Morgunblaðið - 25.01.2002, Blaðsíða 28

LISTIR
28 FÖSTUDAGUR 25. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á FYRSTU áratugum aldarinnar
komu fram á sjónarsviðið víðsvegar
um Evrópu hópar ungra lista- og
menntamanna sem höfðu byltingar-
kenndar hugmyndir um hlutverk
listamannsins og tengsl listaverksins
við samfélagið. Þessir hópar hafa
síðan verið kenndir við framúr-
stefnu. Þarna var á ferðinni kynslóð
sem sneri baki við hefðinni, gerði í
rauninni meðvitaða uppreisn gegn
henni. Gríðarlegar breytingar höfðu
átt sér stað á heimsmyndinni á seinni
hluta nítjándu aldar og að mati fram-
úrstefnuhópanna þurfti nýjar að-
ferðir til að gera breyttum veruleika
skil. Með framúrstefnunni var sem
ný heimsálfa hefði upp úr þurru birst
á heimskorti listanna og listamaður-
inn hélt ótrauður inn á lendur sem
ekki voru einungis ókannaðar heldur
myrkar og leyndardómsfullar, en
líka uppfullar af tækifærum. Áhrifa
þessara frumkvöðla gætir í viðhorf-
um okkar í dag gagnvart listgrein-
unum, þau eru alltumlykjandi og
ómögulegt er að horfa fram hjá
þeim. Bestu heimildirnar um þá bylt-
ingarkenndu starfsemi sem þarna
fór fram eru sjálfar stefnuyfirlýsing-
arnar sem hóparnir og meðlimir
þeirra sendu frá sér og birtist nú úr-
val þeirra í Lærdómsritaröð Ís-
lenzka bókmenntafélagsins. Fyrir þá
sem áhuga hafa á hugmynda- og
listasögu aldarinnar er þetta tví-
mælalaust einstakur fengur.
Ítalski fútúrisminn er ein þekkt-
asta birtingarmynd tilraunarinnar
til „menningarlegrar endurnýjunar“
sem einkenndi hugmyndafræði hóp-
anna sem spruttu upp á fyrstu ára-
tugum tuttugustu aldarinnar, enda
er ekki fjarri lagi að benda á ítölsku
framúrstefnuhópanna ef leitað er að
upphafsmönnum hreyfingarinnar.
Hér eru henni gerð skil með völdum
þýðingum á lykilyfirlýsingum og ber
þar fyrst að nefna „Stofnunar- og
stefnuyfirlýsingar fútúrismans“ eftir
Filippo Tommaso Marinetti en hún
birtist á forsíðu franska dagblaðsins
Le Figaro árið 1909. Yfirlýsingin
vakti mikla athygli meðal mennta-
og listamanna í Evrópu og komst
Gottfried Benn svo að orði um miðja
öldina að hún hafi verið „sá viðburð-
ur sem markaði upphaf nútímalistar
í Evrópu“. Þarna verður sú hneigð til
listrænnar endurnýjunar sem ein-
kenndi móderníska listsköpun að
skipulögðu verkefni, „hópar lista-
manna sameinast um fagurfræðileg-
ar og hugmyndafræðilegar forsend-
ur, aðferðir og markmið“, líkt og
einn ritstjóra, Benedikt Hjartarson,
kemst að orði í inngangi bókarinnar.
Marinetti vísaði veginn með yfir-
lýsingu sinni en hún reyndist fráleitt
sú eina sinnar tegundar. Í kjölfarið
fylgdi fjöldi yfirlýsinga sértækra
hópa þar krafan um slit við fortíðina
og frumsköpun var ítrekuð. Nær
engin flötur þjóðfélagsins undanskil-
inn kalli byltingarinnar. Má þar
nefna stefnuyfirlýsingar um fútúr-
íska matargerðarlist, fatahönnun og
stríðsrekstur. Nokkrar þessara
fylgja yfirlýsingu Marinettis í Lær-
dómsritinu, en síðastnefnda stefnu-
málið vísar til tengsla ítalska fútúr-
ismans við þjóðernishyggju fasism-
ans en henni, líkt og fjölmörgu öðru,
eru gerð afar góð skil í skýringum og
inngangsorðum ritstjóra og þýð-
enda. Sérlega áhugaverð er síðan
„Stefnuyfirlýsing hinnar fútúrísku
konu“ eftir Valentine de Saint-Point
en fullyrðing hennar að það eigi ekki
að „veita konunni nein þeirra rétt-
inda sem femínistar fara fram á.
Yrðu þeim veitt þau myndi það ekki
leiða af sér neina þá óreiðu sem fút-
úristar sækjast eftir, heldur þvert á
móti yfirdrifna reglufestu“ er dæmi-
gerð um þá ögrandi orðræðu og
hugsunarhátt sem einkennir skrif
stefnunnar.
Hugmyndasmiðir rússneska fút-
úrismans voru ekki jafnsamstiga og
þeir ítölsku og birtist það m.a. í áköf-
um deilum milli ólíkra hópa um túlk-
un hugtaksins og afneitun þeirra á
áhrifum Marinettis og ítölsku fútúr-
istanna. Blómaskeið rússneska fút-
úrismans er jafnan álitið vera milli
1912 og 1914 en árið 1912 birtist
safnritið Almennum smekk gefið á
kjaftinn sem átti rætur að rekja til
Gileja-hópsins, með þeim Búrljúk-
bræðrum og Vladimir Majakovski í
fararbroddi. Samnefnda stefnuyfir-
lýsingu er hér að finna í þýðingu
Árna Bergmann. Hið róttæka andóf
hópsins gegn hefðinni birtist
kannski hvað skýrast í staðhæfing-
unni sem þar er að finna að henda
skuli „Púshkín, Dostojevskij, Tolstoj
o.fl. o.fl. fyrir borð á gufuskipi sam-
tímans“. Í textasköpun sinni vörp-
uðu Gileja-menn óhræddir setninga-
skipan og málfræði fyrir róða, aðferð
þeirra var að senda frá sér texta sem
lutu einungis lögmálum hrynjandi
tungumálsins og hljóðrænum eigind-
um. Vísunin til „gufuskips samtím-
ans“ er síðan lýsandi fyrir áhuga
hreyfingarinnar á tækni- og stór-
borgarmenningu en slík einkenni nú-
tímans voru rússnesku fútúristunum
afar hugleikin. Fullyrðing þessi öðl-
aðist reyndar kaldhæðnislega vídd
nokkru eftir byltinguna 1917 þegar
áðurnefndur Púshkín er hafinn á
stall sem „ástríðufyllsti fútúristi“
síns tíma, en fútúristunum tókst
aldrei að móta sér starfsvettvang
innan Ráðstjórnarríkjanna og er al-
mennt talið að stefnan hafi liðið und-
ir lok fyrir 1930. Reyndar má
kannski halda því fram að hún hafi
átt sér annað líf meðal rússneskra
flóttamanna og útlaga í ýmsum höf-
uðborgum Evrópu, þ.á m. Berlín, en
það var í annarri og ómarkvissari
mynd.
Næstu þrír kaflar bókarinnar
kynna fyrir lesendum listhreyfingar
sem flestum eru kunnar að nafninu
til hversu djúpt sem vitneskjan kann
annars að rista, þ.e. expressjónismi,
dada og súrrealismi en tengsl þeirra
við áðurnefnda framúrstefnuhópa
eru skýr hvað varðar byltingar-
kennda meðferð efniviðs og róttæka
hugmyndafræði. Expressjónisminn
nýtur þó dálítillar sérstöðu þar sem
hann einkenndist ekki af hópstarf-
semi heldur ber, eins og þýðandi
bendir á, að líta á hugtakið sem eins
konar regnhlífarhugtak sem notað
er til að lýsa straumum innan þýskr-
ar nútímalistar á fyrstu áratugum
aldarinnar, og þá jafnt á sviði mynd-
listar, bókmennta, kvikmynda og
tónlistar. Tengsl hreyfingarinnar við
róttækar stjórnmálahreyfingar eru
ákaflega áhugaverð, og gert er grein
fyrir þeim í inngangi að kaflanum, en
eitt helsta einkenni expressjónism-
ans var sú trú að listin sé fær um að
endurnýja menningu og siðferði
samtímans. Í slíkri hugmyndafræði
hlýtur listamaðurinn að vera settur í
öndvegi og greinin „Um nútímaljóð-
list“ eftir Oskar Loerke frá 1912 ber
þess merki en þar segir, „Aldrei hef-
ur neitt orðið raunverulegt fyrr en
það hefur fundið bólsetu í skáldum.“
Listrænt andóf og róttæk viðhorf
kjarnast síðan í dada-stefnunni þar
sem símskeyti, póstkort og dreifirit
verða vettvangur listsköpunar. Lyk-
ilpersóna í dada var André Breton
en uppgjör hans við stefnuna, og í
kjölfarið stofnun listhreyfingar súr-
realismans, markaði endalok henn-
ar. Síðasti kafli ritsins snýr þá eðli-
lega að súrrelismanum og birtist þar
hin magnaða ritsmíð Bretons,
„Stefnuyfirlýsing súrralismans“
ásamt fleiri erindum eftir Breton og
aðra. Vart er hægt að ofmeta hlut-
verk og mikilvægi Bretons í súrreal-
istahreyfingunni, hann hélt stöðu
óumdeilanlegs skipuleggjanda og
kenningarsmiðs allt til loka hennar á
sjöunda áratugnum. Þá mótaði hann
hreyfingunni skýra og einhlíta
stefnu sem öðru fremur var að þróa
nýjar og virkari aðferðir til skáld-
legrar upplifunar og tjáningar. Í tím-
ans rás breyttust reyndar markmið
hreyfingarinnar. Áherslan á andlega
byltingu vék fyrir áherslu á pólitíska
byltingu en þessi breyting leiddi til
aukins samstarfs við kommúnista og
áhrifa marxískra kenninga á hugsun
súrrealistana. Stefna þessi í „upp-
runalegri“ mynd var langlífari en
hinar framúrstefnuhreyfingarnar
sem fjallað er um í bókinni enda
súrrealisminn kannski sú listhreyf-
ing sem á sér hvað skýrasta birting-
armynd í samtímanum.
Í inngangi bókarinnar segir einn
ritstjóra: „Þegar hefðbundnum
framsetningaraðferðum er varpað
fyrir róða verður knýjandi að skapa
nýtt tungumál sem geti reynst fært
um að miðla tvístraðri vitund nú-
tímamannsins.“ Sú hugmynd hefur
um nokkurt skeið verið ráðandi í
heimspeki sem kennd er við póst-
strúktúralisma að orð skorti veru-
fræðilegan kjarna sem innihaldi
merkingu þeirra; þess í stað sé
merkingarmiðlun tungumálsins
samkomulagsatriði og því handa-
hófskennd. Þessi hugsun býður ann-
arri heim. Merkinguna er þá hægt að
móta, laga að eigin óskum og finna
henni nýjan búning. Möguleikinn
fyrir menningarlega endurmótun á
táknsviði tungumálsins sem hefur
áhrif á skynjun og hugsun verður
þar með til. Gildishlaðin orðræða,
upphafning og algilding hugtaka
hefur áhrif á þjóðfélagsskipanina.
Þannig má sjá úrvinnslu á flokkun-
arkerfum tungumálsins og táknum
sem stjórnunartæki; hugtök verða
skilgreind sem algild, álitin sam-
hljóða lifaðri reynslu, endimörk
þurrkuð út þar til inntakið rennur
saman við sjálfsvitundina og gagn-
rýni verður ómöguleg. Slíkri algild-
ingu hugtaka hefur verið beitt í
gegnum tíðina af stjórnmálaflokkum
og trúarbrögðum og að loknum lestri
þessa ritsafns læðist að manni sú
hugsun að ein mikilvægasta arfleifð
framúrstefnuhópanna sé kannski sú
afbygging á algildishugsjónum sem
fram fór, að áhrif listsköpunar og
hugmyndafræði framúrstefnuhóp-
anna hafi haft ríkuleg áhrif á seinni
tíma gagnrýna meginlandsheim-
speki.
Það er afskaplega mikilvægt starf
sem unnið hefur verið með útgáfu
þessarar bókar. Fyrir utan þá fjár-
sjóðskistu sem greinaþýðingarnar
eru verður skýringavinna ritstjóra
og þýðenda að teljast afreksverk. Ít-
arlegur inngangur leiðir lesendur
inn í bókina, þá er sérstakur inn-
gangur að hverjum kafla að með-
fylgjandi heimildaskrá. Sérlega
gagnlegar og fróðlegar skýringar
fylgja svo hverjum kafla fyrir sig þar
sem rýnt er ofan í kjölinn á viðkom-
andi umræðuefni og það útvíkkað og
gjarnan sett í afar áhugavert sam-
hengi. Til að kóróna allt saman fylgir
hugtaka og nafnaskrá. Á bak við út-
gáfuna liggur augljóslega mikil
vinna og gott fræðistarf, bókin er í
rauninni sýnidæmi um framúrskar-
andi útgáfu á fræðiefni og því er
óhætt að skipa henni í fremstu röð
fræðirita á íslensku á þessum vett-
vangi.
BÆKUR
Fræðirit
eftir Marinetti, Majakovskij, Marc,
Tzara, Breton o.fl. Áki G. Karlsson, Árni
Bergmann og Benedikt Hjartarson ís-
lenskuðu. Hið íslenzka bókmenntafélag,
Reykjavík 2001. 544 bls.
YFIRLÝSINGAR – EVRÓPSKA FRAM-
ÚRSTEFNAN
Uppgjör við fortíðina og
menningarleg endurnýjun
Björn Þór Vilhjálmsson
HUNDRAÐASTA sýningin á írska
gamanleiknum Með fulla vasa af
grjóti verður í Þjóðleikhúsinu í
kvöld.
Leikritið var frumsýnt á Smíða-
verkstæðinu 30. desember árið
2000. Sýningin varð strax geysi-
vinsæl og var hún fljótlega færð upp
á Stóra sviðið til að anna aðsókn þar
sem hún hefur gengið æ síðan. Í
sumar sem leið fóru þeir Hilmir
Snær Guðnason og Stefán Karl Stef-
ánsson, sem leika allar fjórtán per-
sónur verksins, í leikferð um landið.
Á sýningunni í kvöld verður
25.000. gesti hennar færður glaðn-
ingur frá Þjóðleikhúsinu auk þess
sem honum verður boðið að hitta
leikarana baksviðs að sýningu lok-
inni.
Morgunblaðið/Billi
Hilmir Snær Guðnason og Stefán Karl Stefánsson.
Með fulla vasa af
grjóti í 100. sinn
Gallerí nema hvað, Skólavörðu-
stíg Sigurður Guðjónsson opnar
sýninguna Undrabarnið kl. 20.
Sýningin er opin frá kl. 14–19 og
stendur til 31. janúar.
Í DAG
GUK – Exhibition place
Sýningu á verkum eftir dönsku
listakonuna Evu Koch lýkur á
sunnudaginn, en þá verður opið kl.
16–18 að staðartíma.
Hægt er að sjá myndir frá sýn-
ingunni á http://www.simnet.is/guk
og þar er einnig hægt að nálgast
meiri upplýsingar um Evu og verk
hennar.
Guk er á þremur stöðum: Garð-
ur – Ártún 3, Selfoss, Udhus –
Kirkebakken 1, 4320 Lejre, Dan-
mörku og Küche – Kestnerstrasse
35, D-30159 Hannover, Þýskalandi.
Sýningu lýkur
SÍÐASTA sýning á barnaóperunni
Skuggaleikhús Ófelíu í Þjóðleik-
húsinu verður á morgun, laugar-
dag, kl. 15.
Uppsetningin er samstarfsverk-
efni Íslensku óperunnar og
Strengjaleikhússins og er sýningin
aðallega ætluð börnum á aldrinum
3–9 ára. Sýningin tekur um 45
mínútur og er ekkert hlé. Í sýn-
ingunni eru fimm flytjendur, sem
leika fjölda hlutverka: söngvararn-
ir Marta G. Halldórsdóttir sópran,
Sverrir Guðjónsson kontratenór
og þrír hljóðfæraleikarar: Lárus
H. Grímsson, Kjartan Valdemars-
son og Matthías Hemstock en þeir
leika á hin ýmsu hljóðfæri. Í sýn-
ingunni eru einnig leikbrúður og
grímur. Söngvararnir stjórna
brúðum og eru jafnframt sögu-
menn.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Ófelía og skuggarnir hennar, Ólivus, Rauðfríða, Kálblámi, Grængorm-
ur og Fjólufeykir, en fremst er leikhússtjóri Skuggaleikhússins, Ófelía.
Skuggaleikhús
Ófelíu á förum
Sunnan við mærin
vestur af sól er
eftir japanska rit-
höfundinn Haruki
Murakami.
Hajime elst upp
sem einbirni og
honum virðist
sem allir í kringum
hann eigi bræður
eða systur.
Útgefandi er Bjartur og er þetta 13.
bókin í neonbókaflokki forlagsins.
Bókin er 197 bls., prentuð í Nørha-
ven. Kápu gerði Sandra Ósk Snæ-
björnsdóttir. Verð: 1.880 kr.
Skáldsaga