Morgunblaðið - 28.09.2001, Blaðsíða 23

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 28. SEPTEMBER 2001 23
veginn upp á vasann en sneri mér
síðan til sósíalismans sem leiðar til
jafnréttis og bræðralags. Nú er ég
farinn að lesa biblíuna og finn ým-
islegt í henni sem hentar mér vel.
Þannig get ég sett mig í spor
þessa mikla höfundar sem snerist
frá kaþólskri trú til sósíalismans
og fór þaðan yfir í taóismann sem
kemur skýrt fram í Brekkukots-
annál og síðar í Kristnihaldinu.“
Eitt af mörgu sem vafalaust á eftir
að vekja athygli áhorfenda á sýn-
ingunni er hinar vængjuðu verur
sem birtast einatt á sviðinu. „Þetta
eru englar eða fuglar sem gegna
mikilvægu hlutverki í verkinu.
Fuglar himinsins eru tákn um til-
gang lífsins, að vera til þar til líf-
inu lýkur og njóta þess á meðan.
Kannski eru fuglarnir í kringum
okkur englar. Hver veit.“ Bergur
Þór segir að framan af æfingatím-
anum hafi verkið haft almenna til-
vísun og verið í sínum huga eins
konar föðurleg áminning um til-
gang lífsins. „En eftir þriðjudag-
inn 11. september breyttist öll
skynjun manns gagnvart verkinu.
Atburðirnir sem áttu sér stað
þann dag gerðu erindi verksins
brýnt og færðu manni heim sann-
inn um hversu nauðsynlegt er að
rækta hið góða í sér og huga að
hinum smæstu bræðrum. Lífið er
raunverulegt. Það er ekki æfing
sem hægt er að endurtaka. Það
þarf að bera virðingu fyrir lífinu í
hvaða formi sem það birtist.“
Það er kannski sá lærdómur
sem Umbi má draga af heimsókn
sinni undir Jökul, að lífið er fjöl-
breytilegt og mælistiku bókstafs
og kreddu verður ekki svo auð-
veldlega brugðið á það. „Þessi
saga er undarlegt sambland
raunsæis og dulúðar þar sem gæta
verður vel að því að raska ekki
jafnvæginu þar á milli,“ segir
Bergur Þór. Hann setur þó fyr-
irvara við þetta orð „raunsæi“ í
þessu samhengi og bætir því við
að það sé alltaf tilefni til misskiln-
ings þegar það er notað. „Líklega
væri réttara að tala um sannleika
eða tilfinningalegan trúverðugleika
í þeim persónulegu samskiptum
sem við erum að skapa á leiksvið-
inu. Við höfum lagt okkur fram um
að skapa verkinu sinn sérstaka
heim á leiksviðinu, kveikja ákveðið
andrúmsloft og kanna síðan hvern-
ig persónurnar lifa og hrærast í
því.“ Bergur er hér að svara frem-
ur óljósri spurningu um hvort
hann hafi valið sýningunni ákveð-
inn stíl sem leikstjóri. „Vinna leik-
hópsins skapar stílinn. Hann er
ekki settur niður fyrir fram. En ég
lagði áherslu á það strax í upphafi
að verkið ætti sér alveg sérstakan
heim sem við yrðum að finna lyk-
ilinn að.“
Bergur Þór hefur á und-
anförnum tveimur árum skapað
sér vettvang sem leikstjóri eftir að
hafa verið fastráðinn leikari í Þjóð-
leikhúsinu um nokkurra ára skeið.
Hann stýrði barnaleiksýningunni
um Mógla í Borgarleikhúsinu sl.
vetur og einnig var hann leikstjóri
umtalaðrar sýningar Stúdentaleik-
hússins á Ungir menn á uppleið
eftir Sigríði Láru Sigurjónsdóttur.
Sú sýning var svo valin af þjóð-
leikhússtjóra og meðhjálpurum
hans sem áhugaleiksýning ársins
2001. Kristnihaldið er því óumdeil-
anlega stærsta og viðamesta verk-
efnið sem Bergur Þór hefur tekist
á hendur en hann hristir höfuðið
þegar ég spyr hvort honum hafi
vaxið það í augum. „Nei, en ég bar
ákveðinn kvíða fyrir stóra sviði
Borgarleikhússins. Þetta er
stærsta leiksvið landsins og vand-
inn við að sviðsetja sýningar á svo
stóru sviði er að ná upp þeirri
orku hjá leikhópnum sem er nauð-
synleg til að draga áhorfendur
með inn í þann heim sem við erum
að skapa. Það er ekki nóg að sýna
heim verksins á sviðinu heldur
þarf hann að umlykja áhorfendur
ekki síður en leikendur. Til þess
þarf gríðarlega mikla orku og stór-
ar tilfinningar án þess að missa
sjónar á sannleikanum einhvers
staðar á leiðinni.“
havar@mbl.is
MYNDIN sem dregin er upp af
braggalífinu í Reykjavík í nýrri
heimildarmynd Ólafs Sveinssonar,
Braggabúar, er heldur hráslagalegri
en sú sem birtist kvikmyndaunnend-
um svo eftirminnilega í Djöflaeyj-
unni sem bygggð er á skáldsögu Ein-
ars Kárasonar, Þar sem Djöflaeyjan
rís. Á meðan síðarnefnd verkin
drógu upp litríka mynd, sveipaða
fortíðarrómantík, af ástum, erfið-
leikum og skaphita eftirminnilegrar
fjölskyldu í einu af mörgum óæðri
braggahverfum bæjarins, er
Braggabúar eins og blaut tuska
framan í sögulegt minnisleysi og vel-
megun, a.m.k. yngri kynslóðar Ís-
lendinga.
Í viðtali sem tekið var við höfund-
inn í tengslum við frumsýningu
myndarinnar, segir hann að með fyr-
irhuguðum þríleik um Reykjavík
sem Braggabúar er fyrsti áfanginn í,
sé að hann að átta sig á sjálfum sér
og uppruna sínum. Öll nálgun Ólafs
við viðfangsefnið, sögu bragga-
byggðar í Reykjavík og nágrenni á
árunum 1940 til 1970 ber þessa
markmiðs vitni, það er að höfund-
urinn vilji grafa upp þá fortíð sem
liggur svo nálægt okkur í tíma, en við
höfum fjarlægt okkur svo rækilega.
Kvikmyndina vann Ólafur í nokk-
urri samvinnu við Eggert Þór Bern-
harðsson sagnfræðing, sem gerði
viðfangsefninu ítarleg skil í ritinu
Undir Bárujárnsboga, en hún kom
út fyrir síðustu jól. Þannig er kvik-
myndin byggð á traustum sagn-
fræðilegum grunni, sem varpar ljósi
á þau samfélagslegu umbrot sem
einkenndu tímabilið. Sagt er sagt frá
aðdraganda þess neyðarástands sem
skapaðist í húsnæðismálum í
Reykjavík á kreppuárunum, en þá
fjölgaði íbúum í höfuðstaðnum um
nær tíuþúsund, sökum mikilla bú-
ferlaflutninga af landsbyggðinni.
Bærinn óx því með ógnarhraða, þótt
mjög hafi dregið úr húsbyggingum á
þessum árum, og varð ástandið brátt
skelfilegt. Búið var í lekum kjöllur-
um, skúrum og jafnvel kola-
geymslum, og leiga fyrir slíkar vist-
arverur var himinhá. Sú saga sem
sögð er í myndinni, er því saga heim-
ilisleysis og fátæktar, og úrræða-
leysis stjórnvalda gagnvart vandan-
um sem gerði það að verkum að
mörg þúsund Reykvíkingar bjuggu í
heilsuspillandi húsnæði um árabil.
Búseta Íslendinga í herskálunum,
eða bröggunum svokölluðu sem
byggðir voru til að hýsa hernámslið
Breta og Bandaríkjamanna á stríðs-
árunum, hófst því af hreinni neyð.
Það var þó ekki fyrr en röskum
tveimur áratugum eftir að stríðinu
lauk, að búseta í herskálum var end-
anlega lögð á Íslandi.
Þessa sögu segir höfundur mynd-
arinnar á lifandi hátt í máli og mynd-
um, og koma þar saman frásögn þul-
arins, ljósmyndir, tónlist, ritað og
kvikmyndað efni sem varðveist hef-
ur frá þessum tíma. Þó vekur athygli
að mikið af myndefninu er tekið upp
af útlendingum, enda voru lágreistir
braggarnir ekki sú ímynd landsins
sem Íslendingar sjálfir vildu festa á
filmu.
Auk grófs sögulegs frásagnar-
ramma, er stórum hluta þeirra upp-
lýsinga sem framsettar eru í mynd-
inni, miðlað í gegnum persónulegar
frásagnir sex viðmælenda höfundar í
myndinni. Eru það þessar frásagnir
sem gefa heimildarmyndinni dýpt og
sérstöðu. Þar af segja fjórir einstak-
lingar, frá reynslu sinni af því að búa
í bröggum, tveir fluttu inn í þá eftir
að hafa kynnst neyðarástandinu í
húsnæðismálum, en aðrir tveir segja
frá því hvernig það var að alast upp í
braggahverfum sem börn. Það er
hér sem áhorfendur myndarinnar fá
áþreifanlega innsýn í hversdaglegan
veruleika braggavistarinnar, allt frá
stormasamri sambúðinni við rott-
urnar, ónýtum kömrum og frosnum
inniveggjum til hinna félagslegu
áhrifa þess er raki og saggi settist í
föt barna og fullorðinna, og brenni-
merkti þá sem „kamparana“ gagn-
vart hinum lánsamari íbúum borg-
arinnar. Endurlit viðmælendanna til
þessa tíma í lífi sínu er þrungið til-
finningum og reynslu, og segja þau
sögu sína af mikilli frásagnargáfu.
Braggabúar er í alla staði vel gerð
heimildarmynd, þótt víða beri hún
þess merki að fjárráð hafi verið tak-
mörkuð í tæknivinnslu, enda eru
fjármögnunarleiðir til heimildar-
myndargerðar af mjög skornum
skammti hér á landi. Höfundur hefur
þótt lagt áherslu á rétta þætti í ráð-
stöfun þess fjár sem hann hefur haft
til umráða, og gefur sú áhersla sem
lögð hefur verið í að afla myndefnis
heildinni mikið gildi. Þá er myndin
tæknilega séð fyrst og fremst gerð
til sýninga í sjónvarpi, og mun það
fyrst og fremst vera fyrir tilstilli
kvikmyndafélagsins Filmundar að
tækifæri gefst til að sjá myndina í
kvikmyndahúsi.
Ólafur Sveinsson hefur verið bú-
settur í Þýskalandi um nokkurt
skeið en hann lauk haustið 1998 námi
af leikstjórnarbraut frá þýsku kvik-
mynda- og sjónvarpsakademíunni í
Berlín. Hann hefur þegar vakið at-
hygli fyrir frumraun sína á sviði
heimildarmyndargerðar sem hann
nefnir Nonstop, en ljóst er af þessu
fyrsta framlagi Ólafs til íslenskrar
heimildarmyndagerðar að mikils er
að vænta af honum á þessu sviði.
Heimildarmynd Ólafs Sveinssonar um braggabyggð í Reykjavík birtir
áhorfendum áþreifanlegan veruleika þeirra sem þar bjuggu.
Saga fátæktar
og úrræðaleysis
KVIKMYNDIR
H á s k ó l a b í ó –
F i l m u n d u r
Handrit og stjórn upptöku: Ólafur
Sveinsson. Kvikmyndataka: Björn
Sigurðsson. Hljóð: Helgi Sverr-
isson. Klipping: Ólafur Jóhann-
esson. Hljóðhönnun: Þorbjörn Á.
Erlingsson. Hljóðklipping: Valgeir
G. Ísleifsson. Hljóðblöndun: Mix
ehf. Framleiðandi: Ólafur Sveins-
son. Meðframleiðandi: Guðmundur
Lýðsson.
BRAGGABÚAR
Heiða Jóhannsdótt ir