Morgunblaðið - 28.09.2001, Blaðsíða 30

SKOÐUN
30 FÖSTUDAGUR 28. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
F
yrirlitning á Banda-
ríkjunum og flestu
ef ekki öllu því sem
bandarískt er – jafn-
vel Bandaríkja-
mönnum – er ekki ný af nálinni
og alls ekki bundin við íslamskan
menningarheim.
Í þeirri umræðu sem eðlilega
hefur sprottið upp í kjölfar
hryðjuverkanna í Bandaríkjunum
11. september síðastliðinn og eft-
irmála þeirra virðist stundum
eins og það, að hata Bandaríkin
(og jafnvel vestræna menningu
yfirleitt), sé eitthvað sem bara
múslímar geri, og að einmitt
þetta hatur þeirra á Bandaríkj-
unum hafi verið orsök hryðju-
verkanna.
En svo ein-
falt er málið
auðvitað ekki.
Andúð á Am-
eríku sem
framverði
vestrænnar menningar er vel
þekkt fyrirbæri víða í heiminum,
og Evrópubúar geta litið sér nær.
Auðvitað skemmst að minnast
sovétsinnaðra marxista og ann-
arra sem gengu í að loka komm-
únistaheiminum fyrir því sem
álitið var spilling og hnignun að
vestan.
En það er hægt að líta sér jafn-
vel enn nær. Í Þýskalandi á fyrri
hluta tuttugustu aldar var óbeit á
Bandaríkjunum talsvert algeng,
ekki síst meðal menntamanna og
alls ekki bara meðal nasista.
Nefnd hafa verið skáld á borð við
Rainer Maria Rilke, og Banda-
ríkjahatur heimspekingsins
Martins Heideggers varð alræmt
(líklegt reyndar að hann hafi alla
tíð verið sannfærður nasisti).
Fyrirlitning þessara manna á
Bandaríkjunum stafaði af því, að
þeir álitu útbreiðslu bandarískra
áhrifa og ómenningar stór-
hættulega fyrir þjóðir sem áttu
sér djúpa, raunverulega menn-
ingarhefð, sprottna úr langri
sögu. Bandaríkin, aftur á móti, að
mati þessara manna, voru sam-
félag án menningar. Ekkert
nema peningar og efnisleg gæði,
og Bandaríkjamenn sjálfir bara
hávaðasamir og frekir hamborg-
ararassar sem litu á heiminn sem
einn allsherjar Disney-garð sem
þeir völsuðu um eins og sinn eig-
in „bakgarð“.
Svona herraþjóðarhroka þoldu
menn ekki – síst af öllu af hendi
menningarsnauðra hávaðaseggja
sem í krafti steingeldra peninga
og sálarlausrar tækni völtuðu yfir
og flöttu út ríkulega – en um leið
fíngerða og margbrotna og þar af
leiðandi viðkvæma – menningu
sem var uppspretta sannrar feg-
urðar sem fáguð skynjun drakk í
sig og veitti þannig næmum huga
næringu.
Því hefur verið haldið fram að
óvild margra múslíma í garð
Bandaríkjamanna eigi sér ekki
ósvipaðar forsendur. En líkt og
var í Evrópulöndum (til dæmis
Sovétríkjunum og Þýskalandi)
virðist Ameríkuhatur í araba-
löndum einskorðað við þá hópa
manna sem binda sig við bókstaf-
inn sem þeir trúa á.
Bernard Lewis, sagnfræðingur
sem er sérfróður um sögu íslams,
skrifaði grein í tímaritið The Atl-
antic Monthly (www.theatl-
antic.com) fyrir rúmum tíu árum,
og nefndist hún Rætur reiði mús-
lima (The Roots of Muslim
Rage). Þar benti hann á, að bar-
átta bókstafstrúarmanna – jafnt
kristinna sem íslamskra – beinist
fyrst og fremst gegn tveim óvin-
um: veraldarhyggju og nútíma-
hyggju. Og svo mikið er víst að
áðurnefndur Heidegger var ein-
arður andstæðingur nútíma-
hyggju, og þá einkum tækni-
hyggjunnar sem hún birtist ekki
síst í.
Baráttan við veraldarhyggj-
una, sagði Lewis, er meðvituð og
vel þekkt. Baráttan gegn nútíma-
hyggjunni, aftur á móti, er að
mestu hvorki meðvituð né aug-
ljós. Hún beinist gegn öllum þeim
breytingum sem þróast hafa á
tuttugustu öld, og jafnvel lengur,
og hefur umbylt stjórnmálalífinu,
efnahagslífinu, samfélagsgerðinni
og jafnvel menningarlífinu.
Mörgum finnist þessar breyt-
ingar hafa grafið undan gild-
ismati sínu og þannig gert sig
ófæra um að skilja lengur grund-
vallaratriði á borð við muninn á
réttu og röngu, og eiginlega svipt
sig forsendum sjálfsmyndar sinn-
ar. Þessu fólki finnst ekki lengur
nein leið til að botna í heiminum.
Bókstafshyggja veitir sveim-
kenndri og ómótaðri reiði þessa
fólks farveg og hlutgervingu með
því að beina henni gegn til-
teknum öflum sem gefið er að sök
að vera völd að því hvernig komið
er. Þessi öfl voru sökuð um að
hafa eyðilagt veröldina sem var.
Lewis ítrekar að bókstafs-
trúarhreyfingin meðal múslíma
nú á dögum sé fjarri því að vera
eina hefðin innan íslam. Þar sé að
finna fjölmargar aðrar, umburð-
arlyndari og opnari, sem hafi átt
hvað stærstan þátt í þeim miklu
afrekum sem unnist hafi í ísl-
amska menningarheiminum í
gegnum tíðina. Vonandi verði
þær hefðir með tímanum ofan á.
Verkefni okkar núna sé að aftra
því að aldagamlir fordómar vakni
á ný og leiði til þess að trúar-
styrjaldir breiðist út aftur.
Skrif Lewis eru yfir tíu ára
gömul, og fjalla einkum um ísl-
amska menningarheiminn. En af
greiningu hans má ráða að „óvin“
þeirra sem nú eru að berjast
gegn hryðjuverkum sé í rauninni
að finna í öllum menningar-
heimum, og alls ekki bara þeim
íslamska. Ef hægt sé að finna á
þessum óvini einhver afgerandi
einkenni þá séu það helst reiði-
þrungin bókstafshyggja og þrá
eftir óljósum heimi sem einu
sinni var.
Því fær maður ekki alveg var-
ist þeirri hugsun, að óvinurinn sé
að hluta til bandarískur. Það er
að segja, svona forneskjuleg öfl
er vissulega að finna í Bandaríkj-
unum sem annars staðar, og þau
líta þrátt fyrir allt á Bandaríkja-
menn sem herra heimsins, og
heiminn sem leikvöll þeirra. Við-
leitni til að koma í veg fyrir að
hryðjuverk séu framin beinist því
ekki bara að einhverjum öðrum.
Andúð á
Ameríku
Bandaríkin, að mati þessara manna,
eru samfélag án menningar og Banda-
ríkjamenn bara hávaðasamir og frekir
hamborgararassar sem líta á heiminn
sem einn allsherjar Disney-garð.
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
NÚ HEFUR nefnd-
in sem falið var að
endurskoða lögin um
stjórn fiskveiða skilað
álitum sínum. Álitum
já, því nefndin er
margklofin í afstöðu
sinni. Það er dapurleg
niðurstaða fyrir
stjórnarflokkana eftir
allar þær væntingar
sem gefnar höfðu verið
um sættir í deilunni
um það hvernig að-
gangi skuli stýrt að
takmarkaðri auðlind
sjávar og hve mikið
þeir sem fá að nýta
auðlindina skuli greiða
fyrir þann aðgang. Ég lít hins-
vegar svo á að á því sé komin full
viðurkenning að eðlilegt sé að þeir
sem fá að nýta sameiginlegar auð-
lindir greiði fyrir.
Réttindi eiganda
og notanda
Auðlindanefnd taldi það eitt sitt
meginhlutverk að leggja til hvern-
ig skýra mætti réttindi, bæði þjóð-
arinnar sem eiganda þeirra auð-
linda sem nefndin var að fást við
og notenda þeirra og taldi það
mikilvægan lið í því að sættir gætu
náðst milli þjóðarinnar og notenda
auðlinda í þjóðareign. Niðurstaða
nefndarinnar var að leggja til nýtt,
eftirfarandi, stjórnarskrárákvæði:
„Náttúruauðlindir og landsrétt-
indi sem ekki eru háð einkaeign-
arrétti eru þjóðareign eftir því sem
nánar er ákveðið í lögum. Hand-
hafar löggjafar- og framkvæmda-
valds fara með forsjá, vörslu og
ráðstöfunarrétt þessara auðlinda
og réttinda í umboði þjóðarinnar.
Náttúruauðlindir og landsrétt-
indi í þjóðareign má ekki selja eða
láta varanlega af hendi til einstak-
linga eða lögaðila. Þó má veita
þeim heimild til afnota eða hagnýt-
ingar á þessum auðlindum og rétt-
indum gegn gjaldi, að því tilskildu
að hún sé tímabundin eða henni
megi breyta með hæfilegum fyr-
irvara efir því sem nánar er ákveð-
ið í lögum. Slík heimild nýtur
verndar sem óbein eignarréttindi.
Náttúruauðlindir og landsrétt-
indi í þjóðareign ber að nýta á sem
hagkvæmastan hátt og á grund-
velli sjálfbærrar þróunar og skal
arði af þeim varið til þess að
vernda auðlindirnar, rannsaka þær
og viðhalda þeim, svo og til hag-
sældar fyrir þjóðina að öðru leyti.“
Með þessu ákvæði ættu aðilar að
vera nokkuð öruggir um sína stöðu
og á grundvelli þessa yrði lögum
síðan breytt.
Meirihluti endurskoðunarnefnd-
ar er greinilega ekki sömu skoð-
unar og auðlindanefnd hvað varðar
mikilvægi þess að réttindin séu
skýrð og sýnist mér að þau mál
verði í sama hnútnum eftir sem áð-
ur verði farið að tillögum þeirra.
Það er miður því grundvöllur þess
að báðir geti unað þokkalega við
sinn hlut, þjóðin sem eigandi og
þeir sem fá að nýta, er að aðilum
séu ljós bæði réttindi sín og skyld-
ur.
Hverjir ákveði
upphæð gjaldsins?
Það var meginnið-
urstaða auðlinda-
nefndar að þar sem
samkeppnisforsendur
væru fyrir hendi
skyldi bjóða afnota-
rétt þjóðareigna út.
Annars yrði samið
um gjald með hlið-
sjón af mögulegri
auðlindarentu. Varð-
andi fiskveiðarnar
tók nefndin tvær
meginleiðir til skoð-
unar; fyrningarleið
og veiðigjaldsleið. Við
umfjöllun um leiðirnar tvær í áliti
auðlindanefndar kemur fram að
nokkrir nefndarmanna telja aðeins
aðra leiðina viðunandi. Við fulltrú-
ar Samfylkingarinnar í auðlinda-
nefnd höfðum þegar hér var komið
sögu flutt okkar frumvarp á Al-
þingi um fyrningarleiðina þannig
að okkar viðhorf lá fyrir án sér-
stakrar bókunar, enda margkomið
fram í nefndarstörfunum hvaða
leið við vildum fara. Tveir fulltrúar
í nefndinni töldu sig aðeins geta
stutt veiðigjaldsleið. Í stuttu máli
má segja að í veiðigjaldsleið felist
að stjórnmálamenn ákveði gjaldið
en með fyrningarleið sé það vald
sett í hendur útgerðarmanna
sjálfra.
Meirihluti endurskoðunarnefnd-
ar segist vera að fara veiðigjalds-
leið auðlindanefndar og það er eins
og þeim finnist þeir þá vera í ein-
hvers konar skjóli með tillögu sína.
Hún er hinsvegar býsna frábrugð-
in; á í raun lítið sameiginlegt með
leið auðlindanefndar nema nafnið.
Í fyrsta lagi telur auðlindanefnd
sjálfsagt að kostnaðargjöld séu
greidd eftir föngum þannig að not-
endur auðlindanna greiði sem mest
af þeim kostnaði sem hlýst m.a. af
umsjón og stjórnun. Það sé enda í
fullu samræmi við önnur þjónustu-
gjöld sem lögð eru á neytendur og
annan atvinnurekstur. Um veiði-
gjaldsleiðina segir síðan í áliti auð-
lindanefndar: „Þessi leið byggist
annars vegar á álagningu sérstaks
gjalds á aflahlutdeildir sem skil-
greint yrði sem endurgjald fyrir
afnot auðlindarinnar, en hins vegar
ákvæðum um lágmarksaðdraganda
að breytingum, en hvort tveggja
staðfestir eignarhald þjóðarinnar á
fiskistofnunum. Loks þarf að setja
sérstakar reglur til að tryggja
sveigjanleika í viðskiptum með
aflaheimildir og aðgengi að grein-
inni.“
Hið síðastnefnda, sveigjanleika
og aðgengi að greininni, segir auð-
lindanefnd að megi leysa með því
að taka upp þá reglu „að allir
handhafar aflahlutdeilda skuli
setja ákveðinn hundraðshluta afla-
hlutdeilda sinna árlega á markað
þar sem þær yrðu seldar hæst-
bjóðanda. Söluandvirðið félli til
handhafa hinna seldu aflahlut-
deilda en þeim væri frjálst að
kaupa á markaðnum meira eða
minna en þeir selja. Þannig yrði
tryggt lágmarksframboð aflahlut-
deilda á markaðnum sem bæði nýir
aðilar og þeir sem eru að auka um-
svif sín geta boðið í.“
Af framansögðu má ljóst vera að
sú fyrirmynd sem meirihluti end-
urskoðunarnefndar telur sig finna í
áliti auðlindanefndar er ekki þar
nema að nafninu til, heitið „veiði-
gjaldsleið“ er notað. Og í heildina
má segja að meirihluti endurskoð-
unarnefndar fari sínar eigin leiðir
við flest, og allt það sem skiptir
máli. Álit auðlindanefndar virðist
notað sem skálkaskjól en þegar
grannt er skoðað er það lítið meira
en orðin tóm.
Á að gera alla
sjómenn leiguliða?
Sem dæmi um fleiri af grund-
vallartillögum meirihluta endur-
skoðunarnefndar sem ekki eiga
neinn samhljóm við niðurstöðu
auðlindanefndar má nefna að auð-
lindanefnd hafnaði þeirri hugmynd
að kvóta mætti flytja yfir á fisk-
vinnsluhús. Ef reglum um hand-
höfn kvótans yrði breytt þannig að
hún yrði ekki lengur einungis
bundin við skip eins og nú er væri
rétt að ganga alla leið og leyfa öll-
um að eignast hlutdeild í auðlind-
inni. Hins vegar væri slík breyting
ekki tímabær og áður en af svo
róttækri breytingu yrði þyrfti
meiri umræða um kosti þess og
galla að eiga sér stað í þjóðfélag-
inu. Það vekur líka athygli við til-
lögu meirihluta endurskoðunar-
nefndar varðandi kvóta á
fiskvinnsluhúsin að rökin eru þau
að „óstöðugt framboð á fiskmörk-
uðum gerir fiskvinnslu sem ekki
rekur útgerð erfitt um vik og dreg-
ur þar með úr atvinnuöryggi á
stöðum sem byggja á slíkum
rekstri“. Þetta verður ekki skilið
öðruvísi en svo að einungis megi
flytja kvóta á þau fiskvinnsluhús
sem ekki eru í skipulagslegum
tengslum við útgerð. Þessi niður-
staða byggist að mínu mati á al-
röngu mati á stöðu og möguleikum
fiskvinnslunnar og fiskmarkaða.
Þetta er í raun aðför að starfsemi
fiskmarkaða, en tilkoma þeirra
hefur verið grundvöllur þeirrar ný-
sköpunar sem orðið hefur í fisk-
vinnslu á undanförnum áratug. Þá
er hér auðvitað verið að leggja til
grundvallarbreytingu sem byggist
á því að fiskvinnsluhúsin geti boðið
út veiðar á tilteknum afla á til-
teknum tíma svo að vinnslan geti
áfram sérhæft sig. Halda menn að
það dragi úr brottkasti? Og hvað
með samninga sjómanna þegar all-
ir verða orðnir leiguliðar, því það
er svo hin skuggahliðin á þessu
máli?
Það var nauðsynlegt að bregðast
strax við niðurstöðum meirihluta
endurskoðunarnefndar í stærstu
atriðum, einkum þar sem auðlinda-
nefnd eru ranglega eignuð tiltekin
atriði og jafnvel látið að því liggja
að álitið byggist á áliti hennar. Þar
sem ég átti sæti í þeirri nefnd taldi
ég rétt að bera strax af mér sakir.
SÁTTINNI
KLÚÐRAÐ
Svanfríður
Jónasdóttir
Mér finnst tillögur
meirihluta endurskoð-
unarnefndar vera
út og suður, segir
Svanfríður I. Jón-
asdóttir, og fráleitur
grundvöllur fyrir nú-
tímalegan sjávarútveg.
Höfundur er þingmaður
Samfylkingar og á sæti í
sjávarútvegsnefnd Alþingis.