Morgunblaðið - 10.03.2002, Síða 25

Morgunblaðið - 10.03.2002, Síða 25
reynslu. Álitið er nú til dags að þessi mistúlkun stafi af stórkostlegri brenglun á skynjunarupplýsingum og hvernig hugsanir og tilfinningar eru meðhöndlaðar djúpt í heilanum. Ranghugmyndirnar eru trúlega til komnar vegna þess að hugurinn reynir að koma viti í þær ofskynjanir sem hann verður fyrir. Enda eru ranghugmyndirnar mismunandi eft- ir því hvaða menningarsvæði um ræðir; það er ekki óeðlilegt að geð- klofasjúklingur í Bandaríkjunum á tímum kalda stríðsins sjái í hverju horni samsæri þar sem CIA og Pentagon eru í aðalhlutverki, einnig fljúgandi furðuhlutir og geimverur. Á sama hátt og skiljanlegt er að geð- klofasjúklingar á Íslandi upplifi álfa og huldufólk og framliðna og reyni að finna skynjunum sínum stoð í þeim heimi, sem nýtur viðurkenn- ingar almennings. Ofskynjanir geta hins vegar verið miklu umfangsmeiri en að taki einungis til sjónar og heyrnar, þær geta einnig náð til snerti- og bragðskyns. Það er t.d. ekki óalgengt að geðklofasjúklingar upplifi sára verki og brunatilfinn- ingu, sem eru ekki síður raunveruleg en væri um raunverulegan bruna að ræða. En raddir eru þó langalgeng- astar ofskynjananna, kunnuglegar eða framandi, oft stöðugt suð eða söngl í höfðinu, eða virðast koma ut- an frá; ósjaldan staglast á nafni við- komandi. Raddirnar geta verið góð- látlegar, en oft eru þær háð og spott, gagnrýni og jafnvel hótanir, allt full- komlega raunverulegt í huga geð- klofasjúklingsins. Orsakir geðklofa hafa verið mjög á reiki, þó að á síðustu árum hafi augu manna beinst að erfðaþáttum. Geð- klofi er væntanlega samsafn nokk- urra sjúkdóma. Einkenni eru mjög mismunandi og jafnvel hjá sama ein- staklingi er ekki hægt að tala um „dæmigert tilfelli“. Í bókinni er ít- arleg grein gerð fyrir geðklofa og ýmsum andlitum hans, hún er því einnig góður lestur öllum sem vilja fræðast um sjúkdóminn. Þótt Nash hafi veikst um þrítugt þá getur sjúk- dómurinn slegið hrammi sínum á fólk frá unglingsaldri fram á miðjan aldur. Hættan á að menn fái geðklofa er líklega erfðabundin, en sálfræði- legt álag skiptir líka miklu. Hvert til- felli er einstakt með ólíkum sálfræði- legum og erfðafræðilegum þáttum. Sumt álag er áhættusamara en ann- að fyrir hvern einstakling. Karlar fara oft verr út úr veikindunum en konur. Dvöl á geðsjúkrahúsum John Nash var nauðungarvistaður á geðsjúkrahúsum sex sinnum á þrjátíu ára veikindaskeiði sínu, fyrst 1959 á McLean-sjúkrahúsinu í Bost- on, sem rekið er í tengslum við Har- vard-háskóla. Þetta er sennilega frægasta geðsjúkrahús í Bandaríkj- unum og hefur á sér sambærilegan þjóðsögulegan blæ og Kleppur hér á landi. Og núna þegar geðraskanir eru nánast orðnar undirflokkur í bókmenntum kemur McLean oft við sögu í skáldsögum og æviminning- um. Sjúkrahúsið var stofnað snemma á 19. öld á grundvelli hug- mynda sem sóttar voru til Evrópu, að sveitalíf gæti verið geðsjúkum til bóta. Alveg fram að 1833 var McLean eina geðsjúkrahúsið í Bost- on, en eftir það var það geðsjúkrahús þeirra sem gátu greitt fyrir sig. Lýs- ingar á aðstöðu og þjónustu sýnist manni einna helst hljóma eins og lýs- ing á fimm stjörnu hóteli, arinn, ein- staklingsbaðherbergi, tveir tennis- vellir, tveir leikfimisalir og níu holu golfvöllur og krikketvöllur. Á vetr- um gátu menn farið á skauta eða gönguskíði; herbergisþjónusta og veitingahúsamatur, antikhúsgögn og austurlenskar mottur. Karlaálman var stundum uppnefnd Harvard- klúbburinn vegna þess að einhvern tíma bjuggu menn útskrifaðir úr Harvard í öllum horníbúðum húss- ins. En þessi lýsing átti ekki við öll þau sjúkrahús sem Nash dvaldist á. Þeg- ar peninga þraut var t.d. ekki um annað að ræða en innlögn á Trenton- ríkissjúkrahúsið, en þangað fóru að- eins þeir sem annaðhvort áttu enga peninga eða voru án trygginga, eða þá að þeir voru hreinlega of veikir fyrir einkasjúkrahús á borð við McLean. Á Trenton var Nash settur í insúlínmeðferð og eru lýsingar á því í bókinni hrikalegar. Í sex vikur, fimm daga vikunnar, var Nash vak- inn snemma að morgni og honum gefin insúlínsprauta. Blóðsykur- magnið í líkamanum hafði um hálftíu hrapað svo mikið að hann var nánast í dái, alveg þar til líkaminn var orð- inn allur stífur, eins og frosinn. Þá var gúmíslanga þrædd í gegnum nef og vélinda og um hana dælt glúkósa þar til hann vaknaði úr dáinu. Oft kom það fyrir að blóðsykurinn féll of mikið sem leiddi til mikils krampa, svo mikils að menn bitu jafnvel úr sér tunguna eða beinbrotnuðu. Sum- ir létust. Á þessum tíma var álitið að með því að svelta heilann af sykri myndu skemmdar heilafrumur deyja, svipuð hugmynd og að lækna krabbamein með geislun. Meðferðin skilaði árangri, en enginn vissi í raun af hverju. Hún var að mestu aflögð í kringum 1960 og raflækningar tóku við. Þó að Nash kenndi insúlínmeð- ferðinni um minnisleysi þá sagði hann þó: „Mér batnaði ekkert fyrr en ég var orðinn blankur og þurfti að fara á almenningssjúkrahús.“ Oftar en almennt er vitað þá er geðklofi tímabilsbundinn sjúkdóm- ur, sérstaklega eftir fyrsta áfallið. Tímabil sturlunar skiptast á við ein- kennalaus eða -lítil tímabil. Nash lýsti sjúkdómi sínum ekki sem tíma- bilum geðlægða og -hæða, maníu- kasta og síðan þunglyndis, heldur sem stöðugu draumkenndu ástandi og ásókn fáránlegra hugmynda. Hann líkti baráttunni við ranghug- myndir við baráttu þess sem glímir við aukakílóin og þarf að forðast sæt- indi, hann þurfti stöðugt og meðvit- andi að hafna ranghugmyndunum. Eftir að Nash sagði upp stöðu sinni hjá MIT fór hann til Evrópu, hraktist þar milli borga. Hann ótt- aðist að um hann væri njósnað og setið um líf hans. Hann fargaði bandarísku vegabréfi sínu og reyndi að fá dvalarleyfi m.a. í Sviss sem flóttamaður. Hann sendi vinum og vandamönnum póstkort frá ýmsum Evrópuborgum með undarlegum textum: „Ég ók með strætisvagni númer 77 í dag og hann minnti mig á þig.“ Að lokum flutti Nash aftur til Bandaríkjanna og bjó hjá móður sinni um tíma, en þegar hún lést árið 1970 átti hann ekki í önnur hús að venda en til Aliciu – og hún opnaði dyr sínar fyrir honum, þrátt fyrir að þau hefðu skilið árið 1963. Alicia vann fyrir honum og syni þeirra sem forritari ásamt því að ýmsir vinir og vandamenn styrktu þau fjárhags- lega. Vofan í Princeton John Nash varði tíma sínum á þessum árum á Princeton-bókasafn- inu, var þar eins og dapurleg vofa á kreiki í mörg ár. Sat einn og yfirgef- inn úti í horni og breiddi í kringum sig pappíra, sem hann hafði ávallt meðferðis. Flestir ungir stærðfræð- ingar og hagfræðingar, sem lásu um hugmyndir hans og notuðu kenning- ar hans, héldu að hann væri löngu látinn í ljósi þess hvenær greinar hans birtust. Smám saman um og eftir 1990 fer svo Nash að blanda geði við nem- endur og segja þeim til, hann átti í tölvupóstsambandi við þekkta stærðfræðinga og sat námstefnur. Veikindi hans virðast á undanhaldi, og hann getur aftur stundað stærð- fræði. Gagnstætt t.d. geðhvörfum er sjaldgæft að geðklofasjúklingum batni, sérstaklega ef veikindin hafa verið erfið og langvinn. Bati Johns Nash á sér enga skýringu, ekki frek- ar en upphaf veikindanna. Hlutskipti Aliciu, eiginkonu Johns Nash, var erfitt. Fyrir skyldurækni sakir tók hún John að sér, þó svo þau hafi verið skilin. En ekki bara það, heldur hefur hún jafnframt þurft að glíma við geðveiki sonar þeirra, Johnny, en hann veiktist einnig af geðklofa. Johnny er í stöðugri hring- rás; leggst inn, batnar, en þegar hann er kominn heim vill hann ekki halda áfram að taka lyfin. Verður því aftur veikur og heyrir raddir og ranghugmyndir sækja að honum. Þannig aftur og aftur. Það er vart hægt að hugsa sér meira álag á eina manneskju en að þurfa að fást við geðveikt barn sitt. Alicia þurfti bæði að sinna geðveikum syni sínum og manni. Samband Johns og Aliciu Nash sýnir að hjónaband getur hæg- lega verið dularfyllsta samband mannfólksins. Yfirborðskennd ástin víkur en við tekur djúp og varanleg skuldbinding. Eftir lestur bókarinnar er alveg ljóst að Alicia bjargaði lífi Johns Nash. Hún er hetja sögunnar. Titill bókarinnar, „Fallegur hugur“, á miklu fremur við hana en John Nash. Í bókinni segir Alicia: „Stundum getur þú ekki gert áætlanir um hlut- ina. Þeir bara gerast. Hann hafði sitt eigið herbergi og fékk að borða, grunnþörfum hans var sinnt og álag- ið var ekki of mikið. Það er þetta sem þú þarft: einhver til að hugsa um þig og að álagið sé ekki of mikið.“ Eftir á að hyggja hefur blíðlegt viðmót hennar verið mikilvægur þáttur í endurhæfingu Johns Nash. Bók Sylviu Nasar hefur unnið til verðlauna og verið tilnefnd til ann- arra, þar á meðal hinna frægu Pul- itzer-verðlauna. Hún er mikil að vöxtum, heilar 400 síður með smáu letri, en afskaplega læsileg, spenn- andi og áhrifamikil. Dramatísk eins og besta skáldsaga og ekki að undra þótt hún yrði efniviður í kvikmynd. Sylvia Nasar lýsir ævi Johns Nash á hlutlægan hátt án tilfinningasemi en af mikilli tilfinningu. Hvernig gastu...? En víkjum aftur til ársins 1959 þar sem Sylvia Nasar lýsir heimsóknar- tíma. Þarna situr John Forbes Nash, stærðfræðisnillingur, höfundur áhrifamikillar hagfræðikenningar, einn af helstu gáfumönnum banda- rísku þjóðarinnar – hafði setið í hálf- tíma á setustofu geðsjúkrahússins ásamt gesti sínum sem einnig var stærðfræðingur. Það var óþægilega heitt í veðri, þótt aðeins væri komið fram í maí. Nash húkti í hægindastól í einu horni setustofunnar, kæru- leysislega klæddur, með nælon- skyrtuna uppúr beltislausum buxun- um. Kraftalega vaxinn sat hann þarna eins og tuskudúkka, andlitið svipbrigðalaust. Hann starði sljór á punkt á gólfinu beint fyrir framan vinstri fót Harvard-prófessorsins George Mackey, hreyfingarlaus nema hvað hann ýtti annað slagið síðu dökku hárinu frá enninu með rykkjóttum, endurteknum hreyfing- um. Gestur hans sat uppréttur, þrúgaður af þögninni, óþægilega meðvitandi um að dyrnar að her- berginu voru læstar. Að lokum gat Mackey ekki haldið aftur af sér. Kvörtunartónn var í rödd hans, þótt hann reyndi til hins ýtrasta að tala mildilega. „Hvernig gastu,“ byrjaði Mackey, „hvernig gast þú, stærð- fræðingur, maður sem trúir á dóm- greind og rökréttar sannanir … hvernig gastu trúað því að geimver- ur væru að senda þér skilaboð? Hvernig gastu ímyndað þér að þú hefðir verið valinn af geimverum til að bjarga heiminum? Hvernig gastu …?“ Nash leit upp að lokum og horfði á Mackey án þess að depla auga, starði á hann köldu og tilfinningalausu augnaráði eins og fugl eða snákur. „Vegna þess,“ sagði Nash hægt eins og hann væri að tala við sjálfan sig, „að hugmyndirnar sem ég fékk um yfirnáttúrulegar verur komu til mín með sama hætti og stærðfræðihug- myndir mínar gerðu. Svo ég tók þær alvarlega.“ gmagnus@mbl.is MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. MARS 2002 25 SYLVIU Nasar, höfundi A Beautiful Mind, hefur tekist að grafast fyrir um aðdraganda þess að Sænska akademían ákvað að veita John Nash Nóbelsverðlaunin í hagfræði, þrátt fyrir að það eigi að vera al- gjört leyndarmál. Reglum sam- kvæmt má ekki upplýsa neitt um það fyrr en 50 árum eftir verð- launaafhendinguna. Þrír menn deildu með sér Nóbelsverðlaun- unum í hagfræði 1994, ásamt John Nash voru það John Harsanyi og Reinhard Selten. En það stóð í nefndinni að veita verðlaunin geð- veikum manni og leiddi ágreining- urinn til gríðarlegra átaka í Sænsku akademíunni sem varð til þess að lykilmenn úr verðlaunanefndinni sögðu af sér. Stofnað var til Nóbelsverð- launanna í hagfræði árið 1968. Þau eru reyndar ekki eiginleg Nób- elsverðlaun, heldur „Verðlaun Sænska seðlabankans í hagfræði í minningu Alfreds Nobel“. En Sænska akademían úthlutar verð- laununum þrátt fyrir það. Sérstök fimm manna nefnd félaga úr aka- demíunni gerir tillögur um verð- launahafa og yfirleitt samþykkir akademían þær umræðulítið. Assar Lindbeck, einn virtasti hagfræð- ingur Svía, var formaður þessarar nefndar árið 1994 og það var fyrir hans tilverknað að Nash fékk verð- launin, en Ingimar Stahl, prófessor í Lundi, fann því allt til foráttu, hann hafði miklar efasemdir um „leikja- fræðina“ en ekki síður skein það í gegnum málflutning hans í nefnd- inni, að hann áleit Nash ekki í stakk búinn til að taka við verðlaununum vegna geðveikinda hans. Umræður um þetta voru mjög harkalegar í nefndinni og hefur Sylviu Nasar greinilega tekist að fá upplýsingar frá fyrstu hendi, svo nákvæmar eru lýsingar hennar. Fimm manna nefndin skilaði þrátt fyrir þetta einni sameiginlegri tillögu um að Nóbelsverðlaunin myndu falla þeim Nash, Harsanyi og Selten í skaut. Fundurinn í Sænsku akademíunni hófst kl. 10 hinn 12. október 1994. Eftir að nefndarálit hefur verið kynnt er venjan að félagar aka- demíunnar greiði atkvæði, það er nánast formsatriði. En í þess stað upphófust miklar deilur. Ingimar Stahl krafðist þess að gerð væri grein fyrir því að „leikjafræðin“ hefðu eitthvert gildi í hagfræði. Lindbeck varði tilnefninguna og ásakaði Stahl fyrir að vilja taka verðlaunin af Nash vegna þess að hann væri geðveikur. Andrúmsloftið á fundinum var rafmagnað. En þeg- ar kosningin var afstaðin voru hinir þrír tilnefndu efst á blaði – naum- lega þó. Sænska akademían er formföst og íhaldssöm. Fréttamannafund- urinn hefst alltaf kl. 11:30, en í þetta sinn ekki fyrr en 45 mínútum síðar. Eftir á viðurkenndi enginn, sem á fundinum var, að eitthvað óvenjulegt hefði átt sér stað. Seinkun á tilkynningu um úthlutun verðlaunanna var skýrð þannig að skýrslan, sem flutt var á fundinum um verk verðlaunahafanna, hefði verið óvenju ítarleg. Jafnvel héldu þeir bröttustu því fram að alls eng- in seinkun hefði orðið! Lindbeck hét því að bola Stahl úr úthlutunarnefndinni eftir þessi átök og lagði stöðu sína sjálfur undir um leið. Það varð úr að þeir tveir og einn til viðbótar hættu í nefndinni og verðlaununum var breytt, þannig að framvegis voru þau ekki einungis veitt fyrir hag- fræði, heldur félagsvísindi almennt, s.s. stjórnmálafræði, sálfræði og fé- lagsfræði. Reuters Alicia er hetja sögunnar. Russel Crowe og Jennifer Connelly í hlutverkum Johns og Aliciu. Nóbelsverð- launin – að tjaldabaki AP Handhafi Nóbelsverðlauna í hagfræði 1994, John Forbes Nash.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.