Morgunblaðið - 13.01.2002, Blaðsíða 30

LISTIR
30 SUNNUDAGUR 13. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Y
FIRLITSSÝNING á verkum
þýska myndlistarmannsins
Bernd Koberlings var opnuð í
Hafnarhúsinu í gær. Af því til-
efni er haft eftir honum í við-
tali hér í Morgunblaðinu að
þeir séu ekki margir mál-
ararnir af hans kynslóð sem geta litið yfir fer-
ilinn og sagt að náttúran sé grunnþáttur í allri
sköpuninni. Koberling hefur meðvitað leitað
fanga í náttúru sem hann finnur ekki í heima-
landinu; fyrst var Lappland uppspretta mynd-
efnisins en allar götur frá 1977 hefur það verið
íslenskt landslag sem hann hefur unnið úr á
expressjónískan hátt. Og Koberling bætir við:
„Þegar poplistin kom fram fóru margir í að tjá
samtímann; ég þurfti alltaf að vera sami ein-
faldi bændamálarinn. Ég fann ekki til þeirrar
ábyrgðar að þurfa að takast á við borgarsam-
félagið. Náttúran bjarg-
aði lífi mínu.“
Það er kunnuglegt við-
horf myndlistarmanna og
í raun listamanna yf-
irleitt, að þeim beri að
spegla samtímann og
hræringar hans, þá
menningu sem þeir hrærast í. Og vissulega er
það einn þeirra þátta sem er svo heillandi við
myndlistina; hún er viðbrögð við tíma og um-
hverfi. Hvort sem liststefnan hefur verið
kennd við raunsæja eða óhlutbundna list hefur
mátt skynja enduróm tímans í verkunum, sam-
þykki eða andsvör þess sem skapar. Það er ein
ástæða þess hversu áhugavert er að fylgjast
með því sem er að gerast í listinni á hverjum
tíma, að sjá hvort og hvernig samtíminn ratar
inn í sköpunina.
Í rótgrónum iðnaðarsamfélögum er raun-
veruleikinn oft mótaður af hinu manngerða;
borgir jafnt sem sveitir eru merktar mann-
inum og framkvæmdum hans. Þessvegna er
eðlilegt að listamenn innan samfélagsins túlki
þann veruleika, veruleika sem á samt ekki við
alla. Þannig er því greinilega farið með Bernd
Koberling, landslag iðnaðarhverfanna getur
ekki verið kveikja verka hans, hann þarf að
stefna til norðurs þar sem finnast víðerni og
óbyggðir dalir. Það er líka umhverfi sem hefur
haft gífurlega mótandi áhrif á alla myndlist
hér á landi. Ísland er landslagsland. Fátt fólk,
mikið land og náttúra sem einhvern veginn
nær að verða aðalatriðið; skapandi kraftur.
Ef horft er yfir hina ungu íslensku myndlist-
arsögu þá hefur náttúran sífellt þrengt sér inní
sýn listamanna; verið höfuðeinkenni á þeirri
list sem hér var sköpuð á nýliðinni öld. Vissu-
lega finnast undantekningar frá þeirri reglu,
en algengara er að náttúran verði á einhvern
hátt viðfangsefnið. Eldri listamenn sóttu
óspart í þessa smiðju; Ásgrímur Jónsson
fékkst við víðáttur landsins og birtuna, Kjarval
horfði meira niður í svörðinn og kenndi þjóð-
inni að meta hraun, Júlíana Sveinsdóttir mál-
aði litbrigði og veðurfar Vestmannaeyja,
Gunnlaugur Scheving sýnda krafta hafsins.
Þetta var verið að gera á sama tíma og koll-
egar í Evrópu og Bandaríkjunum veltu vélinni
og verksmiðjunum fyrir sér. Ef horft er okkur
nær hafa margir í framvarðarsveit íslenskra
listamanna haldið áfram í náttúrupælingunum:
Georg Guðni málar fjöll og dali, í myndheimum
Helga Þorgils skipar náttúran stóran sess,
Ragna Róbertsdóttir færir eldfjallavikur uppá
veggi. Menn hafa numið erlendis, unnið þar
útfrá umhverfi hvers svæðis en einhvernveg-
inn nær náttúran oft að læðast inní forgrunn
verkanna fljótlega eftir að fólk fer að vinna hér
heima aftur. Og það er ekkert skrýtið, um-
hverfi hlýtur að hafa mótandi áhrif á lista-
menn.
Enn skýrari dæmi um þetta má sjá hjáfrændum okkar Færeyingum. Helstulistamenn þeirra lærðu erlendis ogmótuðust af meginstraumum liststefn-
anna, en svo virðist vera að um leið og þeir
sneru heim til eyjanna átján hafi þær tekið yf-
ir; listamennirnir fóru að sýna landslag með
litríkum þorpum og hafi. Raunveruleikinn
verður ekki umflúinn.
Þessi sérstaða lítillar þjóðar í stórri náttúru
birtist ekki bara í myndlistinni. Hún er einnig
greinileg í fjölmiðlunum. Sérstaða Morg-
unblaðsins er þannig veruleg hvað varðar
myndbirtingar af landslagi og náttúru. Slíkar
myndir finnast varla í dagblöðum ann-
arsstaðar en þetta er eitt af hinum ágætu ein-
kennum blaðsins; myndir af landinu og öflum
þess. Þessi sömu náttúruöfl, hvort sem það eru
eldgos, flóð eða hvassviðri, eru oft helsta
fréttaefnið; fátt sem gerist í mannlífinu og
flestir hafa áhuga á náttúrulífinu. Þetta er
einnig áberandi í fréttatímum sjónvarpsstöðv-
anna, þar sem landlagsmyndir og stemmn-
ingar byggðar á náttúrunni eru algengnar –
nokkuð sem sést varla í fréttum fjölmennari
samfélaga.
L jósmyndahefðin hér á landi hefur ver-ið ákaflega mótuð af landslagi. Þettaland varð snemma útflutningsvara ímyndum; auglýsingar til að laða að
ferðamenn og ekki síður sem upphrópanir: sjá-
ið hvað við eigum heima í glæsilegu landi!
Enda hafa íslenskir landslagsljósmyndarar
náð einstaklega góðum tökum á sínum miðli,
nokkkrir eru tvímælalaust í fremstu röð ef
brugðið er upp alþjóðlegum mælistikum. En
kannski fyrir vikið – það gæti líka stafað af því
hversu fámenn ljósmyndarastéttin er, hafa fá-
ir eða engir þeirra verið þátttakendur í mörg-
um helstu straumunum sem léku um fagið er-
lendis á liðinni öld. Það er helst nú á síðasta
áratug sem nokkrir listamenn hafa farið að
nota ljósmyndatæknina meðvitað sem fjöl-
breytilegan efnivið í list sína og er það áhuga-
verð þróun, þótt hún sé óneitanlega seinna á
ferðinni hér en annarsstaðar. Grunneiginleiki
ljósmyndatækninnar er hrein hlutlæg skrán-
ing og býður upp á margbreytilega nálgun
listamanns sem hefur eitthvað að segja eða vill
benda á tiltekin einkenni í samfélaginu. Marg-
ir telja það eitt af hlutverkum listamanns að
skyggnast bakvið yfirborð hlutanna og bregða
þannig á þá ljósi; með ferskri sýn listaverksins
getur áhorfandinn síðan öðlast nýjan skilning
eða í besta falli orðið fyrir uppljómun.
Á liðnum árum hafa þannig nokkrar athygl-
isverðar íslenskar ljósmyndasyrpur litið dags-
ins ljós: Nökkvi Elíasson og Orri Jónsson hafa
verið að mynda íslensk eyðibýli, hvor á sinn
hátt en sýning á myndum Orra var opnuð í
Gallerí Skugga á Hverfisgötu í gær. Hrafnkell
Sigurðsson hefur gert myndraðir af tjöldum
og bráðnandi hraukum af snjó sem rutt hefur
verið af götum – sú síðari sérlega markverð;
Ragnar Axelsson hefur hlotið verðskuldaða at-
hygli erlendis fyrir framúrskarandi heimildar-
ljósmyndir af íslensku bænda- og sjómanna-
samfélagi; Ívar Brynjólfsson sýndi myndir af
skrifstofum forsetaframbjóðenda og tómum
íbúðum og Spessi myndaði bensínstöðvar um-
hverfis landið, svo eitthvað sé nefnt. Það væri
gaman að sjá meira, að sjá fleiri virkja miðilinn
á persónulegan máta. Og ekki síst væri mik-
ilvægt að sjá fleiri takast á við landið og nátt-
úruna – þetta mótunarafl íslenskrar listar – á
nýjan hátt.
Fyrir tveimur árum sendi Páll Stefánsson
frá sér nýja bók, 1881 km, þar sem hann ók
umhverfis landið og tók mynd á 20 km fresti.
Útkoman var áhugaverð sýn frá veginum, frá
sjónarhorni fólksins sem horfir á landið þjóta
hjá fyrir utan bílrúðuna. Fyrir nokkrum árum
fór vestur-íslenski ljósmyndarinn Wayne Gud-
mundsson um hálendið og myndefni hans voru
gjarnan tjaldstæði og fjallakofar, vegir og veg-
skilti; ummerki um menn í landi hrauna og
berangurs. Hvenær skyldu menn hér fara af
stað og mynda til dæmis á formlegan hátt
framkvæmdir eins og virkjanir, raflínur og
verksmiðjur í landinu? Náttúran er í fréttum
og listamenn geta brugðið upp nýjum sjón-
arhornum; sýnt samræmi og sundrungu. Það
væri alls ekkert nýtt á alþjóðlega vísu ef ís-
lenskir listamenn beindu linsum sínum að
mannvirkjum í landinu, þetta er gamalkunn-
ugt efni en síáhugavert. Minnast má verka
nokkurra Bandaríkjamanna sem fjalla um um-
gengni mannsins við vestrið svokallaða. Ro-
bert Adams hefur skrásett þau svæði ítarlega í
mörgum bókum, allt frá rennsli Columbía ár-
innar frá upptaka til hafs, til þess hvernig
borgin Denver er sífellt að þenjast lengra út í
mörkina. Robert Dawson gerði röð mynda sem
hann kallaði „California Toxics Project“, þar
sem hann sýndi í fallegum svarthvítum mynd-
um landslag sem öðlast frekari merkingu þeg-
ar lesið er um það sem ekki sést á þeim; á einni
rennur fljót sem er illa mengað af eiturefnum
og á annari sést út á haf og myndin heitir „Þar
sem 55.000 pund af skordýraeitri eru grafin
neðansjávar“. Möguleikarnir í efnistökum og
úrvinnslu þessara bandarísku listamanna eru
ákaflega fjölbreytilegir. Richard Misrach sýn-
ir þannig gríðarstórar og ofurskarpar myndir
af stöðum í eyðimörkinni þar sem kjarnorku-
tilraunir hafa verið gerðar, John Pfahl tekur
fagrar litauðugar myndir af reykháfum sem
dæla upp eimyrju sem blandast skýjum og
Len Jenshel er einnig með litmyndir; fallegt
landslag en í forgrunni ætíð vegir, pípuhlið eða
önnur ummerki manna.
Mannvirkin sem verða til í kringumstíflanir, lón og vatnsmiðlanir eruoft áhugaverð í sjálfu sér, eins ogvirkjanamenn hér á landi hafa
bent á. Japaninn Toshio Shibata hefur gert
seríur af stíflum í Japan, mikilfenglegar og fal-
legar svarthvítar myndir. Og Bandaríkjamað-
urinn Joel Sternfeld myndaði ferðamenn á
Glen Canyon stíflunni; fólk að njóta útsýnis af
mannvirkinu. Kannski er einhver listamaður
kominn af stað, byrjaður að mynda og sýnir
okkur á persónulegan hátt þróun mála þegar
stífluveggurinn rís við Kárahnjúka. Náttúru
má beisla á ýmsan máta, meðal annars með
lónum og í myndum, þótt sitt sýnist hverjum
um útkomuna.
Náttúran í myndunum
Joel Sternfeld: Glen Canyon Dam, Page,
Arisona, August 1983.
AF LISTUM
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is
Kringlan er
Veitingastaðir í Kringlunni verða með
girnileg fjölskyldutilboð í dag:
Afgreiðslutími verslana er frá 13.00 til 17.00.