukafull leið til að berj-
ast við verðbólgu,“ segir Gylfi.
„Lausafjárskortur bankanna get-
ur haft alvarleg áhrif á fyrirtækin,
þau taki til við að spara á öllum svið-
um og það valdi keðjuverkun. Fyr-
irtæki geti jafnvel ekki greitt reikn-
inga, þá lendi viðskiptavinir í vand-
ræðum og svo framvegis. Erfitt sé að
leysa þetta vandamál á meðan vextir
séu svo háir. Fjármálastofnanir lendi
í því að velja og hafna þeim viðskipta-
vinum sem þeir veiti fyrirgreiðslu,
þannig sé þetta óþægilegstaða fyrir
bankanna. Fjármálastofnunum sé
því stillt upp við vegg þegar við-
skiptavini vantar meira fjármagn en
bankanir hafi ekki svigrúm til að
bregðast við þörfum allra.“
Gylfi bætir því við að þessi staða
eigi þó ekki við um öll fyrirtæki. Út-
flutningsfyrirtæki séu mörg í nokkuð
annarri stöðu hvað þetta varðar, þau
eru síður næm fyrir peningamála-
stefnu Seðlabankans. Þeirra tekjur
séu í erlendri mynt og þau eigi auð-
veldara með að leita eftir erlendu
lánsfé. Samkeppnisstaða þeirra sé nú
mun betri en í fyrra og þegar talað sé
um hvort hagkerfið stefni í samdrátt
þurfi ekki annað en að líta til sam-
keppnisstöðu útflutningsatvinnuveg-
anna til að sjá að hagkerfið sé ekki
komið að fótum fram.
Ekki hægt að búa við svo
háa vexti til langs tíma
Aðspurður hvort hann sé sammála
því mati Seðlabankans að ekki sé
tímabært að lækka vexti segir Gylfi
að hann treysti sér ekki tli að mæla
með að lækka vexti á þessum tíma-
punkti. „Ég tel þó að það sé ekki
hægt að búa við þessa háu vexti til
langframa og ég er viss um að Seðla-
bankinn er sammála því mati. Það
kemur niður á hagvexti og framleiðni
þegar til lengdar lætur. Íslenska hag-
kerfið og fyrirtæki hér þurfa að búa
við svipuð skilyrði og önnur fyrirtæki
í Vestur-Evrópu hvað fjármögnun
varðar. Þessi tímapunktur núna þeg-
ar verðbólgan er þetta há er þó ekki
réttur til að sleppa hendinni af
bremsunni.“ Gagnrýnisraddir hafa
heyrst um að Seðlabankinn sé ekki að
vinna með tímanlegar upplýsingar
um þróun efnahagslífs og segir Gylfi
að það sé ávallt spurning hvort seðla-
bankar almennt geti tímasett ákvarð-
anir sínar rétt og þetta vandamál
tengist öllum hagstjórnartækjum. Í
fyrsta lagi tekur nokkurn tíma að
átta sig á því hvað er að gerast,
ákveða viðbrögðin og síðan taki tölu-
verðan tíma fyrir hagstjórnartækin
að hafa þau áhrif sem til var ætlast.
Vaxtaákvarðanir Seðlabankans taki
þó til dæmis styttri tíma að virka
heldur enn til dæmis breytingar á
ríkisútgjöldum og sköttum. Seðla-
bankinn verður eðli málsins sam-
kvæmt að taka mið af þeim stærðum
sem liggja fyrir. Auðvitað byggi
menn einnig á spám fram í tímann en
þær eru auðvitað bara spár en ekki
staðreyndir. Verði til dæmis tekin
ákvörðun um byggingu álvera sé allt
eins líklegt að Seðlabankinn standi
jafnvel enn fastar á háu vaxtastigi til
þess að varna því að þenslan verði of
mikil. Samanburður við aðgerðir
bandaríska seðlabankans hefur verið
nokkuð í umræðunni en bankinn hef-
ur lækkað vexti hratt á undanförnum
mánuðum. Gylfi segir að samanburð-
ur við Bandaríkin sé raunhæfari en
oft áður, bæði löndin séu að koma út
úr löngu hagvaxtarskeiði. Hins vegar
sé þetta ekki samanburðarhæft að
því leyti að það sé ekki sérstakur
verðbólguþrýstingur í Bandaríkjun-
um eins og hér og ekki mikil teikn á
lofti um slíkt. Hagvöxtur sé lítill og
atvinnuleysi að aukast, hér á landi sé
hins vegar einungis um 1% atvinnu-
leysi og 8% verðbólga og enn tals-
verður halli á viðskiptum við útlönd.
Þetta séu ekki merki um að örva
þurfi hagkerfið heldur þvert á móti
að hagkerfið keyri aðeins hraðar en
það ráði við. Laun hafi einnig aukist
umfram framleiðniaukningu hér í
meira mæli en í Bandaríkjunum og
það hefur þensluhvetjandi áhrif segir
Gylfi Magnússon, dósent við við-
skipta- og hagfræðideild Háskóla Ís-
lands.
Vaxtalækkun
á næsta leiti?
Aðhaldssöm peningamálastefna Seðlabankans og tímasetningar
vaxtalækkunar hafa vakið upp líflegar umræður. Tómas Orri
Ragnarsson heyrði í Má Guðmundssyni, yfirhagfræðingi Seðla-
banka, og Gylfa Magnússyni, dósent við Háskóla Íslands.
Gylfi Magnússon
 
 
    !!
 " #     !!
 

 




 

 

!

"

 
!

"

  
 !
Heimild/Þjóðhagsstofnun
MÁR Guðmundsson, yfirhagfræðingur Seðla-
bankans, segir að í litlu, opnu hagkerfi eins og
Íslandi séu nánustu ákvörðunarþættir verð-
bólgu launabreytingar umfram
framleiðniaukningu og geng-
isþróun.
Már segir að gengið hafi
mun meiri áhrif á verðbólgu
hér vegna þess hve Ísland er lít-
ið hagkerfi og hafi hátt hlutfall
inn- og útflutnings. Áhrif geng-
isbreytinga hafi því meiri áhrif
hér en í stærri hagkerfum.
Bent hefur verið á að vaxtastig
hafi ekki eins mikil áhrif á
ákvarðanir um fjárfestingar
hérlendis og erlendis. Að-
spurður hvaða áhrif vextir hafi
á fjárfestingar innlendra aðila
segir Már að áhrif vaxtabreyt-
ingar á heildareftirspurn, það
er fjárfestingar og einkaneyslu
til samans, hafi verið skoðuð af bankanum og
svo virðist sem sambandið hérlendis sé ekki í
megindráttum ósvipað og er erlendis. Hækk-
un vaxta dregur úr eftirspurn eftir ákveðinn
tíma sem síðan hafi áhrif til lækkunar á verð-
bólgu. En það sé misjafnt hvernig áhrifin komi
fram á milli landa og þar getur spilað inn í um-
fang skuldsetningar, vægi breytilegra eða
fastra vaxta, verðtrygging, fyrirkomulag hús-
næðisfjármögnunar og vægi hlutabréfamark-
aða.
Spurður um tímatöf á vaxtalækkunum segir
Már að tíminn sem taki fyrir vaxta-
lækkanir að bíta sé misjafn. Áhrif-
in á gengi og önnur eignaverð geta
komið fram nær samstundis en
áhrifin á eftirspurn og verðbólgu
koma yfirleitt að mestu fram á 6–
18 mánuðum og að fullu á um
tveimur árum. Þetta hafa rann-
sóknir bæði hérlendis og erlendis
staðfest.
Aðspurður hvort Seðlabankinn
hyggist lækka vexti segir Már að
bankinn spái því að verðbólga
muni lækka á næstunni. Þær vænt-
ingar og spáin byggist hins vegar á
því að peningamálastefnan verði
áfram aðhaldssöm og hagkerfið
kólni. „Við teljum ekki tímabært
þegar allt er skoðað á þessum
tímapunkti að lækka vexti,“ segir Már og bæt-
ir við að þetta sé auðvitað alltaf til stöðugs
endurmats og í þessu efni horfum við aðallega
fram í tímann. „Framtíðin er hins vegar óviss
og sem dæmi um það höfum við frá síðasta
hausti verið að heyra umræðu um að nú sé
hagkerfið að steypast. Í upphafi ársins voru
ýmsir á því að allt væri á hraðri niðurleið. Nið-
urstaðan er hins vegar sú að hagvöxtur á fyrri
hluta ársins fór varla niður fyrir jafnvæg-
isvöxt enda vinnumarkaður enn mjög spennt-
ur. Það getur vel verið að framundan sé sam-
dráttur og við reiknum reyndar frekar með
því að svo verði. Hann er jafnvel að einhverju
leyti óhjákvæmilegur eftir langt skeið mikillar
ofþenslu. Ég held að það séu ekki mörg dæmi
um lönd sem hafa komið út úr svona skeiði án
einhvers samdráttar, segir Már. Það sem
Seðlabankinn gerir er að reyna að ná fram
verðbólgumarkmiði sínu sem er að verðbólga
verði um 2,5% í síðasta lagi fyrir árslok 2003.
Nú er verðbólgan langt fyrir ofan það og verð-
bólguvæntingarnar einnig, segir Már. Þegar
vissan um að markmiðið er að nást verður
meiri en hún er núna er ljóst að svigrúmið til
vaxtalækkana eykst, þetta er því að hluta
spurningin um tímasetningu, segir Már. Seðla-
bankinn horfi til langs tíma á meðan aðrir
horfi kannski til skemmri tíma, jafnvel ekki
lengur en til hálfs árs eða svo. Auðvitað skilur
maður það að þeir sem eru komnir í erfiðleika
vilji lægri vexti og auðvitað viti bankinn að há-
ir vextir hafi áhrif á hag fyrirtækja. Bankinn
vill að sjálfsögðu lækka vexti þegar það er
óhætt, okkar mat er hins vegar það að ekki sé
óhætt að lækka vexti nú,“ segir Már.
Aðspurður hvort ekki sé erfitt að horfa á
verðhækkanir af hálfu ríkis og sveitarfélaga
nú segir Már að svo sé en að þær séu að hluta
afleiðing af kostnaðarhækkunum og þenslu
undanfarið. „Það er ekki gott fyrir verðbólgu
til lengdar ef afleiðingin af því að halda aftur
af opinberum gjaldskrám er hallarekstur. Til
að halda niðri gjaldskám hins opinbera til
lengdar þarf því að koma til hagræðing og
niðurskurður,“ segir Már.
Aðspurður hvort vaxtastefna Seðlabanka
hafi ekki lítil áhrif á stærri fyrirtæki sem fjár-
magni sig að stórum hluta erlendis segir Már
að vissulega hafi það til dæmis verið þannig í
fyrra að erlendar lántökur drógu úr aðhaldi
peningastefnunnar þótt þær hafi ekki tekið
það úr sambandi. Nú sé hins vegar staðan önn-
ur og aðilum er ljósari sú áhætta sem fylgir er-
lendum lántökum. Vaxtastefna Seðlabankans
virkar því betur, annars væru kvartanir ekki
svona miklar nú, segir Már og bendir á þver-
sögnina í því að menn segi annas vegar að inn-
lendir vextir bíti ekki en hins vegar kvarti þeir
hástöfum yfir háum vöxtum sem fólk og fyrir-
tæki séu að sligast undir. Már segir að lokum
aðspurður hvað hann myndi gera ef hann væri
forstjóri fyrirtækis að hann sé enginn sérfræð-
ingur í rekstri þeirra. Hins vegar myndi hann
líklega í ljósi aðstæðna halda að sér höndum í
fjárfestingu, leita leiða til hagræðingar í
rekstri og greiða niður skuldir. Í dag er það
ein besta fjárfestingin,“ segir Már Guðmunds-
son, yfirhagfræðingur Seðlabanka Íslands.
Már Guðmundsson
Gengið hefur meiri áhrif á verðbólgu
tomasorri@mbl.is