Morgunblaðið - 31.08.2001, Síða 34

MINNINGAR
34 FÖSTUDAGUR 31. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í
nýjustu skáldsögu banda-
ríska rithöfundarins
Johns Irvings, The
Fourth Hand (Fjórða
höndin), sem kom út fyrr
í sumar, segir frá sjónvarps-
fréttamanninum Patrick Wall-
ingford, sem verður fyrir því óláni
(svo ekki sé nú dýpra tekið í ár-
inni) að missa aðra höndina í
ljónskjaft. Þetta er saga um yf-
irborðsmennsku og sýnd-
armennsku, og þann mikla mun
sem er á þessu tvennu. (Og þetta
er auðvitað líka saga um margt
annað.)
Patrick sjónvarpsfréttamaður
er beinlínis að upplagi fremur
grunnur gæi –
en engu að
síður af-
skaplega góð-
ur gæi. Því að
þrátt fyrir yf-
irborðs-
mennskuna er ekki í honum nein
sýndarmennska. Hann er sannur
í sinni yfirborðsmennsku. En þótt
hann sé, að því er virðist, lítið
annað en yfirborðið, þá hefur
hann engu að síður það sem til
þarf til að vera góð manneskja.
Þannig má líka segja að The
Fourth Hand sé saga um það
hvernig Patrick sjónvarps-
fréttamaður finnur dýpt og merk-
ingu í lífinu.
En um leið er Irving að gagn-
rýna sýndarmennskuna í frétta-
flutningi bandarískra sjónvarps-
stöðva. Að því leyti er þetta alveg
dæmigerð Irving-saga: Saman við
fyndinn og grípandi söguþráð fer
þjóðfélagsgagnrýni.
Það sem kemur Patrick áfram í
sjónvarpsfréttamennskunni er
fyrst og fremst útlitið. Og konur
vilja sofa hjá honum. Og konur
vilja alveg endilega eignast börn
með honum. Þetta gerir að verk-
um að Patrick þarf lítið að hafa
fyrir því að ná athygli – hún kem-
ur til hans. (Fregnir herma að
verið sé að undirbúa kvikmynd
eftir sögunni, og heyrst hefur að
George Clooney verði í hlutverki
Patricks sjónvarpsfréttamanns.)
Þannig má segja að Patrick
sjónvarpsfréttamaður verði fórn-
arlamb eigin yfirborðs – útlits
síns – og skilja má The Fourth
Hand sem sögu af baráttu hans
við að finna dýpt í sjálfum sér. Og
um leið og hann byrjar baráttuna
við eigin yfirborðsmennsku byrj-
ar hann baráttu gegn sýnd-
armennskunni í sjónvarpsfrétt-
unum.
Að missa höndina í ljónskjaft
gerir Patrick sjónvarpsfrétta-
mann samstundis heimsfrægan,
en í rauninni hefur það ekki af-
gerandi áhrif á líf hans. Frægð
hefur jú bara með yfirborðið að
gera, og yfirborðið var þegar orð-
ið heimavöllur Patricks, þannig
að frægðin breytti litlu. Það sem
fyrst þokar Patrick út á nýjar
slóðir er grámyglulegur, róttæk-
ur femínisti á sextugsaldri, sem
heitir því dramatíska nafni
Evelyn Arbuthnot.
Hún Arbuthnot er á sinn hátt
alveg jafnyfirborðskennd og Pat-
rick sjónvarpsfréttamaður, en
með þveröfugum formerkjum.
Hún hjúpar sig grámyglunni og
gefur þannig í skyn að hún sé
ekkert nema það sem undir býr.
En þegar á reynir er hún eig-
inlega mun fordómafyllri en
Patrick yfirborðsmaður – hún
bara hefur aðra fordóma – og eins
og allar aðrar konur langar hana
óstjórnlega til að sofa hjá Patrick.
En líkt og Patrick er hún
Arbuthnot gæðablóð, þótt hún sé
kannski í grynnra lagi.
(Í persónunni Arbuthnot má að
sumu leyti heyra enduróm af
þeirri gagnrýni sem Irving beindi
gegn sýndarmennsku femínism-
ans í skáldsögunni The World Ac-
cording to Garp.)
Sjónvarpsstöðin sem Patrick
vinnur hjá er ein af þessum stöðv-
um sem sendir út fréttir allan sól-
arhringinn. En það má draga
stórlega í efa að í rauninni séu
það „fréttir“ sem stöðin sendir út.
Fregnir af furðulegum atburðum,
fáránlegum slysum og hvers kon-
ar afskræmingu eru sérsvið þess-
arar stöðvar – enda er hún upp-
nefnd „hörmungastöðin“.
Það er í þessu sem sýnd-
armennska sjónvarpsfréttanna er
fólgin – að draga fram fáránlegar,
samhengislausar undantekningar
og segja að þær séu það sem er
fréttnæmt í heiminum. Það sem
meira er, markmiðið er í rauninni
ekki það að segja frá því sem er
að gerast í heiminum, heldur er
markmiðið að fá sem flest fólk til
að horfa, og þar með að fá sem
flesta til að auglýsa, og þar með
að ná sem mestum hagnaði, og
þar með að gera fjárfestana og
hluthafana sem ánægðasta.
Það er auðvitað ekkert rangt
við þetta í sjálfu sér. Þetta er
ósköp einfaldlega eðlilegur fyr-
irtækisrekstur. En það sem er
óeðlilegt er að um leið og þetta er
hinn raunverulegi drifkraftur
sjónvarpsfréttanna er látið líta út
fyrir að drifkrafturinn sé annar –
það er að segja að flytja fréttir af
því sem er markvert að gerast í
heiminum. Það er þessi sýnd-
armennska sem gagnrýni Irvings
beinist að. Að menn séu að sýnast
vera að gera annað en þeir eru að
gera.
Eins og að ofan er nefnt er The
Fourth Hand blanda af grípandi
sögu og félagslegri ádeilu, og að
því leyti mjög dæmigerð skáld-
saga frá hendi Irvings. En sagan
er líka að þessu leyti óvenjuleg
nútímaskáldsaga – eins og reynd-
ar flestar skáldsögur Irvings eru.
(Hann hefur sjálfur sagt að hann
sé eiginlega nítjándu aldar höf-
undur í stíl Dickens.)
Það er einkum tvennt sem ger-
ir að verkum að sögur Irvings eru
öðru vísi en flestar þær sögur
sem nú eru skrifaðar. Í fyrsta
lagi, að þótt mikið pláss fari í per-
sónusköpun eru bækur hans ekki
innhverfar sálarkrufningar. Í
öðru lagi: Þótt í sögum Irvings sé
jafnan að finna félagslega ádeilu
er það sjaldnast háðsádeila. Það
er yfirleitt ekkert háð (íronía) í
sögum Irvings – bara húmor.
Þær eru blátt áfram; kannski
mætti segja að þær séu mest á yf-
irborðinu – dálítið eins og Patrick
sjónvarpsfréttamaður.
Yfirborðs-
mennska
„Allir sem þekktu hann voru sannfærðir
um að hann væri náungi sem með tím-
anum yrði sáttur við að vera einhentur.
Auk þess var hann sjónvarpsfréttamað-
ur. Er ekki ein hönd nóg í því starfi?“
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
John Irving: The Fourth Hand.
Mikill öðlingur og mannvinur er
horfinn sjónum okkar bræðranna í
Oddfellowstúkunni nr. 5, „Þórsteini“
I.O.O.F. Elskulegri, hjálpfúsari og
áreiðanlegri vin og bróður en hann er
vart hægt að hugsa sér. Hann var
Oddfellow eins og þeir gerast bestir
og naut óskertrar virðingar okkar
allra.
Þó að þessi bróðir okkar hafi ávallt
látið lítið á sér bera setti hann í hóg-
værð sinni mark sitt á samtíð sína í
ýmsu sem hann tók sér fyrir hendur.
Hann var líka öflugur baráttumaður
fyrir margvíslegum umbóta- og
mannúðarmálum auk þess að vera
brautryðjandi í baráttumálum stétt-
ar sinnar.
Sigurður Hilmar var nýorðinn 87
ára er hann lést. Hann fæddist í
Kaupmannahöfn í ágúst 1914, örfá-
um dögum eftir að fyrri heimsstyrj-
öldin hófst. Hann var elstur fimm
systkina, fjögurra bræðra og einnar
systur sem var yngst og lifir hún
bræður sína. Foreldrarnir, þau Ingi-
björg S. Sigurðardóttir frá Haust-
húsum í Eyjahreppi og Ólafur Ein-
arsson vélfræðingur, frá Ána-
naustum í Reykjavík, höfðu búið í
Danmörku frá 1911 og voru þar við
nám og vinnu þar til þau fluttust aft-
ur heim til Íslands árið 1922.
Sigurður hóf nám í Landakots-
skóla strax eftir heimkomuna en lauk
barnaskólaprófinu frá Miðbæjarskól-
anum vorið 1928. Löngu síðar settist
hann í Ungmennaskólann í Reykja-
vík (síðar Gagnfræðaskólinn í
Reykjavík) og tók gagnfræðapróf
vorið 1939. Með því lauk eiginlegri
skólagöngu hans en menntunarhung-
ur hans var mikið og sótti hann fjölda
námskeiða í ýmsum greinum langt
fram eftir ævinni.
Eftir barnaskólann stóð hugur Sig-
urðar helst til náms í vélsmíði en tæki-
færin til að koma nemum í iðnnám á
þessum árum – í upphafi kreppunnar
miklu – voru mjög af skornum
skammti, nema þá helst í gegnum
„klíku“, eins og það var kallað. Á ung-
lingsárunum stundaði Sigurður
margs konar íhlaupavinnu, þegar
hana var að fá, m.a. í vegavinnu, sem
„kúskur“, við handámokstur á hest-
vagna, við skurðgröft með haka og
skóflu ein að vopni, eyrarvinnu í
Reykjavík við uppskipun á fiski úr
togurum og uppskipun úr kola- og
saltskipum en kol og salt voru þunga-
flutningar þessa tímabils og voru flutt
til landsins í miklu magni, kolin til
upphitunar hýbýla í bæjum landsins
og til reksturs kaupskipa- og fiski-
skipaflotans og saltið sem aðalhjálp-
arefnið til framleiðslu dýrmætustu
framleiðsluvara landsins, saltfisksins
og saltsíldarinnar.
Áhugi Sigurðar hafði strax á unga
aldri beinst að vélfræði og öðrum
tæknilegum efnum og hélst svo með-
an líf og heilsa entust og las sér til um
allt sem hann festi hönd á í þeim efn-
um. Hann þótti strax glúrinn í með-
ferð véla og flókinna tóla og tækja og
var aðeins á milli tektar og tvítugs er
faðir hans treysti honum fyrir stjórn
SIGURÐUR HILMAR
ÓLAFSSON
✝ Sigurður HilmarÓlafsson fæddist
í Kaupmannahöfn 9.
ágúst 1914. Hann
andaðist 20. ágúst
síðastliðinn. Foreldr-
ar hans voru hjónin
Ingibjörg Sigríður
Sigurðardóttir, fædd
í Hítarnesi, Kolbeins-
staðahreppi, en oft-
ast kennd við Haust-
hús í Eyjahreppi í
Snæf.- og Hnappa-
dalssýslu, og Ólafur
Einarsson, vélfræð-
ingur, fæddur í Ána-
naustum í Reykjavík. Sigurður
átti þrjá bræður, þá Árna, Brynj-
ólf Björgvin og Einar Bjarna, sem
allir eru látnir, og eina systur,
Fríðu Björgu.
Sigurður Hilmar bjó í Reykja-
vík og var ókvæntur og barnlaus.
Bálför Sigurðar fer fram frá
Fossvogskapellu í dag og hefst at-
höfnin klukkan 15.
trillubáts sem Ólafur
rak á þessum árum til
flutninga á mjólk (og
farþegum) úr Viðey til
Reykjavíkur og á fólki í
skemmtisiglingum um
Sundin blá, út í Engey
og Viðey, og í kringum
erlend skemmtiferða-
skip sem heimsóttu
landið að sumarlagi. Á
þessum báti fylgdi Sig-
urður líka hinum
fræknu sundköppum
millistríðsáranna í af-
rekssundum þeirra, frá
Engey og/eða Viðey að
Steinbryggjunni gömlu í Reykjavík-
urhöfn. Þetta voru árvissir viðburðir
og töldust til fræknustu íþróttaaf-
reka þessa tímabils og drógu að sér
fjölda áhorfenda. Þá unnu þeir feðg-
ar við að flytja farþega um borð í sjó-
flugvélar Flugfélags Íslands (eldra),
Súluna og Veiðibjölluna. Eitt af því
sem Sigurður var hvað hreyknastur
af var aðstoð sú sem hann og faðir
hans veittu leiðangri 24 ítalskra flug-
véla undir stjórn Balbos hershöfð-
ingja, flugmálaráðherra Ítalíu, er
þeir áttu viðdvöl hér í Vatnagörðum í
júlí 1933 á leið sinni til Chicago.
Árið 1929 hóf Sigurður störf hjá
Kjötbúð Hjalta Lýðssonar en Hjalti
var kunnur kjötkaupmaður í Reykja-
vík í þann tíð og rak nokkrar versl-
anir í Reykjavík allt fram yfir miðbik
nýliðinnar aldar. Sigurður byrjaði
þarna sem sendill en vann sig fljótt
upp í störf sem kjötiðnaðar- og af-
greiðslumaður. Á haustdögum 1936
hætti Sigurður störfum hjá Hjalta
Lýðssyni og fór til Kaupmannahafn-
ar. Þar sótti hann tvö námskeið í
kjötvinnslu hjá Teknologisk Institut í
Höfn og í framhaldi af þeim réð hann
sig til frekari starfsþjálfunar hjá
stórfyrirtækinu Larsen & Skoren-
borg, Födevarer en Gros og nam
kjötframleiðslutæknina hjá fag-
mönnum þess fyrirtækis fram á mitt
ár 1937 er hann sneri heim. Honum
bauðst starf hjá Pöntunarfélagi
verkamanna, sem stuttu síðar varð
að Kaupfélagi Reykjavíkur og ná-
grennis, öðru nafni KRON, en hætti
þar eftir þriggja ára strit vegna mik-
illar óánægju með aðbúnaðinn sem
honum var skaffaður og var ekki í
neinu samræmi við þaðsem hann
hafði kynnst ytra og vildi byggja upp
hér.
Sigurður lá ekki á þekkingu sinni
og miðlaði þeirri tækni, sem hann
hafði aflað sér meðal starfsbræðra
sinna í Reykjavík, um pylsugerð,
rétta sundurhlutun og frágang kjöt-
skrokka, úrbeiningu kjöts, reykingu
þess og framleiðslu á alls kyns
áleggsvörum. Á þessum árum hjá
KRON lagði Sigurður mikið á sig til
að koma fagfélagi kjötiðnaðarmanna
á legg en hafði ekki erindi sem erfiði í
það skiptið. Honum tókst á hinn bóg-
inn að koma í framkvæmd hugmynd
sinni að frysta blóð til sláturgerðar
sem gerði kjötiðnaðarmönnum kleift
að hafa nýtt slátur á boðstólum allt
árið um kring í stað þess að hafa að-
eins getað boðið það í sláturtíðinni.
Næstu starfsvettvangar Sigurðar
voru vélaverslun G.J. Fossberg þar
sem hann var við afgreiðslustörf í
átta ár og, í önnur átta ár, hjá Loft-
leiðum h.f. þar sem hann sá um lag-
erhald Loftleiða á varahlutum og
matvælum.
Þegar hér er komið sögu, um 1952,
gengur Sigurður til félags við föður
sinn sem hafði með höndum einka-
umboð og sölu á dieselvélum frá
skoska vélaframleiðandanum Kelvin
Diesel. Þessar vélar voru mikið not-
aðar í íslenska bátaflotanum í ára-
tugi, fyrir og eftir miðja nýliðna öld,
bæði sem aðal- og hjálparvélar. Fyr-
irtæki þeirra feðga, sem Sigurður yf-
irtók alfarið við andlát föður síns árið
1960, sinnti jafnframt varahlutasölu
og vélaviðgerðum. Til að geta veitt
sem besta og fagmannlegasta þjón-
ustu á þessu sviði sótti Sigurður um-
fangsmikið þriggja mánaða nám-
skeið hjá Kelvin í Glasgow. Sigurður
var vel liðinn af viðskiptavinum sín-
um og þekktur fyrir lipurð í þjónustu
og afburðaþekkingu sína á sviði dís-
ilvéla.
Eins og áður er sagt var Sigurður
ötull félagsmálamaður og áhugasvið
hans margvísleg og félögin, sem
hann var meðlimur í, voru æði fjöl-
breytileg en höfðu það sameiginlegt
að hann var meðal stofnenda þeirra
allra, að einu undanskildu, og var
gerður að heiðursfélaga í tveimur
þeirra.
Hann var meðal stofnenda Svif-
flugfélags Íslands í ágúst 1936 og
varð handhafi skírteinis svifflug-
manns. Sigurður var formaður fram-
kvæmdanefndar – þrælaráðs – Svif-
flugfélagsins í nokkur ár og lagði
gjörva hönd á allar framkvæmdir
uppi á Sandskeiði í árdaga starfsem-
innar þar. Á áttræðisafmæli sínu
gerði Sigurður sér lítið fyrir og stýrði
svifflugu sinni inn í uppstreymið við
Vífilfellið, „uppáhaldsstað hans foldu
ofar“ eins og hann kallaði það. Geri
aðrir betur!
Vegna áskorana manna, sem unnu
við kjötiðnað, tók Sigurður að sér að
stofna Félag ísl. kjötiðnaðarmanna í
febrúar 1947, þó svo hann ynni ekki
lengur í greininni, og sýnir það gjörla
það traust sem félagar hans báru til
hans. Sigurður var formaður fyrstu
fjögur árin en eftir það vildi hann
ekki stjórna ferðinni, þar sem hann
starfaði á öðrum vettvangi, en lét til
leiðast að vera ritari félagsins áfram.
Sigurður og stjórn hans komu því til
leiðar að mörg námskeið voru haldin
fyrir kjötiðnaðarmenn og slátrara á
þessum árum og fengu því áorkað að
kjötiðnaðurinn hlaut viðurkenningu
sem sérstök iðngrein. Á aðalfundi
félagsins 1962 var Sigurður kosinn
fyrsti heiðursfélagi þess.
Sigurður var einn af stofnendum
Gigtarfélags Íslands um 1980 og
reyndist því félagi ötull félagi og var
iðinn við innréttingu húss félagsins
að Ármúla 5 og að búa það húsgögn-
um auk þess sem hann var óþreyt-
andi við að afla því tekna til kaupa á
tækjum og búnaði til lækninga þessa
hvimleiða sjúkdóms. Félagar G.Í.
kunnu að meta óeigingjörn og mikil
störf hans og gerðu hann að heiðurs-
stjórnarmanni félagsins.
Þá er síðast að telja Félag ísl. hug-
vitsmanna sem Sigurður var einnig
einn stofnenda að. Eins og áður sagði
var Sigurður strax í æsku laginn við
vélar og tól. Hann var í eðli sínu mjög
forvitinn, í þeim skilningi að kanna
allt til hlítar og finna lausnir, hann
var hugvitsmaður!
Í sameiningu fundu þeir feðgar,
Ólafur og Sigurður, upp endurbót á
skipsstýri (einkaleyfi nr. 474). Stýri
þetta nefndist „vængjastýri“ og kom
sér sérstaklega vel þegar síldveiðar
hófust með hringnót og kraftblökk
því við þær veiðar var nauðsynlegt að
skipið léti vel að stjórn og næði
kröppum beygjum.
Stýri feðganna varð til þess, að full
not urðu að hinni nýju veiðitækni og
síldaraflinn jókst mikið. Stýrið varð
líka til þess að þeir bátar, sem það
notuðu, náðu meiri hraða á út- og
heimstímum, eða allt að einni sjó-
mílu/klst., en með gamla stýrinu og
án þess að til aukinnar eldsneytis-
notkunar kæmi.
Sigurður átti enn eina hugmynd,
sem vert er að minnast á, en það er
hinn svokallaði „fannafeykir“. Af
svifflugsreynslu sinni hafði Sigurður
kynnst kröftum upp- og niður-
streymis loftmassanna. Hann hafði
líka tekið eftir því að snjóskaflar
myndast oftast hlémegin við fyrir-
stöður eða hindranir og fór að velta
fyrir sér hvernig unnt væri að koma í
veg fyrir myndun snjóskaflanna, sér-
staklega á götum borga og bæja og á
þjóðvegum landsins og leitt gætu til
sparnaðar í snjómokstri ríkis og
sveitarfélaga. Upp úr þessum vanga-
veltum hannaði Sigurður svo fanna-
feykinn sinn sem settur var upp sam-
síða veginum annars vegar og breytti
hann, vegna „airodynamískrar“ lög-
unar sinnar, ferð skafrenningsins og
kom í veg fyrir myndun skafls á veg-
inum.
Allir Reykvíkingar, sem nú eru um
sjötugt og eldri, minnast hraðbátsins
„SpaðaÁSsins“ sem þaut með ógn-
arhraða um Reykjavíkurhöfn og út á
Sundin sumurin 1938 til 1940, tók 3
farþega og skrensinn kostaði „að-
eins“ 50 aura. Þetta var hraðskreið-
asta fley á Íslandi í þann tíð. Á-ið og